Nhà văn và phong cách - Lê Tiến Dũng (Phần 2)

Nội dung text: Nhà văn và phong cách - Lê Tiến Dũng (Phần 2)

1. 3. PHONG CAÙCH CUÛA MOÄT SOÁ NHAØ VAÊN 15
2. 3.1. Phong caùch ngheä thuaät thô Toá Höõu Nhaø vaên lôùn, nhaø thô lôùn bao giôø cuõng khaéc ñöôïc chaân dung rieâng cuûa mình vaøo lòch söû vaên hoïc. Toá Höõu laø moät nhaø thô nhö theá. Chaân dung thô Toá Höõu laø chaân dung moät nhaø thô tröõ tình chính trò haøng ñaàu cuûa thô ca Vieät Nam vôùi nhöõng neùt phong caùch ñoäc ñaùo rieâng. 3.1.1. Coù leõ neùt noåi baät tröôùc heát cuûa phong caùch thô Toá Höõu laø vaán ñeà lí töôûng, vaán ñeà leõ soáng. Ngay töø khi vöøa môùi xuaát hieän, khi môùi vieát nhöõng vaàn thô ñaàu tieân cuûa ñôøi mình, Toá Höõu ñaõ noùi ñeán vaán ñeà leõ soáng. Trong khi bao nhieâu nhaø thô cuøng thôøi vôùi oâng ñang than gioù, khoùc maây hay tìm veà moät “ tinh caàu giaù laïnh, moät vì sao trô troïi cuoái trôøi xa” ñeå laån traùnh, ñeå queân ñi nhöõng öu phieàn, ñau khoå vôùi buoàn lo cuûa cuoäc ñôøi thì thô Toá Höõu ñaõ laø thô cuûa moät taâm hoàn “ baên khoaên ñi kieám leõ yeâu ñôøi”. Toá Höõu nhaän ra trong caûnh nöôùc maát, nhaø tan thôøi baáy giôø leõ soáng chæ coù theå laø con ñöôøng caùch maïng :“ Ta böôùc tôùi.Chæ moät ñöôøng: caùch maïng” (Nhö nhöõng con taøu) . OÂng goïi giaây phuùt nhaän ra leõ soáng lôùn ñoù laø phuùt giaây “ maët trôøi chaân lí choùi qua tim”, laø phuùt giaây cuûa höông thôm vaø roän raõ tieáng ca : Töø aáy trong toâi böøng naéng haï Maët trôøi chaân lí choùi qua tim Hoàn toâi laø moät vöôøn hoa laù Raát ñaäm höông vaø roän tieáng chim. Töø aáy Vì leõ soáng lôùn aáy maø oâng nguyeän ñem caû thô mình, caû ñôøi mình hieán daâng cho caùch maïng, soáng cheát vì caùch maïng : Soáng ñaõ vì caùch maïng, anh em ta Cheát cuõng vì caùch maïng, chaúng phieàn haø! Vui veû cheát nhö caøy xong thöûa ruoäng Loøng khoûe nheï nhö anh daân queâ sung söôùng Ngöõa mình treân lieáp coû nguû ngon laønh Traêng troái OÂng ñöa leõ soáng lôùn aáy chia seû vôùi theá giôùi cuûa nhöõng con nguôøi cuøng khoå nhö laõo ñaày tôù, em beù ñi ôû, chò vuù nuoâi, coâ gaùi giang hoà OÂng thaép leân trong loøng hoï nieàm hy voïng veà moâät ngaøy mai töôi saùng : Ngaøy mai bao lôùp ñôøi dô 16
3. Seõ tan nhö ñaùm maây môø ñeâm nay Coâ ôi, thaùng roäng ngaøy daøi Môû loøng ra ñoùn ngaøy mai huy hoaøng Tieáng haùt soâng Höông Leõ soáng, lí töôûng ñaõ mang laïi cho thô Toá Höõu nieàm tin, chaát laõng maïn, laïc quan caùch maïng. Sau naøy, khi ñaát nöôùc ñoäc laäp, thô Toá Höõu vaãn tieáp tuïc noùi veà leõ soáng, lí töôûng. Töø Vieät Baéc cho ñeán Gioù loäng , töø Ra traän cho ñeán Maùu vaø hoa thô oâng aâm vang tieáng noùi cuûa leõ soáng lôùn. Coù ñieàu, neáu ngaøy xöa oâng say söa noùi veà leõ soáng cuûa moät theá heä ñi laøm caùch maïng thì baây giôø oâng noùi ñeán leõ soáng cuûa daân toäc vaø thôøi ñaïi. OÂng noùi veà cuoäc chieán ñaáu cuûa ñaát nöôùc, cuûa daân toäc cho leõ phaûi, cho chaân lí : Neáu ñöôïc laøm haït gioáng ñeå muøa sau Neáu lòch söû choïn ta laøm ñieâåm töïa Vui gì hôn laøm ngöôøi lính ñi ñaàu Trong ñeâm toái tim ta laøm ngoïn löûa Chaøo xuaân 67 Soáng cho ta, soáng caû cho ngöôøi Laø traùi tim, cuõng laø leõ phaûi. Vieät Nam ôi ! Ngöôøi laø ai ? Maø trôû thaønh nhaân loaïi Vôùi Ñaûng muøa xuaân 3.1.2. Laø tieáng thô cuûa leõ soáng, lí töôûng neân thô Toá Höõu cuõng ñaäm chaát söû thi. Chaát söû thi cuûa thô Toá Höõu ñöôïc theå hieän tröôùc heát ôû caûm höùng. Caûm höùng thô oâng thöôøng nghieâng veà nhöõng vaán ñeà chung cuûa daân toäc, ñaát nöôùc. Hoàn thô oâng rung ñoäng vôùi nhöõng ñoåi thay, thaêng traàm cuûa ñaát nöôùc. OÂng laøm thô veà ñaát nöôùc ngaøy khôûi nghóa, ngaøy coù giaëc, ngaøy ra traän, ngaøy chieán thaéng Buoàn vui thô oâng cuõng laø buoàn vui cuûa ñaát nöôùc. Toá Höõu vui cuøng nieàm vui ñaát nöôùc ñoåi thay : Xuaân ôi xuaân em môùi tôùi daêm naêm Maø ñaát nöôùc ñaõ töng böøng ngaøy hoäi Baøi ca xuaân 61 Toá Höõu ñau xoùt, baên khoaên vì ñaát nöôùc chia caét : Möôøi saùu naêm roài nöûa ta maùu öùa Bieát maáy meï giaø choáng cöûa troâng con 17
4. Tuoåi 25 Thô Toá Höõu ít noùi veà rieâng tö. Neáu coù ñeà caäp ñeán cuõng treân cô sôû caùi chung cuûa ñaát nöôùc, cuûa daân toäc. OÂng noùi veà traùi tim tình yeâu nhöng laø tình yeâu “ anh daønh rieâng cho Ñaûng phaàn nhieàu”, “phaàn cho thô” roài môùi ñeán “ phaàn ñeå em yeâu”. Coù khi oâng noùi veà “ba con toâi ñaõ nguû laâu roài” nhöng lieàn ngay ñoù laïi nghó ñeán “ coøn bao nhieâu chöa ñöôïc nguû trong noâi” vaø “ mieàn Baéc thieân ñöôøng cuûa caùc con toâi” Coù khi naøo nieàm vui, noãi buoàn cuûa thô Toá Höõu laïi khoâng gaén vôùi nieàm vui, noãi buoàn cuûa ñaát nöôùc nhö theá. Ñoù laø nhöõng caûm höùng raát söû thi. Chaát söû thi cuûa thô Toá Höõu coøn ñöôïc theå hieän khaù roõ ôû heä thoáng nhaân vaïät cuûa thô oâng. OÂng thöôøng vieát veà nhöõng con ngöôøi bình thöôøng nhöng laïi mang taàm voùc cuûa daân toäc, cuûa thôøi ñaïi. Ñoù laø hình aûnh cuûa nhöõng ngöôøi meï, ngöôøi vôï, nhöõng anh giaûi phoùng quaân, chò daân coâng, em beù lieân laïc Hoï laø nhöõng ngöôøi nhö meï Tôm “ Soáng trong caùt , cheát vuøi trong caùt” nhöng laïi mang taàm voùc cuûa “ nhöõng traùi tim nhö ngoïc saùng ngôøi” . Ñoù laø nhöõng ngöôøi nhö anh Troãi chæ laø moät ngöôøi thôï ñieän bình thöôøng nhöng laïi “ coù nhöõng phuùt laøm neân lòch söû”, laø con ngöôøi cuûa “ chaân lí sinh ra” . Ñoù laø nhöõng anh giaûi phoùng quaân “ aùo vaûi chaân ñaát ñi luøng giaëc ñaùnh” nhöng laïi mang daùng daáp cuûa nhöõng “ Thaïch Sanh theá kæ hai möôi”. Ñoù coøn laø hình aûnh cuûa Baùc Hoà vôùi chieác aùo naâu giaûn dò nhöng laïi laø bieåu töôïng cuûa ñaát nöôùc : Baùc ngoài ñoù lôùn meânh moâng Trôøi xanh, bieån roäng, ruoäng ñoàng, nöôùc non Saùng thaùng Naêm Nhöõng con ngöôøi bình thöôøng trong thô Toá Höõu ñaõ ñöôïc lí töôûng hoùa ñeå mang taàm voùc ñaïi dieän cho caû daân toäc, ñaát nöôùc. Cho neân coù theå noùi ñoù cuõng laø nhöõng nhaân vaät raát söû thi. Chaát söû thi cuûa thô Toá Höõu coøn ñöôïc theå hieän khaù roõ neùt ôû caùi toâi tröõ tình . Ñoù laø caùi toâi mang tính chaát ñaïi dieän cho daân toäc, cho giai caáp, cho thôøi ñaïi. Caùi toâi aáy duø xuaát hieän döôùi daïng laø anh , laø toâi , hay chuùng ta, chuùng toâi thì tröôùc sau ñeàu mang yù nghóa chung , ñaïi dieän. Ngay töø buoåi ñaàu laøm thô, caùi toâi cuûa thô oâng ñaõ mang yù nghóa cuûa caùi ta: Toâi buoäc loøng toâi vôùi moïi ngöôøi Ñeå tình trang traûi vôùi traêm nôi Ñeå hoàn toâi vôùi bao hoàn khoå Gaàn guõi nhau theâm maïnh khoái ñôøi Töø aáy Sau naøy, caùi toâi tröõ tình trong thô oâng chuû yeáu boäc loä döôùi daïng caùi ta. Ñoù laø moät caùi ta nhaân danh daân toäc, nhaân danh thôøi ñaïi. OÂng nhaân danh daân toäc khaúng ñònh con ñöôøng ñi tôùi cuûa caùch maïng : 18
5. Ta ñi tôùi, khoâng theå gì chia caét Muïc Nam Quan ñeán baõi Caø Mau Trôøi ta chæ moät treân ñaàu Baéc Nam lieàn moät bieån Ta ñi tôùi OÂng nhaân danh leõ phaûi, nhaân danh coâng lí, nhaân danh thôøi ñaïi khaúng ñònh söùc soáng Vieät Nam, yù chí Vieät Nam: Thieáu taát caû, ta raát giaøu duõng khí Soáng, chaúng cuùi ñaàu. Cheát, vaãn ung dung Giaëc muoán ta noâ leä, ta laïi hoùa anh huøng Söùc nhaân nghóa maïnh hôn cöôøng baïo Tuoåi 25 Coù theå noùi töø caùi toâi tröõ tình cho ñeán caûm höùng, töø ñeà taøi cho ñeán nhaân vaät thô Toá Höõu ñeàu thaám ñaãm chaát söû thi haøo huøng cuûa moät thôøi. 3.1.3. Moät neùt ñoäc ñaùo nöõa cuûa phong caùch thô Toá Höõu laø thô oâng ñaõ coù ñöôïc moät gioïng ñieäu rieâng, moät cung baäc rieâng . Thô Toá Huõu laø thô cuûa tình thöông meán. Cho neân nhieàu ngöôøi cho raêèng thô oâng coù gioïng taâm tình. Quaû ñuùng nhö theá, gioïng taâm tình ñaõ ñaõ trôû thaønh moät cung baäc rieâng cuûa thô oâng. OÂng taâm tình vôùi queâ meï : Hueá ôi, queâ meï cuûa ta ôi! Nhôù töï ngaøy xöa, tuoåi chín möôøi Maây nuùi hiu hiu, chieàu laëng laëng Möa nguoàn gioù bieån, naéng xa khôi Queâ meï OÂng taâm tình vôùi anh veä quoác quaân : Gioït gioït moà hoâi rôi Treân maù anh vaøng ngheä Anh veä quoâác quaân ôi Sao maø yeâu anh theá ! Caù nöôùc Maø oâng cuõng coù theå taâm söï vôùi ñaát nöôùc, vôùi mieàn Nam : Mieàn Nam ôi, mieàn Nam queâ höông Xuaân naøy, Baùc khoâng laøm thô nöõa. Noùng boûng lôøi keâu goïi cuûa Trung öông Caû nöôùc haønh quaân, ra tuyeán löûa Baøi ca xuaân 71 19
6. Vôùi gioïng taâm tình naøy thô Toá Höõu coù tính chaát chia seû. Vôùi gioïng taâm tình naøy thô Toá Höõu ñaõ ñi tìm ñöôïc nhöõng taâm hoàn ñoàng ñieäu, aâm vang trong loøng baïn ñoïc nhieàu theá heä. Nhöng thô Toá Höõu khoâng chæ coù gioïng taâm tình maø coøn coù nhieàu cung baäc khaùc nöõa. Trong thô oâng coù gioïng dòu ngoït cuûa baø meï ru con maø cuõng coù gioïng roän raõ cuûa nhöõng khuùc quaân haønh. Trong thô oâng coù tieáng thuû thæ maø cuõng coù aâm vang cuûa lôøi hieäu trieäu Trong thô Toá Höõu nghe phaûng phaát caùi hôi thôû cuûa nhöõng caâu maùi nhì, maùi ñaåy saâu laéng maø ngoït ngaøo : Tieáng haùt ñaâu maø nghe nhôù thöông ! Maùi nhì man maùc nuoùc soâng Höông Haø ôi, tieáng meï ru nheø nheï Cay ñaéng bao nhieâu noãi ñoaïn tröôøng Queâ meï Nhöng trong thô oâng cuõng coù nhöõng khuùc ca thaät haøo huøng : Ñi ta ñi, khai phaù röøng hoang Hoûi nuùi non cao, ñaâu saét ñaâu vaøng ? Hoûi bieån khôi xa ñaâu luoàng caù chaïy ? Hoûi soâng Ñaø, soâng Loâ, soâng Hoàng, soâng Chaûy Hoûi ñaâu thaùc nhaûy cho ñieän quay chieàu ? Baøi ca xuaân 1961 Trong thô oâng coù lôøi thöông nhôù cuûa ñöùa con xa nhôù meï : Ai veà thaêm meï queâ ta Chieàu nay coù ñöùa con xa nhôù thaàm Baàm ôi Nhöng cuõng coù nhöõng lôøi keâu goïi thaät roän raõ : Anh chò em ôi ! Haõy giöông suùng leân cao, chaøo Xuaân 68 Xuaân Vieät Nam Xuaân cuûa loøng duõng caûm Baøi ca xuaân 68 Vôùi nhöõng chaát gioïng naøy coù theå noùi thô Toá Höõu laø moät tieáng thô ña gioïng ñieäu. 3.1.4. Neùt ñoäc ñaùo nöõa cuûa thô Toá Höõu laø thô oâng ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. 20
7. Coù nhaø thô lôùn naøo maø laïi khoâng mang trong hoàn mình maùu thòt cuûa queâ höông, ñaát nöôùc. Baûn saéc daân toäc thaám trong hoàn thô cuûa moãi ngöôøi caû ôû noäi dung cuõng nhö hình thöùc theå hieän. Trong thô Toá Höõu chuùng ta gaëp nhöõng con ngöôøi, nhöõng caûnh vaät raát ñoãi quen thuoäc cuûa Vieät Nam. Trong thô oâng coù hình boùng cuûa nhöõng “ ngöôøi meï naéng chaùy löng, ñòu con leân raãy beû töøng baép ngoâ” maø cuõng coù “ nhöõng hoàn Traàn Phuù voâ danh” cuûa ngöôøi caùch maïng . Trong thô oâng coù boùng daùng “o du kích nhoû giöông cao suùng ” tröôùc “ thaèng Mó leânh kheânh böôùc cuùi ñaàu” maø cuõng coù boùng daùng “ tung hoaønh ngang doïc” cuûa anh giaûi phoùng quaân Trong thô Toá Höõu cuõng coù bao nhieâu caûnh saéc thaân yeâu cuûa ñaát nöôùc. Trong thô oâng coù “ boùng tre truøm maùt röôïi ” nôi nuùi röøng Vieät Baéc, coù “soâng Beâán Haûi beân boài, beân lôû”, coù “ caàu Hieàn Löông beân nhôù, beân thöông” nôi giôùi tuyeán, coù “ Muõi Caø Mau nhoïn hoaêét muõi choâng” nôi taâän cuøng cuûa Toå quoác . Nhöõng boùng daùng aâáy ñaõ taïo neân nhöõng neùt thaân thöông, gaàn guõi cuûa thô oâng. Tính daân toäc cuõng theå hieän khaù roõ neùt trong hình thöùc thô Toá Höõu. Nhöõng theå thô quen thuoäc cuûa daân toäc ñöôïc oâng söû duïng khaù thaønh coâng. Ñoïc luïc baùt cuûa oâng trong Kính göûi cuï Nguyeãn Du hay trong Vieät Baéc ta töôûng nhö gaëp laïi nhöõng caâu ca dao xöa, nhöõng caâu thô Kieàu thuûa naøo. Thô 7 tieáng cuûa oâng trong caùc baøi nhö Queâ meï, Meï Tôm, Baùc ôi vöøa coù caùi trang troïng cuûa thaát ngoân coå ñieån, laïi coù caùi bieán hoùa, linh hoaït cuûa thô hieän ñaïi. Toá Höõu cuõng laø ngöôøi söû duïng nhuaàn nhuïy ngoân ngöõ daân toäc vôùi nhöõng bieåu hieän phong phuù cuûa noù. Tieáng Vieät qua thô oâng döôøng nhö caøng trôû neân phong phuù hôn, lung linh hôn, ñeïp hôn. Nhöõng neùt ñaëc saéc, ñoäc ñaùo cuûa ngoân ngöõ daân toäc trong caùch ví von, aån duï, trong caùch hieäp vaàn, phoái thanh, ngaét nhòp ñeàu ñöôïc oâng söû duïng khaù thaønh coâng vaø ñaày saùng taïo. Phong caùch ngheä thuaät thô Toá Höõu thaät ña daïng. Caùi hay, caùi ñoäc ñaùo cuûa thô oâng ñaõ taïo neân moät chaân dung rieâng cuûa oâng trong vaên hoïc söû nöôùc nhaø. Noùi ñeán thô ca hieän ñaïi Vieät Nam khoâng theå khoâng noùi ñeán thô Toá Höõu. Thô oâng khoâng chæ laøm neân chaân dung cho chính oâng maø coøn coù yù nghóa nhö moät cuoán bieân nieân söû cuûa thôøi hieän ñaïi. Vì leõ naøy maø chuùng ta coù theå tin laø thô oâng seõ toàn taïi ñöôïc vôùi thôøi gian. 21
8. 3.2. Phong caùch ngheä thuaät thô Xuaân Dieäu Xuaân Dieäu sinh vaøo muøa xuaân naêm Bính Thìn (2.2.1916) taïi Vaïn Goø Boài, laøng Tuøng Giaûn, xaõ Phöôùc Hoøa, huyeän Tuy Phöôùc, tænh Bình Ñònh. Ñoù laø queâ maù oâng, baø Nguyeãn Thò Hieäp, ngöôøi “ Ñaøng Trong” , laøm nöôùc maém. OÂng cuï thaân sinh ra oâng, cuï Ngoâ Xuaân Thoï, laïi laø ngöôøi “Ñaøng Ngoaøi ”, ôû xaõ Traûo Nha, nay laø Ñaïi Loäc, huyeän Can Loäc, tænh Haø Tónh. Ñoâi luùc sau naøy Xuaân Dieäu kyù laø Traûo Nha, chính laø ñaõ laáy teân goïi maûnh ñaát queâ cha ñeå ñaët buùt danh cho mình. Cuï thaân sinh nhaø thô ñoã tuù taøi keùp Haùn hoïc (hai laàn ñoã tuù taøi), laøm thaày ñoà daïy chöõ Haùn vaø chöõ Quoác ngöõ ôû Bình Ñònh. Sau naøy Xuaân Dieäu ñaõ vieát veà cha meï mình nhö sau : Cha Ñaøng Ngoaøi, meï ôû Ñaøng Trong OÂng ñoà Ngheä ñeo khaên goùi ñoû Vöôït ñeøo Ngang kieám nôi caàn chöõ Cha Ñaøng Ngoaøi, meï ôû Ñaøng Trong Xuaân Dieäu böôùc vaøo laøng thô Vieät Nam töø khi coøn raát tre û. Baøi thô oâng ñaêng baùo ñaàu tieân khi môùi 19 tuoåi (1935) laäp töùc ñaõ ñöôïc chuù yù. Theá Löõ cho laø “moät thi só môùi ñaõ xuaát hieän”. OÂng goïi thi só ñoù laø “thi só cuûa tuoåi xuaân, cuûa loøng yeâu vaø cuûa aùnh saùng”. Vaø cuõng chæ vôùi taäp thô ñaàu tay Hoaøi Thanh ñaõ ñöa Xuaân Dieäu vaøo Thi nhaân Vieät Nam vôùi tö caùch laø moät taùc giaû chuû choát, vaø vôùi lôøi ñaùnh giaù raát cao : “Xuaân Dieäu môùi nhaát trong caùc nhaø thô môùi”. Cuõng vôùi taäp thô naøy, naêm sau ñoù, 1942, Vuõ Ngoïc Phan ñaõ ñöa Xuaân Dieäu vaøo Nhaø vaên hieän ñaïi vôùi lôøi ñaùnh giaù khoâng keùm phaàn röïc rôõ : “Xuaân Dieäu laø ngöôøi ñem ñeán cho thi ca Vieät Nam nhieàu caùi môùi nhaát”. 3.2.1. Thô Xuaân Dieäu laø thô cuûa moät khaùt voïng soáng maõnh lieät vaø noàng naøn. Xuaân Dieäu töï ví mình nhö “con chim ñeán töø nuùi laï, ngöùa coå haùt chôi” khi gioù sôùm, luùc traêng khuya. Con chim ñeán töø nuùi laï aáy khoâng mong vì tieáng hoùt cuûa mình maø hoa nôû, khoâng mong vì tieáng hoùt cuûa mình, maø traùi chín. Nhöng nguyeän theà raèng ñoù phaûi laø tieáng hoùt thieát tha, noàng naøn, ñeán ñoä coù theå vôõ coå, coù theå traøo maùu. Coù leõ vì thieát tha ñeán nhöôøng aáy maø tieáng hoùt aáy ñaõ ñoïng laïi ñöôïc trong baàu trôøi thi ca Vieät Nam, taïo ñöôïc moät cung baäc rieâng, moät gioïng ñieäu rieâng, caøng nghe caøng laûnh loùt, caøng nghe caøng ñaém say, ñoù laø tieáng loøng cuûa moät khaùt voïng soáng maõnh lieät vaø noàng naøn. 22
9. Döôøng nhö khoâng moät ai laïi khoâng noùi ñeán “nguoàn soáng raøo raït“, “loøng say meâ yeâu ñôøi“, “nieàm khaùt khao giao caûm vôùi ñôøi “ñoä noàng naøn, tha thieát” trong thô Xuaân Dieäu. Chính khaùt voïng soáng maõnh lieät naøy ñaõ mang ñeán cho thô Xuaân Dieäu moät phaåm chaát tröõ tình quyeán ruõ laï luøng. - Vôùi Xuaân Dieäu loøng ham soáng ñöôïc boäc loä moät caùch tha thieát, cuoàng nhieät, neáu khoâng noùi laø ñaõ trôû thaønh moät noäi dung chính, moät caûm höùng chuû ñaïo cuûa thô oâng. Ngay töø baøi ñaàu tieân cuûa taäp thô ñaàu tieân cuûa oâng laø baøi Caûm xuùc ñaõ cho thaáy bao nhieâu khaùt khao cuûa loøng ham soáng. OÂng öôùc ñöôïc “ ru vôùi gioù” ñöôïc “ mô theo traêng“, ñöôïc “ vô vaån cuøng maây“, ñöôïc “ raøng buoäc vôùi muoân daây”, ñöôïc “ chia seû vôùi traêm tình yeâu meán“ bao nhieâu traïng thaùi cuûa haønh vi soáng trôû thaønh traïng thaùi cuûa caûm xuùc trong thô oâng : Laø thi só, nghóa laø ru vôùi gioù Mô theo traêng, vaø vô vaån cuøng maây. Ñeå linh hoàn raøng buoäc bôûi muoân daây, Hay chia seû bôûi traêm tình yeâu meán. Maø khoâng chæ ôû giai ñoaïn naøy, trong thô sau caùch maïng cuûa oâng cuõng raït raøo nguoàn soáng nhö vaäy, vì nhö oâng vieát “söï soáng chaúng bao giôø chaùn naûn“ (teân moät baøi thô cuûa Xuaân Dieäu). - Ñöa loøng ham soáng thaønh moät noäi dung tröõ tình, thô Xuaân Dieäu ñaõ theå hieän söï soáng nhö moät nieàm meâ say . Noùi khaùc ñi, loøng ham soáng trong caûm xuùc cuûa thô oâng ñaõ trôû loøng “say soáng“. Thô oâng raát nhieàu cung baäc ñeå dieãn taû nieàm say meâ aáy. OÂng nhö “meâ man”, “chìm”, “ñaém”, “say”, “ngaát ngaây” vôùi muoân ngaøn bieåu hieän cuûa söï soáng: “Toâi yeâu Bao Töï maët saàu bi, Toâi meâ Ly Cô hình nhòp nhaøng” (Nhò hoà), “Toâi nhö con böôùm ñaém tình thöông” (Phôi traûi), “Chæ laø tình nhöng toâi raát meâ man” (Chæ ôû loøng ta) Moät cuoäc gaëp tình côø cuõng khieán oâng “meâ man”: “Moät chôùp meâ man hoàn gaëp hoàn, loøng chöa kòp hieåu maét trao hoân” (Tình côø). Moät boùng ai löôùt qua cuõng khieán loøng oâng nhö meâ, nhö say “Toâi traûi yeâu thöông döôùi goùt giaøy, OÂm chöøng boùng laï giöõa meâ say ” (Tình qua). Cho ñeán moät thoaùng nhìn cuõng laø caùi nhìn cuûa say meâ “Roài ngoù me â nhau, ta mæm maét cöôøi” (Kæ nieäm), moät phuùt giaây cuûa yeâu ñöông cuõng laø phuùt giaây cuûa chìm ñaém trong meâ say: “Chuùng ta chìm trong bieån aùi aân, Chuùng ta say trong cheùn 23
10. röôïu tuyeät traàn, Maø tình aùi roùt ñaày daâng baïn môùi “ (Kæ nieäm) . Vaø ñeán caû khoå ñau, cuõng laø khoå ñau cuûa ñam meâ: “Loøng vôõ tung, ta say khöôùt ñau thöông” (Saàu). v.v Coù theå noùi theá giôùi thô Xuaân Dieäu laø theá giôùi cuûa söï soáng traøn treà, maïnh meõ, haêng say vaø ñaày raïo röïc: Toâi keû ñöa raêng baáu maët trôøi Keû ñöïng traùi tim trìu maùu ñaát Hai tay chín moùng baùm vaøo ñôøi. Hö voâ Thaäm chí maïnh meõ ñeán möùc ñieân cuoàng: Toâi laø moät keû ñieân cuoàng Yeâu nhöõng aùi tình ngaây daïi Thôû than Toâi ñieân cuoàng taát nhieân phaûi khoå ñau Doái traù Boãng thaáy loøng cuoàng yeâu ngaån ngô Muoän maøng. Coøn neáu loøng khoâng coøn ñuû “ñieân cuoàng“ nöõa thì cuõng xem nhö khoâng coøn soáng nöõa: Ngaøy mai naéng moïc, möa rôi heát Maét taïnh côn ñieân, loøng caïn hoà, Ta seõ thoâi yeâu nhö ñaõ daáu, Khoâng heà oaùn haän laù khoai khoâ. Nöôùc ñoå laù khoai Xuaân Dieäu ví loøng mình nhö “moät côn möa luõ” (Loøng ta laø moät côn möa luõ- Nöùôc ñoå laù khoai) , nhö “ngöïa treû khoâng cöông“ (Vaø loøng ta nhö ngöïa treû khoâng cöông- Meânh moâng) nhö moät “vöôøn hoa chaùy naéng“ vì “mang phaûi saéc loøng töôi quaù“ (Loøng toâi ñoù moät vöôøn hoa chaùy naéng- Taëng thô) . Hình nhö ôû oâng khoâng bao giôø nguoâi noãi khaùt theøm ñöôïc soáng, nhö bieån kia khoâng bao giôø nguoâi noãi khaùt theøm ñöôïc voã soùng vaøo bôø : Bieån ñaéng khoâng nguoâi noãi khaùt theøm Neân luùc moâi ta keà mieäng thaém 24
11. Trôøi ôi, ta muoán uoáng hoàn em !( Voâ bieân.) Vôùi Xuaân Dieäu bao giôø cuõng “chöa ñuû“, bao giôø cuõng phaûi “theâm“, “theâm nöõa“. OÂng muoán thu vaøo, oâm vaøo voøng tay haêm hôû cuûa mình taát caû ñaát trôøi, taát caû söï soáng: Trong thô mình vaø hình nhö caû trong ñôøi mình nöõa, Xuaân Dieäu bao giôø cuõng theå hieän moät chaát soáng maõnh lieät, daøo daït nhö theá. Vôùi oâng khoâng coù söï thôø ô nguoäi laïnh ñaõ ñaønh, maø ngay caû söï nhaøn nhaït moät caùch ñôn ñieäu “trung bình“ oâng cuõng khoâng chòu ñöôïc. Vôùi oâng: Thaø moät phuùt huy hoaøng roài chôït toái Coøn hôn buoàn le loùi suoát traêm naêm (Giuïc giaõ) Ñaáy laø hai caâu thô raát noåi tieáng cuûa Xuaân Dieäu. Khoâng phaûi laø hai caâu thô cuûa söï höôûng laïc, soáng gaáp nhö coù ngöôøi ñaõ nhaän xeùt, maø laø hai caâu thô cuûa loøng ham soáng, say soáng giöõa ñôøi vôùi ñoä noàng naøn. Caùi choùi chang cuûa söï soáng cuõng gioáng nhö caùi choùi chang cuûa aùnh saùng thaø buøng leân huy hoaøng maø taét, coøn hôn caùi leo leùt cuûa traêm naêm. - Chính ñoä noàng naøn, maõnh lieät naøy ñaõ khieán cho Xuaân Dieäu nhìn moïi caùi trong ñôøi khoâng ñöùng yeân maø luoân luoân vaän ñoäng, khieán cho thô oâng coù nhöõng phaùt hieän thaät laï luøng . Moät caùnh coø laëng leõ cuûa nghìn naêm tröôùc boãng trôû neân “phaân vaân“ trong thô oâng ñeå cho ta nhöõng caâu thô tuyeät hay: Maây bieác veà ñaâu bay gaáp gaáp Con coø treân ruoäng caùnh phaân vaân .( Thô duyeân) Hoaøi Thanh nhaän xeùt raèng so vôùi caùnh coø cuûa Vöông Boät thì caùnh coø cuûa Xuaân Dieäu “coù söï caùch bieät cuûa hôn moät nghìn naêm vaø hai theá giôùi“ (210; tr.117). Ñuùng nhö vaäy ñoù laø hai theá giôùi: moät theá giôùi laêïng leõ, bình an vaø moät theá giôùi luoân luoân gaáp gaùp, voäi vaøng. Coù theå noùi theá giôùi ngheä thuaät cuûa Xuaân Dieäu laø moät theá giôùi “ñoäng“, raïo röïc, khoâng coù gì ñöùng yeân, töø ngoïn gioù cho ñeán aùnh traêng, töø con ñöôøng cho tôùi haøng caây Taát caû phaûi “buøng leân“ trong khaùt khao ñöôïc soáng, khaùt khao ñöôïc “giao caûm“ (Chöõ 25
12. duøng cuûa Nguyeãn Ñaêng Maïnh) cuûa traùi tim thi nhaân. AÙnh traêng kia khoâng ñöôïc laëng leõ maø phaûi “toû ngôøi“ (Thu laïnh caøng theâm nguyeät toû ngôøi - Nguyeät caàm) ; ngoïn gioù kia duø coù voâ hình cuõng phaûi hieän ra maø “xieâu xieâu“ (Con ñöôøng nhoû nhoû gioùù xieâu xieâu- Thô duyeân) ; caây kia cuõng phaûi vì naéng maø “laû laû caønh hoang” cho chieàu dòu laïi (Laû laû caønh hoang naéng trôû chieàu). - Theá giôùi cuûa Xuaân Dieäu laø theá giôùi ñoäng nhö vaäy, söï soáng tuoân chaûy daït daøo, tìm moïi caùch maø hieån hieän ra . OÂng keâu goïi “haõy noùi“, “haõy keà“, “haõy saùt“, “haõy khaéng khít“, “haõy daâng“, “haõy uoáng“, “haõy quaán rieát“, “haõy yeâu toâi“, “haõy caàm tay anh“, “haõy ñoát ñôøi ta“, “haõy tuoân aâu yeám“ v.v OÂng baét buoäc “phaûi noùi yeâu“, “phaûi maën noàng“, “phaûi aám leân“ OÂng khuyeân ngaên “ chôù laïnh nhö ñoâng“, “chôù thaûn nhieân beân moät keû chaùy loøng“, “chôù yeân oån nhö maët hoà nöôùc nguû“, “chôù tieát kieäm“, “chôù chia reõ“v.v OÂng khao khaùt ñöôïc “oâm“, ñöôïc “rieát“, ñöôïc “baáu“, ñöôïc “say“, ñöôïc “ghì“, ñöôïc “truùt“, ñöôïc “huùt“ OÂng khaán nguyeän “cho loøng xin chuùt höông“, “xin chuùt löûa“, “xin chuùt thöông“, “xin chuùt nöõa“ vv vaø v.v Nghóa laø taát caû duø ôû daïng naøo cuõng phaûi ñöôïc toû baøy, ñöôïc giao caûm, ñöôïc gaén boù; neáu ngöôïc laïi laø “cheát”, laø “khoâng soáng”. Ñuùng nhö oâng ñaõ quan nieäm, neáu yeâu maø khoâng boäc loä thì cuõng nhö khoâng; vaø saéc ñeïp kia chæ coøn laø laïnh leõo cuûa ñaù: Neáu yeâu maø chæ ñeå trong loøng Khoâng toû hay, yeâu meán cuõng laø khoâng Vaø saéc ñeïp chæ laøm baèng caåm thaïch Phaûi noùi. Cho neân “Phaûi noùi, phaûi noùi, vaø phaûi noùi”. “Phaûi noùi” ôû ñaây khoâng coù nghóa laø chæ baèng lôøi, maø coù theå laø baèng “cuoái maét, ñaàu maøy“, “baèng neùt vui” , “ baèng veû theïn “, baèng “chieàu say“, baèng “ñaàu ngaû“, baèng “mieäng cöôøi, tay rieát“, thaäm chí baèng caû “im laëng” vaø “baèng chæ anh coù bieát“, nghóa laø baèng taát caû nhöõng gì coù theå bieåu hieän ñöôïc. -Vôùi moät loøng ham soáng thieát tha ñeán nhö vaäy nhaø thô seõ laø ngöôøi laên xaû vaøo cuoäc ñôøi maø soáng. Ñieàu thuù vò laø ta baét gaëp trong thô Xuaân Dieäu tö theá “daán thaân “, duø ñoù laø daán thaân cuûa moät keû “daïi khôø“ nhö oâng töï nhaän : Daán thaân maõi ñeå kieám trôøi döôùi ñaát (Daïi khôø) 26
13. Töø “daán thaân” seõ daãn ñeán moät quan nieäm khaùc: “chaáp nhaän”. Cöù soáng, cöù daán thaân, chaáp nhaän sai laàm, chaáp nhaän söï gheû laïnh cuûa ngöôøi ñôøi, vì nhö theá môùi laø soáng: Ta truùt baâng quô moät traän loøng, Bieát raèng ñau khoå giöõa hö khoâng. Khoùc mình uoång leä rôi voâ lí, Möa vaãn caàn rôi leä vaïn doøng Bieát khoùc laø “uoång leä rôi voâ lí” maø vaãn cöù rôi leä ! Ngay caû khi tình doái traù cuõng cöù khao khaùt ñöôïc nhaàm. Ñoù laø moät thaùi ñoä, thaäm chí laø trieát lí “chaáp nhaän“ chöa töøng thaáy coù trong thô ca tröôùc ñoù. Noù chæ coù theå laø saûn phaåm cuûa moät taâm hoàn khaùt khao ñöôïc soáng ñeán möùc saün saøng chaáp nhaän taát caû. Ñuùng nhö Theá Löõ nhaän xeùt: “Laø ngöôøi sinh ra ñeå maø soáng, Xuaân Dieäu raát sôï cheát, söï im laëng vaø boùng toái hai hình aûnh cuûa hö voâ” (142; tr.9). Coøn chính Xuaân Dieäu thì taâm söï: “Toâi noùi chuyeän maø ngöôøi nghe im laëng thì sôï laém. Phaûi toû cho ngöôøi ta bieát laø mình thích nghe chöù. Vôï choàng noùi chuyeän vôùi nhau ban ñeâm, vôï noùi choàng thænh thoaûng cuõng ôø leân chöù, ñeå chöùng toû mình chöa nguû, vaãn nghe“ (daãn theo 153). Loøng ham soáng laø moät nhieät tình phuû nhaän caùi cheát, phuû nhaän caùi nhaït nheõo taàm thöôøng voâ vò trong cuoäc ñôøi. Vì loøng ham soáng maõnh lieät ñeán nhöôøng aáy maø ta nhaän thaáy trong thô Xuaân Dieäu duø coù buoàn, coâ ñôn, thaäm chí khoå ñau, reân ræ nhöng khoâng coù choã naøo oâng laïi toû ra laø chaùn chöôøng caû, moät loaïi caûm xuùc ñaày raãy trong Thô môùi. Hay noùi nhö Hoaøi Thanh: “Khi vui cuõng nhö khi buoàn, ngöôøi ñeàu noàng naøn tha thieát“ (210; tr.116). Do vaäy ôû ñaây ta nhaän ra moät nhaân sinh quan tích cöïc trong noäi dung tröõ tình cuûa Xuaân Dieäu beân caïnh caùi ñoäc ñaùo, ñaëc saéc cuûa noù. 3.2.2. Thô Xuaân Dieäu coù caùi raïo röïc cuûa loøng khaùt khao ñöôïc soáng, ñöôïc giao caûm vôùi cuoäc ñôøi. Maø caùi khaùt khao aáy noùi, coøn gì laøm cho “ñaày ñuû hôn laø Xuaân vaø Tình. Cho neân Xuaân Dieäu ñaém say vôùi tình yeâu vaø haêng haùi vôùi muøa xuaân”. Tình yeâu trong thô Xuaân Dieäu laø bieåu hieän taäp trung nhaát, maõnh lieät nhaát cuûa loøng ham soáng. Ñaây cuõng chính laø moät noäi dung tröõ tình quan troïng trong thô oâng, thô cuûa moät “thi só tình yeâu“, cuûa moät “oâng hoaøng thô tình“ - Tình yeâu trong thô Xuaân Dieäu laø tình yeâu cuûa con ngöôøi soáng giöõa ñôøi chöù khoâng phaûi tình yeâu ñaïo ñöùc trong saùch vôû. Ñoù laø thöù tình yeâu vöøa coù caùi cao khieát cuûa 27
14. taâm hoàn, vöøa coù caùi cöôøng traùng laønh maïnh cuûa nhuïc theå. Ñoù laø thöù tình yeâu raát traàn theá maø khoâng bò traàn tuïc hoùa. Xin ñoïc moät vaøi caâu: Haõy saùt ñoâi ñaàu ! Haõy keà ñoâi ngöïc ! Haõy troän nhau ñoâi maùi toùc ngaén daøi ! Nhöõng caùnh tay ! haõy cuoán rieát ñoâi vai ! Haõy daâng caû tình yeâu leân soùng maét ! Haõy khaêng khít nhöõng caëp moâi gaén chaët (Xa caùch) Chuùng ta ñau, thoâi em tôùi ñaây maø ! Môn man naøo, em ñöøng khoùc ñoâi ta Theá, rieát theá, haõy voøng tay chaët nöõa Cho em huùt nhöõng chuùt hoàn ñaõ röõa Cho em chuyeàn hôi ñoäc raát teâ ngon (Saàu) Xuaân Dieäu laø ngöôøi ñöa nhuïc theå vaøo thô moät caùch ñaày tinh teá. Trong thô coå chöa coù caûm giaùc naøy. Nhieàu laém nhö Nguyeãn Du cuõng chæ ngaém nhìn “daøy daøy saün ñuùc moät toøa thieân nhieân“ maø thoâi. Ngay ñeán ngöôøi “quaù quaét, da dieát vaø taùo tôïn“ (chöõ duøng cuûa Nguyeãn Loäc- 135; taäp 2; tr.460) nhö Hoà Xuaân Höông thì cuõng chæ döøng ôû nhöõng hình aûnh mang tính chaát “aùm töôïng“. Thô môùi buoåi ñaàu trong Maáy vaàn thô cuûa Theá Löõ hay Tieáng thu cuûa Löu Troïng Lö cuõng chöa coù caûm giaùc naøy. Chæ ñeán Xuaân Dieäu nhuïc theå trong tình yeâu môùi ñöôïc ñöa vaøo moät caùch taùo baïo maø cuõng ñaày tinh teá. Nhuïc theå trong tình yeâu Xuaân Dieäu laø nhuïc theå cuûa moät taâm hoàn “mang saéc loøng töôi quaù“, nhöng laïi khoâng thoâ tuïc. OÂng ñaõ dieãn taû bao nhieâu saéc ñoä cuûa tình yeâu vôùi nhöõng traïng thaùi maïnh meõ nhö muoán “oâm“, muoán “rieát“, muoán “say”, muoán “caén“, muoán “ngoaøm“, muoán “huùt“ maø khoâng gôïi leân söï soáng söôïng cuûa xaùc thòt, traùi laïi chæ gôïi caûm giaùc noàng naøn, tha thieát cuûa tình yeâu: Neân luùc moâi ta keà mieäng thaém Trôøi ôi, ta muoán uoáng hoàn em (Voâ bieân) Em vui ñi raêng nôû aùnh traêng raèm Anh huùt nhuïy moãi giôø tình töï (Giuïc giaõ) 28
15. Nghieâng ñaàu beân traùi haõy keà nghe Nhöõng ngoùn tay thaàn seõ vuoát ve Cho ñieäu loøng anh theâm aám dòu; Sôø xem ngöïc noùng khuùc ñeâ meâ (Coù nhöõng baøi thô ) Caûm xuùc nhuïc theå trong thô Xuaân Dieäu raát ñôøi maø cuõng raát thô. Noù khoâng “thô quaù“ ñeå ñeán möùc chæ laø caûm xuùc saùch vôû, nhöng cuõng khoâng ñeán möùc “ñôøi quaù“ ñeå chæ coøn caûm giaùc xaùc thòt. - Caûm xuùc tình yeâu trong thô Xuaân Dieäu coù moät neùt ít ñöôïc ai nhaéc ñeán nhöng vaãn hieån hieän nôi trang thô cuûa oâng. Ñoù laø caûm xuùc veà “tình trai”. Khoâng chæ ôû baøi Tình trai maø nhieàu ngöôøi ñaõ bieát, Xuaân Dieäu coøn moät loaït baøi noùi veà caûm xuùc naøy nhö Vieãn khaùch (taëng Nguyeãn Nhöôïc Phaùp), Bieät ly eâm aùi (taëng Nguyeãn Xuaân Khoaùt), Vôùi baøn tay aáy (taëng Huy Caän), Doái tra ù (taëng Löông Xuaân Nhò) ÔÛ nhöõng baøi naøy chuû theå tröõ tình khoâng coøn xöng “anh” nhö caùc baøi thô vieát veà tình yeâu thoâng thöôøng, maø thöôøng laø xöng “toâi”, “chuùng toâi”, “hoï” Ñeàu ñaëc bieät caûm xuùc cuûa “tình trai” laïin ñöôïc nhaø thô dieãn taû nhö tình yeâu nam nöõ. Chaúng haïn ôû baøi Bieät ly eâm aùi nhaø thô noùi roõ “chuùng toâi” laø nhöõng ngöôøi baïn trai ñang chia tay nhau ( Giôø bieät ly cöù ñeán gaàn töøng phuùt, Chuùng toâi thaáy ñaõ xa nhau moät chuùt ). Nhöng ñoïc kyõ caû baøi chuùng ta laïi töôûng nhö nhaø thô taû tình yeâu löùa ñoâi: Chuùng toâi ngoài, vaây phuû bôûi traêng thaâu, Tay trong tay, ñaàu döïa saùt beân ñaàu Tình yeâu baûo: “thoâi caùc ngöôøi ñöøng khoùc Caùc ngöôøi seõ ñoaøn vieân trong moäng ngoïc”. Cöù nhìn nhau roài laïi vaãn nhìn nhau Haïnh phuùc ngöøng giöõa ñoâi traùi tim ñau. (Bieät ly eâm aùi ) Hay ôû baøi Vieãn khaùch (Taëng Nguyeãn Nhöôïc Phaùp) nhaø thô taû caûm xuùc cuûa ñoâi baïn trai taïm bieät nhau maø cöù nhö moät ñoâi nam nöõ ñang chia tay nhau: Maét ngheïn nhìn thaâu daï; Moâi khoâ heát níu lôøi 29
16. Chaân dôøi, tay muoán raõ Keû khuaát keû troâng vôøi Hoâm naøo nhö hoâm qua Maù keà treân goái saùnh? Anh ñi ñöôøng coù hoa Toâi naèm trong tuoåi laïnh. (Vieãn khaùch ) Ñoïc nhöõng baøi thô naøy cuûa Xuaân Dieäu ngöôøi ñoïc nhaän ra söï hoàn nhieân trong thô oâng. Hình nhö oâng khoâng heà daáu gieám baát cöù caùi gì. Noãi loøng oâng theá naøo thì traøo ra ngoïn buùt theá aáy. Xuaân Dieäu meâ hoaëc ngöôøi ñoïc baèng söï say meâ, baèng söï chaân thaät vaø hoàn nhieân cuûa loøng mình. - Moät neùt ñaëc saéc nöõa trong caûm xuùc tình yeâu cuûa thô Xuaân Dieäu laø oâng ñaõ naâng tình yeâu leân thaønh trieát lí veà söï soáng. Nhieàu ngöôøi ñaõ noùi veà söï ña thanh, ña saéc trong tình yeâu cuûa Xuaân Dieäu. Nhöng coù leõ ñieàu ñaùng noùi nhaát ôû ñaây laïi chính laø ôû choã Xuaân Dieäu xem tình yeâu cao hôn chính noù, ñoù khoâng chæ laø tình yeâu nöõa, maø laø söï soáng. Ngay töø khi môùi baäp beï vieát nhöõng doøng thô ñaàu tieân trong cuoäc ñôøi mình Xuaân Dieäu ñaõ daønh noùi veà tình yeâu. Baøi thô ñaàu tieân cuûa oâng, Baøi thô tuoåi nhoû, vieát 1933 khi oâng vöøa 17 tuoåi laø moät baøi thô tình ñaày raïo röïc, aån chöùa trieát lí veà söï soáng vaø tình yeâu: Laøm sao soáng ñöôïc maø khoâng yeâu Khoâng nhôù khoâng thöông moät keû naøo Haõy ñoát ñôøi ta muoân thöù löûa Cho böøng tia maét, ñoï tia sao Tröôùc oâng chöa ai quan nieäm nhö vaäy caû. Cuøng thôøi vôùi oâng ngöôøi ta khoâng quan nieäm nhö theá. Thô môùi toân thôø tình yeâu, xem tình yeâu nhö phöông caùch ñeå thoaùt khoûi thöïc taïi, thaäm chí toân thôø nhö toân giaùo. Nhöng maáy ai xem tình yeâu laø chaát soáng, laø söï soáng nhö Xuaân Dieäu, thaäm chí xem noù thöù coù theå “aên“ ñöôïc, “uoáng“ ñöôïc nhö moät phaàn vaät chaát taïo neân söï soáng ôû ñôøi. OÂng nhaän mình laø “Keû uoáng tình yeâu daäp caû moâi“. OÂng ao öôùc: “Trôøi ôi ta muoán uoáng hoàn em”v.v 30
17. Vôùi quan nieäm nhö vaäy cho thaáy duø vieát veà gì cuoái cuøng Xuaân Dieäu gaàn nhö ñeàu höôùng veà tình yeâu. OÂng töï nhaän mình laø “noøi tình“ (Ta, noøi tình, giaù ngaét vì söông- Thanh nieân) laø keû “ña tình“ ñeán möùc “ Gaëp keû naøo ñaâu anh cuõng meâ“ (Giôùi thieäu) . Thaäm chí coøn saùng cheá ra caû teân goïi mình laø “ngöôøi- chæ- bieát- yeâu“: Quaù thaät thaø neân hoùa daïi khôø Baét ñaàu ngöôøi - chæ - bieát - yeâu lo Noãi ñôøi cay cöïc ñang giô vuoát Côm aùo khoâng ñuøa vôùi khaùch thô (Giôùi thieäu ) Xin löu yù laø nhöõng gaïch noái trong cuïm töø “ngöôøi- chæ- bieát- yeâu” laø trong nguyeân baûn cuûa taùc giaû. OÂng coá yù ñònh danh cho mình nhö vaäy. ÔÛ moät soá baøi khaùc oâng ñaõ giaûi thích ñieàu naøy roõ hôn: Toâi khôø khaïo laém, ngu ngô quaù Chæ bieát yeâu thoâi, chaúng bieát gì (Vì sao ) Toâi khoâng bieát, khoâng bieát gì nöõa caû, Chæ yeâu nhieàu laø toâi bieát maø thoâi (Taëng thô. ) Con ngöôøi “chæ bieát yeâu“ aáy luoân luoân khaùt khao soáng cho neân seõ luoân luoân khaùt khao yeâu, bao giôø cuõng thaáy chöa ñuû: Yeâu tha thieát theá vaãn coøn chöa ñuû Phaûi noùi yeâu traêm baän ñeán nghìn laàn Phaûi maën noàng cho maõi maõi ñeâm xuaân Ñem chim böôùm thaû trong vöôøn tình aùi. (Phaûi noùi. ) Ñoù laø con ngöôøi tuyeân boá yeâu töø khi chöa coù tuoåi, cho ñeán khi khoâng coøn treân ñôøi naøy nöõa. Ñoù laø con ngöôøi yeâu luùc soáng vaø yeâu caû khi cheát roài: Toâi ñaõ yeâu töø khi chöa coù tuoåi Luùc chöa sinh, vô vaån giöõa doøng ñôøi Toâi ñaõ yeâu khi ñaõ heát tuoåi roài Khoâng xöông voùc, chæ huyeàn hoà boùng daùng Keû ña tình khoâng caàn ñuû thòt da 31
18. Khi cheát roài toâi seõ yeâu ma (Ña tình ) Coù theå noùi tình yeâu trong thô Xuaân Dieäu chính laø moät bieåu hieän taäp trung nhaát cuûa khaùt voïng soáng nôi oâng. Neáu noùi veà loøng ham soáng cuûa thô oâng maø khoâng noùi ñeán tình yeâu thì cuõng nhö chöa noùi gì caû. Neáu noùi veà tình yeâu trong thô oâng maø khoâng hieåu raèng ñoù laø bieåu hieän cuûa moät khaùt voïng soáng thì cuõng chöa hieåu Xuaân Dieäu. 3.2.3.Vôùi Xuaân Dieäu caùi ñeïp cuûa theá giôùi, cuûa con ngöôøi, cuûa tình yeâu phaûi laø caùi töôi nguyeân, môùi meû , ñaàu tieân . Chính quan nieäm naøy ñaõ taïo neân caùi nhìn raát treû trung trong thô oâng. Ñoïc thô Xuaân Dieäu ngöôøi ñoïc ngaïc nhieân sao maø oâng hay noùi ñeán “Tình thöù nhaát“, “Xuaân ñaàu“, “Ñeâm thöù nhaát“ roài nhöõng “thanh taân“, “trinh baïch “, “ trai tô “, “ môùi nuï “, “ ban sô “ nhieàu ñeán nhö theá? Ñoù khoâng chæ caùch noùi maø bieåu hieän cuûa moät quan nieäm: nhöõng gì môùi meû, nguyeân veïn môùi ñeïp. Vôùi oâng, veû ñeïp cuûa caùi thanh taân, trinh baïch, ban sô coù theå laøm lu môø caû trôøi ñaát. Haõy nghe oâng ca ngôïi veû ñeïp cuûa “tình thöù nhaát“: Hoa thöù nhaát coù moät muøi trinh baïch Xuaân ñaàu muøa trong saïch veû ban sô Höông môùi thaám beàn ghi nhö thieát thaïch Söông nguyeân tieâu trôøi ñaát cuõng chung môø Tình thöù nhaát. Vôùi oâng trôøi ñaát coù ñeïp laø caùi ñeïp ôû caùi son seû, treû trung: Son seû trôøi nhö möôøi saùu tuoåi Maù hoàng phôn phôùt, maét long lanh Raïo röïc. Xuaân Dieäu say söa, ngaây ngaát vôùi nhöõng veû ñeïp ban ñaàu: Sao buoåi ñaàu xuaân eâm aùi theá Nuï cöôøi xuaân Say ngöôøi nhö röôïu toái taân hoân (Huyeàn dieäu. ) Ta muoán oâm 32
19. Caû söï soáng môùi baét ñaàu môn môûn (Voäi vaøng ) Möôøi chín tuoåi maët trôøi ñang oùng aû AÙnh saùng ca, lanh laûnh tieáng ñôøi ngaân; Boâng haïnh cöôøi; möôøi chín tuoåi thanh taân Gaùnh nheï nhoõm treân thaân hình maêng moïc (Ñeïp ) Traêng gioù ban ñaàu deã ngaån ngô (Troø chuyeän vôùi Thô thô. ) Ñieàu ñaùng noùi laø coù nhöõng caùi khoâng phaûi laø “ñaàu tieân“ ,“thöù nhaát“ nhöng khi caàn ca ngôïi oâng ñöa veà ngoâi thöù nhaát caû: “Ñeâm thöù baûy cuõng laø ñeâm thöù nhaát“ (Ñeâm thöù nhaát) . Ai cuõng bieát Xuaân Dieäu töï nhaän mình laø keû “daïi khôø“, “ngu ngô“, “khoâng bieát gì“, “chæ bieát yeâu nhieàu“ maø thoâi. Thaäm chí oâng coøn taâm söï: “Moãi laàn ñöa tay leân neùn ngöïc, Laïi nghe tình nhieàu hôn soá ngoùn tay“ (Thôû than) . OÂng xem mình laø ngöôøi “Gaëp keû naøo ñaâu anh cuõng meâ“. Vaäy maø luùc naøo oâng cuõng xöng xöng “Anh chæ coù tình yeâu thöù nhaát“ (Tình thöù nhaát) . Vì sao vaäy? Vì tình thöù nhaát môùi ñeïp. Xuaân Dieäu höôùng loøng mình ra vôùi con ngöôøi, caûnh vaät thì cuõng seõ laáy caùi ban ñaàu, caùi töôi nguyeân ñeå ca ngôïi. OÂng khoe “Thô ta hô hôù chöa choàng“ (Muøa thi). OÂng baâng khuaâng vì “Söông trinh rôi kín töø nguoàn yeâu thöông“ (Chieàu) . OÂng ao öôùc: “Haùi moät muøa hoa laù thuûa maêng tô” (Giuïc giaõ) . OÂng tieác cho söï giaø coãi nhaït phai “Ta tieác theo sau nhöõng ñoùa hoàng, Nhöõng naøng con gaùi sôùm phai boâng“ (Ngaån ngô). OÂng quyeát treû maõi khoâng giaø: “Hoïa coù ta coøn quyeát treû trai“ (Troø chuyeän vôùi Thô thô) . Xuaân Dieäu vieát nhieàu veà muøa xuaân vaø muøa thu. Vì sao? Bôûi nhö oâng noùi: “Vôùi loøng toâi chæ coù hai muøa Xuaân vaø Thu, hai muøa ñaëc bieät yù nhò, hai muøa coù bình minh Xuaân vôùi Thu laø hai bình minh trong moät naêm, söï thay ñoåi heä troïng nhaát cuûa taâm hoàn. Vaø bôûi vaäy Thu cuõng laø moät muøa xuaân. Ñaàu Xuaân laø bình minh aám cuûa loøng toâi, ñaàu Thu laø bình minh maùt cuûa loøng toâi“ (Thu, Tröôøng ca) . Nhö vaäy, theo Xuaân Dieäu muøa thu cuõng laø söï baét ñaàu, vì ñoù laø nôi baét ñaàu bình minh maát cuûa loøng ngöôøi. Maø Xuaân hay Thu, vôùi Xuaân Dieäu phaûi laø khi baét ñaàu môùi ñeïp. “Ñaây muøa thu tôùi“ laø moät daãn chöùng. 33
20. Xuaân Dieäu cuõng laø ngöôøi vieát nhieàu veà tuoåi treû, vì trong quan nieäm cuûa oâng tuoåi treû cuõng laø nôi baét ñaàu cuûa ñôøi ngöôøi, vaø cuõng chính laø veû ñeïp cuûa cuoäc ñôøi. OÂng ca ngôïi tuoåi treû khoâng tieác lôøi: Phoá ñeïp, ngöôøi xinh laø ñôøi baùnh maät; Maët töôi, moâi ñaäm laø gaõ trai taân Roän tuoåi treû döôùi aùnh ñeøn ngaây ngaát, Reo aùi tình trong nhòp maùu phaân vaân. (Ñeâm thöù nhaát.) OÂng xao xuyeán, xuùc ñoäng vì tuoåi treû. OÂng ñöa tuoåi thanh nieân ra laøm ñoái töôïng tröõ tình cuûa loøng mình. Caùi ñeïp thanh khieát cuûa tuoåi treû laøm oâng ngaây ngaát: Em thanh thôi nhö buoåi saùng ñaàu ngaøy ( Ñeïp. ) Coù theå noùi trong caùi nhìn cuûa Xuaân Dieäu caùi ñeïp laø caùi treû trung, töôi môùi, veïn nguyeân. Ñoù cuõng chính laø lí do ñoïc thô oâng ta thaáy hoàn thô oâng raát treû. Ñoù cuõng laø lí do taïi sao tuoåi treû laïi say meâ Xuaân Dieäu ñeán nhö theá! 3.2.4. Quan nieäm theá giôùi ñoåi thay . - Theá giôùi nhöng con ngöôøi toàn taïi theo Xuaân Dieäu ñoù laø moät theá giôùi ñaày bieán dôøi, ñoåi thay . Trong thô Xuaân Dieäu vaãn coøn boùng daùng cuûa caùch nhìn vónh haèng nhö trong thô coå. Ñaây ñoù trong thô oâng, ngöôøi ñoïc vaãn nhaän ra nhöõng “ham muoán voâ bieân vaø tuyeät ñích”, nhöõng hình boùng cuûa muoân ñôøi “Traêng vuù moäng ñaõ muoân ñôøi thi só” , nhöõng khaùt voïng cuûa ngaøn naêm: “Hoâm nay toâi ñaõ cheát trong ngöôøi, Xöa heïn ngaøn naêm yeâu meán toâi” Nhöng coù leõ nhieàu hôn, caùi nhìn cuûa Xuaân Dieäu laø moät caùi nhìn nghieâng veà quan nieäm theá giôùi ñoåi thay. Trong quan nieäm cuûa oâng hình nhö khoâng coù gì laø vónh cöûu maø taát caû ñieàu coù theå bieán dôøi, töø thieân nhieân cho ñeán loøng ngöôøi; töø coû hoa cho ñeán tình yeâu. Trong baøi thô Ñi thuyeàn oâng ví cuoäc ñôøi naøy cuõng gioáng nhö con thuyeàn ñang troâi, moïi vaät ñoåi thay ñeán khoâng ngôø: Thuyeàn qua, maø nöôùc cuõng troâi, Laïi theâm maây baïc treân trôøi cuõng bay; Toâi ñi treân chieác thuyeàn naøy Gioøng mô tô töôûng cuõng thay khaùc roài. 34
21. Caùi bay khoâng ñôïi caùi troâi; Töø toâi phuùt tröôùc, sang toâi phuùt naøy (Ñi thuyeàn. ) Nhöõng caùi thuoäc veà theá giôùi khaùch theå ñoåi thay trong doøng tuoân chaûy cuûa thôøi gianHình töôïng “toâi phuùt tröôùc” vaø “toâi phuùt naøy” khoâng phaûi chæ laø söï phaân thaân, maø aån chöùa quan nieäm ñaày tính chaát trieát hoïc veà ñoåi thay: coù “toâi phuùt tröôùc”, coù “toâi phuùt naøy“ nhö nhöõng chuû theå ñoäc laäp. Baøi thô Ñi thuyeàn tuy ngaén, nhöng ñaõ haøm chöùa khaù ñaày ñuû yù vò trieát hoïc trong quan nieäm ñoåi thay cuûa Xuaân Dieäu. Töø caùi nhìn ñaày tính chaát trieát hoïc nhö vaäy, caùi nhìn ngheä thuaät cuûa Xuaân Dieäu seõ höôùng nhieàu hôn ñeán khía caïnh ñoåi thay cuûa theá giôùi. Ñoù seõ laø nhöõng hình töôïng thô ñöôïc xaây döïng töø caûm xuùc veà söï bieán dôøi cuûa theá giôùi, cuûa con ngöôøi. OÂng cay ñaéng nhaän ra söï ñoåi thay nôi tuoåi treû: Toùc ngôøi mai moát khoâng ñen nöõa Tuoåi treû khoâ ñi, maët xaáu roài. (Hö voâ) OÂng ngaån ngô tröôùc söï thay ñoåi cuûa moät saéc hoa: Muøa cuùc naêm nay saéc ñaõ giaø Ai tìm ta hoä daùng thu qua (Ngaån ngô) OÂng nhaän ra thieâng lieâng nhö tình yeâu maø cuõng thay ñoåi ñeán khoâng ngôø: Tình yeâu ñeán, tình yeâu ñi, ai bieát Trong gaëp gôõ ñaõ coù maàm li bieät (Giuïc giaõ) Vaø oâng sôï caû loøng mình khoâng vónh vieãn tröôùc thôøi gian: Gaáp ñi em anh raát sôï ngaøy mai Ñôøi troâi chaûy loøng ta khoâng vónh vieãn (Giuïc giaõ.) Xuaân Dieäu sôï caû “Söï thaät ngaøy nay khoâng thaät ñeán ngaøy mai” (Phaûi noùi). - Vôùi caùi nhìn naøy Xuaân Dieäu nhaän ra moïi caùi töôi xanh môn môûn cuûa cuoäc ñôøi chaúng maáy choác maø taøn taï, maø khoâ heùo . OÂng nhaän ra trong tieáng chim “reo thi” kia coù “ñoä phai taøn saép söûa“, trong caùi töôi xanh cuûa muøa xuaân kia ñaõ aån chöùa söï “nhaït 35
22. maøu“, “phai boâng“, trong caùi töôi treû cuûa nhöõng “maùi xanh“ kia chaúng maáy choác maø “söông ñaày“ Khoâng coù gì ñöùng yeân, khoâng coù gì vónh vieãn. Ñieäp khuùc aáy vang leân trong thô oâng nhö moät noãi nieàm, nhö moät lôøi nhaén nhuû: caùi töôi xanh seõ qua mau, caùi taøn taï, giaø nua laø vónh vieãn: Vónh vieãn giaø nua, xuaân ngaén nguûi Maùi xanh höông ñöôïm choác söông ñaày (Keû ñi ñaøy.) Tröôùc söï thaät aáy, nhaø thô khoâng coøn caùi coát caùch cuûa nhöõng thi nhaân ngaøy xöa luùc naøo cuõng an nhieân, töï taïi tröôùc moïi bieán dôøi nöõa, maø phaáp phoûng lo aâu, hoát hoaûng voäi vaøng - Moät caùi nhìn theá giôùi ñaày ñoåi thay nhö vaäy taát yeáu seõ daãn ñeán heä quaû laø hoát hoaûng, “voäi vaøng“ trong öùng xöû. Theá giôùi ñoåi thay, ñôøi ngöôøi ngaén nguûi, cho neân phaûi “voäi vaøng“. Hôn moät laàn Xuaân Dieäu ñaõ giaûi thích ñieàu naøy: Men trôøi söïc nöùc neân mau taï Bieát tröôùc cho neân ñaõ “voäi vaøng“ (Troø chuyeän vôùi Thô thô) Söï “bieát tröôùc“ maø nhaø thô noùi ôû ñaây laø gì? Ñoù laø “bieát tröôùc“ raèng “Tuoåi treû chaúng hai laàn thaém laïi” (Voäi vaøng) , laø “Möôøi chín tuoåi chaúng hai laàn hoa nôû” (Ñeïp) . Ñoù laø söï “bieát tröôùc“ veà moät ñieàu hieån nhieân: “Coøn trôøi ñaát nhöng chaúng coøn toâi maõi” (Voäi vaøng) Nhö vaäy “voäi vaøng“ laø “voäi vaøng“ cuûa moät quan nieäm, cuûa moät nhaän thöùc, chöù khoâng phaûi voäi vaøng cuûa moät thaùi ñoä “soáng gaáp” tieâu cöïc nhö coù khi ngöôøi ta ñaõ gaùn cho oâng. Chính quan nieäm naøy ñaõ taïo neân nhöõng caûm giaùc ñaày “voäi vaøng“ trong thô Xuaân Dieäu. Ñoïc thô oâng ngöôøi ta nhaän ra nhöõng traïng thaùi cuûa voäi vaøng nhö: “voäi voäi“ , “mau mau“, “mau leân“, “gaáp ñi“, “vuït“, “lieàn“, “ngay“, “vöøa“, “choác“ traøn ngaäp. Mau vôùi chöù voäi vaøng leân vôùi chöù (Giuïc giaõ) Mau ñi thoâi ! muøa chöa ngaõ chieàu hoâm (Voäi vaøng) OÂi voäi vaøng laø nhöõng phuùt trao yeâu (Taëng thô ) 36
23. Chong choùng ngaøy thô vuït ñeán xuaân Mau mau ngaøy maïnh yeáu phai daàn Ngaøy giaø voäi voäi mang söông ñeán Tuoåi cheát ñaây roài ! boùng luït chaân (Hö voâ.) Xuaân Dieäu voäi vaøng yeâu, voäi vaøng trao göûi ñeå roài cuõng voäi vaøng ñaéng cay: Ta ngaây thô voäi töôûng hoï yeâu mình Ta daâng voäi caû aân tình thöù nhaát Ñöông vöông chuû ta boãng thaønh haønh khaát Chæ vì nghe moät lôøi höùa nhö chim (Yeâu meán.) Thô Xuaân Dieäu ít khi bình yeân, thö thaùi. Nhöõng phuùt giaây thieâng lieâng cuûa “nhöõng chieàu khoâng daùm noùi“ , nhöõng khi thö thaû ñaém mình trong tieáng nhaïc tuyeät vôøi ñeå nhaän ra “Gioù nhòp theo ñeâm khoâng voäi vaøng“ thaät hieám hoi. Maø ta thaáy thô oâng luùc naøo cuõng gaáp gaùp, luùc naøo cuõng hoái haû: “voäi daâng“, “voäi töôûng“, “voäi kieám tìm“, “voäi ñöa“, “voäi gaëp“, “voäi chia xa“, voäi caû buoàn vui“ (Anh vui lieàn nhöng laïi buoàn ngay - Xa caùch ) Cho ñeán caû con ngöôøi, caû caûnh vaät trong thô oâng cuõng mang traïng thaùi “voäi vaøng“ ñoù: “Anh saép giaän. Em miûm cöôøi voäi va õ“ (Xa caùch), “Gioù vöøa chaïy, vöøa reân, vöøa taét thôû“ (Tieáng gioù) , “Thu sang chim traéng voäi bay ngöøa“ (Löu hoïc sinh) , “Maây bieác veà ñaâu bay gaáp gaáp “ (Thô duyeân) , “Laù uùa caønh khoâ vaãn ruïng doàn “ (Nuùi xa) Trong thô oâng khoâng coù gì ñöùng yeân, khoâng coù gì khoâng voäi vaõ. OÂng trieát lí raèng ngoïn nuùi nhìn xa töôûng ñöùng yeân nhö moät mieáng bìa, nhöng thaät ra “nuùi khoâng heà ñöùng thaûn nhieân“. Con ngöôøi, söï vaät cuõng vaäy thoâi, luoân luoân gaáp gaùp trong voøng quay cuûa cuoäc ñôøi : Laãn vôùi ñôøi quay toâi cöù ñi Ngöôøi ngoaøi khoâng thaáu giöõa loøng si Cuõng nhö xa quaù neân ta chæ Thaáy nuùi yeân nhö moät mieáng bìa Nuùi xa. 3.2.5. Khaúng ñònh hieän taïi, khaúng ñònh thöïc taïi . 37
24. -YÙ thöùc veà söï ñoåi thay, khoâng coù gì laø vónh vieãn seõ daãn ñeán moät quan nieäm khaùc trong thô Xuaân Dieäu laø khaúng ñònh thöïc taïi, khaúng ñònh hieän taïi. Bôûi leõ moïi vaät, moïi söï ñeàu bieán dôøi, thì caùi thöïc taïi vaø hieän taïi coù yù nghóa nhaát. Mó hoïc cuûa chuû nghóa laõng maïn noùi chung laø phuû nhaän thöïc taïi, phuû nhaän hieän taïi ñeå hoaëc laø quay veà quaù khöù, hoaëc höôùng ñeán töông lai, ñem lyù töôûng ñoái laäp vôùi thöïc taïi. Vaên hoïc laõng maïn Vieät Nam cuõng nhö Thô môùi noùi rieâng khoâng naèm ngoaøi qui luaät naøy. Vôùi caùc nhaø Thô môùi, thöïc taïi maø hoï ñang soáng, noùi nhö Vuõ Hoaøng Chöông, laø chaúng qua do “ñaàu thai nhaâàm theá kæ“. Thi nhaân muoán troán khoûi caùi thöïc taïi ñoù. Ngöôøi ta troán vaøo giaác mô tieân, vaøo boùng giai nhaân, vaøo röôïu, hay nhö Cheá Lan Vieân öôùc ao ñöôïc nöông vaøo “ moät tinh caàu giaù laïnh, moät vì sao trô troïi cuoái trôøi xa” ñeå “Nôi aáy thaùng ngaøy toâi laån traùnh, Nhöõng öu phieàn, ñau khoå vôùi buoàn lo“. Caûm giaùc “laïc loaøi“ hieän leân raát roõ trong Thô môùi. Hieän taïi thì bô vô, töông lai thì mô hoà, neân ña phaàn hoï quay veà quaù khöù. Moät caùi “ngaøy xöa“ mô hoà naøo ñoù ñaõ ñöôïc lí töôûng hoùa, thô moäng hoùa ñeå trôû thaønh noãi mong öôùc khoân nguoâi cuûa thi nhaân. Theá Löõ ví mình nhö con hoå trong vöôøn baùch thuù “nhôù röøng“ xöa. Vuõ Ñình Lieân nhôù veà boùng daùng cuûa nhöõng oâng ñoà vieát caâu ñoái Teát thuûa naøo vôùi moät nieàm da dieát: “Nhöõng ngöôøi muoân naêm cuõ - Hoàn ôû ñaâu baây giôø?” Nguyeãn Nhöôïc Phaùp coù haún caû moät taäp thô laáy teân laø Ngaøy xöa nhaèm “laøm soáng laïi caû moät thôøi xöa“ vôùi “maøu saéc töôi vui, hình daùng ngoä nghónh“ (Hoaøi Thanh). Coøn Nguyeãn Bính thì van em “giöõ nguyeân queâ muøa“ nhö hoâm qua, nhö thuôû tröôùc. Caû Xuaân Dieäu trong vaên xuoâi cuõng laø moät Xuaân Dieäu da dieát vôùi ngaøy xöa. Truyeän caùi giöôøng dieãn taû moät hoaøi voïng veà quaù khöù. Caùi giöôøng mong löûa hoàng thieâu mình ñeå thaønh khoùi maø bay veà röøng xöa - AÁy theá maø trong thô chuùng ta laïi coù moät Xuaân Dieäu khaùc, moät Xuaân Dieäu khaùt khao vôùi hieän taïi, vôùi thöïc taïi, duø ñoù laø moät hieän taïi mong manh “Trong gaëp gôõ ñaõ coù maàm li bieät“, moät thöïc taïi ñaày traéc trôû: “Chieàu tùöù beà khoâng phaù noåi truøng vaây” Trong thô Xuaân Dieäu ñoâi luùc cuõng nhôù veà “ngaøy xöa“ , caùi “ngaøy xöa“ gaén vôùi kæ nieäm nhö “Nguoâi laøm sao ñöôïc buoåi Thô thô“ (Troø chuyeän vôùi Thô thô), hay moät caùi “ngaøy xöa“, gaén vôùi khung trôøi tuoåi nhoû maø baây giôø trôû neân da dieát: Cho ta xin, cho ta xin saéc ñoû, Xin maøu xanh veà toâ laïi khung ñôøi 38
25. Trôøi ôi, trôøi ôi, ñaâu roài tuoåi nhoû? Hoâm xöa ñaâu roài, trôøi ôi ! trôøi ôi ! (Xuaân ñaàu ) Cuõng coù luùc oâng ñaõ töøng “mô xöa“, moät caùi “ngaøy xöa“ phaûng phaát nhö trong huyeàn thoaïi, trong coå tích, trong moät quaù vaõng xa xoâi vôùi “Nhöõng Chieâu döông, nhöõng Haäu ñình traùng leä“ , nhöõng “Cung nhaø Taàn truøng ñieäp maùi laâm li“ , vôùi nhöõng “goùt sen vaøng lieãu yeáu chaïy veà ñaâu ?“ , ñeå taïo neân moät neùt u hoaøi khoâng deã queân trong thô mình: Maø nhôù ñieàu chi ? hay nhôù ai ? Cuõng khoâng bieát nöõa - Nhôù nhung hoaøi ! Nhöõng trôøi xa laém, xöa, xöa quaù, Ñeán noãi trong loøng saéc ñaõ phai. (Nhôù moâng lung ) Nhöõng thoaùng “mô xöa“ nhö theá khoâng nhieàu trong thô Xuaân Dieäu. Nhieàu hôn, oâng soáng vôùi “thì“ hieän taïi maø “ngaøy tröôùc“ vôùi “mai sau“ ñeàu khoâng ñaùng keå: Keå chi chuyeän tröôùc vôùi ngaøy sau (Tình trai ) Caàn chi bieát ngaøy mai hay böõa tröôùc ? Gaàn hoâm nay thì yeâu daáu laø neân. (Môøi yeâu. ) OÂng khaán nguyeän cho töông lai ñöøng ñeán voäi, thaäm chí coù khi oâng coøn hoaûng sôï tröôùc töông lai: Gaáp ñi em, anh raát sôï ngaøy mai ( Giuïc giaõ. ) Vôùi Xuaân Dieäu “ngaøy mai“ laø ngaøy cuûa “ñoä phai taøn saép söûa“, cho neân nhaø thô “sôï ngaøy mai“, ngaøy cuûa taøn heùo nhaït phai: Ngaøy mai naéng moïc möa rôi heát Maét laëng côn ñieân, loøng caïn hoà Ta seõ thoâi yeâu nhö ñaõ daáu Khoâng heà oaùn giaän laù khoai khoâ (Nöôùc ñoå laù khoai. ) Xuaân Dieäu say söa vôùi hieän taïi. OÂng ñeám töøng giaây, töøng phuùt cuûa hieän taïi, voà vaäp noù, höôûng thuï noù: 39
26. Em vui ñi raêng nôû aùnh traêng raèm Anh huùt nhuïy cuãa moãi giôø tình töï (Giuïc giaõ.) Vôùi nhieàu nhaø thô khaùc “töông lai laø chuoãi huyeät chöa thaønh“, hieän taïi cuõng chæ laø nhöõng naám moà choân tuoåi treû: Vaø Hieän Taïi, bieát cuøng chaêng hôõi baïn, Cuõng ñöông choân laëng leõ chuoãi ngaøy xanh CHEÁ LAN VIEÂN - Nhöõng naám moà. Ñoái vôùi Xuaân Dieäu thì hieän taïi laø “phuùt huy hoaøng“, laø “giôø hoïp maët“, laø “phuùt trao yeâu“. Khoå ñau, buoàn vui cuûa oâng ñeàu chìm ñaém vaøo trong nhöõng giaây phuùt mong manh cuûa hieän taïi. Thaäm chí oâng coøn ruùt goïn hieän taïi vaøo “phuùt“, “giaây“, laáy phuùt giaây laøm ñaïi löôïng ñeå ño ñeám caûm xuùc: Moät phuùt gaëp thoâi laø muoân buoåi nhôù Moät phuùt gaàn nhau höông thoaûng ñöa (Tình côø) Chim giöõa naéng sao maø keâu ñeán choùi ! OÂi voâ cuøng trong moät phuùt nhìn nhau ! (Xuaân ñaàu ) OÂi ngaén nguûi laø nhöõng giôø hoïp maët ! OÂi voäi vaøng laø nhöõng phuùt trao yeâu ! (Kæ nieäm ) Say söa vôùi hieän taïi thô Xuaân Dieäu coù khuynh höôùng “vónh cöûu hoùa“ thôøi hieän taïi, mong giöõ taát caû laïi ñöøng troâi ñi. OÂng ñaõ töøng theå hieän khaùt voïng ñoù qua vieäc “muoán taét naéng ñi“, “muoán buoäc gioù laïi“ ñeå taát caû nguyeân veïn trong caùi môn môûn cuûa söï soáng thôøi hieän taïi. Trong thô Xuaân Dieäu ngöôøi ñoïc nhaän ra coù caùi caûm giaùc luùc naøo cuõng “voäi vaøng“ ñeå taän höôûng heát thôøi hieän taïi, laïi coù caùi caûm giaùc mong moûi hieän taïi ñöøng troâi ñi. Moät maët nhaø thô giuïc giaõ “Mau vôùi chöù, voäi vaøng leân vôùi chöù” (Giuïc giaõ) , moät maët khaùc laïi thaûng thoát “Sao maø voäi vaõ ñi nhanh quaù“ (Troø chuyeän vôùi Thô thô) ; moät maët “Chôù neân tieát kieäm hôõi em yeâu, Ta ñöôïc em chaêng laïi maát lieàn“ (Voâ bieân ), maët khaùc “OÂi voäi vaøng laø nhöõng phuùt trao yeâu“ (Kæ nieäm) v.v 40
27. Bao nhieâu nhaø thô cuøng thôøi vôùi oâng ñaõ choái boû hieän taïi ñeå quay veà vôùi nhöõng ngaøy xöa, bao nhieâu ngöôøi laáy vieäc ra ñi choái boû thöïc taïi ñeå laøm caûm höùng. Chæ coù oâng laø ngöôøi baùm rieát laáy hieän taïi, baùm rieát laáy thöïc taïi nhö moät keû say ñôøi. OÂng laø nhaø thô cuûa hieän taïi, cuûa traàn gian, laø con ngöôøi “khoâng muoán ñi, maõi maõi ôû vöôøn traàn“ (Thanh nieân) laø keû quyeát “Hai tay chín moùng baùm vaøo ñôøi“ . Ñuùng nhö Theá Löõ ñaõ nhaän xeùt veà oâng: “Xuaân Dieäu laø ngöôøi cuûa ñôøi, moät ngöôøi ôû giöõa loaøi ngöôøi. Laàu thô cuûa oâng xaây treân ñaát cuûa moät taám loøng traàn gian: oâng ñaõ khoâng troán traùnh maø quyeán luyeán coõi ñôøi“ (142; baûn in 1992; tr.9). Ñaây cuõng chính laø moät neùt ñaùng chuù yù nöõa trong quan nieäm ngheä thuaät cuûa Xuaân Dieäu ôû giai ñoaïn naøy. 3.2.6. Ñeà cao con ngöôøi caù nhaân. - Laø thi só cuûa thôøi ñaïi, Xuaân Dieäu khoâng theå khoâng nhìn theá giôùi baèng caùi nhìn cuûa thôøi ñaïi mình. Ñoù laø caùi nhìn nghieâng veà ñeà cao con ngöôøi caù nhaân. Ñeán Thô môùi nhaát laø ôû Xuaân Dieäu yù thöùc veà con ngöôøi caù nhaân phaùt trieån hôn bao giôø heát. Con ngöôøi trôû thaønh trung taâm cuûa vuõ truï. Neáu ngaøy xöa con ngöôøi laãn vaøo hoa coû, nuùi non thì baây giôø con ngöôøi, noùi nhö Xuaân Dieäu, “Ñi giöõa thieân nhieân ñeå kieám mình” (Löu hoïc sinh) . Neáu ngaøy xöa con ngöôøi laø moät phaàn beù nhoû trong caùi thöïc theå vuõ truï meânh moâng thì baây giôø trong thô Xuaân Dieäu con ngöôøi caù nhaân ñaày yù thöùc veà söï toàn taïi cuûa mình: Ta laø Moät, laø Rieâng, laø Thöù Nhaát Khoâng coù chi beø baïn noåi cuøng ta (Hi - Maõ - Laïp - Sôn. ) Loøng roäng quaù chaúng chòu khung naøo heát Chaân töï do ñaïp phaêng caû haøng raøo; Ta mang hoàn treøo leân nhöõng ñænh cao Ñeå hoùng gioù cuûa ngaøn phöông göûi tôùi (Meânh moâng. ) Ñoù laø con ngöôøi yù thöùc ñeán ñoä ngheânh ngang, ngaïo ngheã giöõa ñôøi: “Chaân voàng thaønh nhöõng böôùc ngheânh ngang”, “lieác ñôøi baèng nhöõng khoùe ham meâ”. Ñoù laø con ngöôøi “ham muoán voâ bieân vaø tuyeät ñích”, “loøng boán phía môû cho traêng” Ñoù laø con ngöôøi khaùt khao soáng, khoâng luøi böôùc tröôùc cuoäc ñôøi, laø con ngöôøi bieát “cuoäc ñôøi 41
28. thöôøng ñaïm baïc” neân “mang theo töøng suoái röôïu, nguoàn tình” ñeå laøm rung ñoäng cuoäc ñôøi. Noùi khaùc ñi, ñoù laø con ngöôøi ñaày yù thöùc veà caù nhaân, veà söï toàn taïi cuûa mình. Töø quan nieäm khaúng ñònh con ngöôøi caù nhaân, Xuaân Dieäu khaúng ñònh con ngöôøi laø trung taâm cuûa theá giôùi. Do vaäy neáu ngaøy xöa theá giôùi ñöôïc xem laø chuaån möïc cho con ngöôøi, thì baây giôø trong caùi nhìn cuûa Xuaân Dieäu, con ngöôøi cuõng thaønh chuaån möïc cho theá giôùi. - Ñeà cao con ngöôøi caù nhaân, laáy con ngöôøi laøm trung taâm, theá giôùi thô Xuaân Dieäu ñaày “thanh saéc traàn gian“ cuûa ngöôøi ñôøi chöù khoâng phaûi laø moät coõi moâng lung cuûa vuõ truï vôùi maây gioù, traêng, hoa, tuyeát, nuùi, soâng töù quí, töù linh xa xaêm ñaâu ñoù. Ñaây seõ laø theá giôùi cuûa “thaùng gieâng ngon nhö moät caëp moâi gaàn” , cuûa “söï soáng môùi baét ñaàu môn môûn” , cuûa “ngöïc noùng khuùc ñeâ meâ” , cuûa “Em ñeïp khi em phoàng neùt ngöïc” , cuûa “maù keà beân goái saùnh” , vôùi nhöõng “uoáng hoàn em”, “rieát maây ñöa vaø gioù löôïn”, “tuoân aâu yeám, luøa môn trôùn” v.v Bao nhieâu caûnh saéc cuûa thieân nhieân, cuûa vuõ truï maø ngöôøi xöa chæ “nhìn ngaém” thì baây giôø Xuaân Dieäu keùo laïi gaàn maø thuï höôûng trong caùi theá giôùi traàn gian cuûa mình. Chaúng haïn vôùi “vaàng traêng”, ngöôøi xöa seõ laø “voïng nguyeät” coøn vôùi Xuaân Dieäu thì xem “Traêng vuù moäng ñaõ muoân ñôøi thi só” vaø “Giô hai tay môn trôùn veû troøn ñaày” (Ca tuïng) . Hay vôùi “maët trôøi”, ngöôøi xöa chæ daùm caûm nhaän qua vaøi aùnh “triïu döông” , vaøi boùng “taø huy” thì Xuaân Dieäu saün saøng tuyeân boá “Toâi keû ñöa raêng baáu maët trôøi” (Hö voâ). Caûnh vaät trong thô oâng do ñoù döôøng nhö cuõng thaám ñaãm chaát soáng cuûa cuoäc ñôøi: “Gioù vöøa chaïy, vöøa reân, vöøa taét thôû“, “Naéng moïc chöa tin hoa ruïng khoâng ngôø”, “Saéc haï rung rinh boán phía heø”, “Nöôùc suoái ñaõ lôø ñôø kheùp maét”, “Gioù khuya daäy côn buoàn laù uùa” v.v Caùch nhìn môùi naøyñaõ laøm thay ñoåi caû heä thoáng ñeà taøi, caû buùt phaùp, ñem ñeán nhöõng phaùt hieän tinh teá trong thô Xuaân Dieäu. 3.2.7. Phong caùch Xuaân Dieäu boäc loä raát roõ ôû heä thoáng ngoân töø Khi Xuaân Dieäu xuaát hieän giöõa phong traøo Thô môùi vôùi moät “y phuïc toái taân” (chöõ duøng cuûa Hoaøi Thanh), oâng ñaõ laøm ngaïc nhieân laøng thô Vieät Nam hoài baáy giôø. Nhöng sau caùi ngaïc nhieân ban ñaàu aáy, ngöôøi ta cuõng quen daàn ñi. Hôn theá nöõa, Xuaân Dieäu coøn ñöôïc ñaùnh giaù laø “môùi nhaát trong caùc nhaø thô môùi” (Hoaøi Thanh), laø “ngöôøi mang ñeán cho thô môùi nhieàu caùi môùi nhaát” (Vuõ Ngoïc Phan). Nhöõng caùi môùi maø Xuaân Dieäu vaø phong traøo Thô môùi mang ñeán cho thô ca Vieät Nam ñaõ goùp phaàn laøm thay ñoåi haún dieän maïo thô ca daân toäc, coù aûnh höôûng saâu roäng veà sau naøy. 42
29. - Thöôøng noùi ñeán caùi môùi cuûa thô Xuaân Dieäu nhieàu ngöôøi vaãn khaúng ñònh raèng caùi môùi cuûa oâng chính laø ôû ngoân ngöõ thô. Quaû ñuùng nhö theá, ngoân ngöõ thô Xuaân Dieäu laø moät thöù ngoân ngöõ thaät môùi, môùi ñeán möùc nhieàu ngöôøi cho laø “quaùi gôû”, “ngoâ ngheâ”. Ngay ñeán Hoaøi Thanh cuõng phaûi thoát leân : “Xuaân Dieäu vieát vaên tuoàng con treû hoïc noùi hay nhö ngöôøi ngoaïi quoác môùi voõ veõ tieáng Nam. Caâu vaên tuoàng bôõ ngôõ”. Nhöng roài cuõng chính Hoaøi Thanh khaúng ñònh : “Caùi daùng bôõ ngôõ aáy chính laø choã Xuaân Dieäu hôn ngöôøi”. Löôùt qua caùc baøi thô cuûa Xuaân Dieäu chuùng ta seõ thaáy lôøi thô Xuaân Dieäu thaät laï. Khoâng laï sao ñöôïc khi oâng taû “traêng roäng quaù” ( Traêng saùng, traêng xa, traêng roäng quaù), coøn “thaùng gieâng” thì “ ngon nhö moät caëp moâi gaàn ”. Khoâng laï sao ñöôïc khi nhöõng thöù tröøu töôïng, khoâng theå ñònh löôïng trong thô Xuaân Dieäu boãng trôû neân coù kích thöôùc, hình haøi, voùc daùng cuï theå. Haïnh phuùc boãng coù theå caàm naém ñöôïc : “Haïnh phuùc vôøn trong buoåi naéng mai ”; coøn naéng möa, khoùi söông, saéc maøu cuõng coù theå ño ñeám nhö nhöõng söï vaät cuï theå : “ Moät ít naéng, vaøi ba söông moûng thaém . Maáy caønh xanh, naêm baûy saéc yeâu yeâu” Moät loaït nhöõng caùch dieãn ñaït raát “Taây” nhö theá ñaõ laøm cho lôøi thô Xuaân Dieäu khoâng rôi vaøo loái moøn vaø thoùi quen cuûa thô xöa. OÂng coù theå vieát “nhan saéc ôi”, “bình minh quaù”, “nguy nga gioù”, “tòch mòch ñôøi” moät caùch raát töï nhieân ñeå ñöa ñeán nhöõng ngöôøi ñoïc nhöõng caâu thô thaät laï vaø cuõng thaät hay nhö “ Ngöôøi uoáng tình yeâu daäp caû moâi ” hoaëc laø “ Long lanh tieáng soûi vang vang haän ” v.v Thô Xuaân Dieäu khoâng chæ môùi ôû töø ngöõ, maø coøn môùi ôû caùch toå chöùc caâu thô. Caâu thô xöa caâu ñoái nhòp nhaøng, taïo neân veû trang troïng, nhöng khoâng traùnh khoûi söï goø boù, neáu khoâng noùi laø coù nhieàu khi cöùng nhaéc. Caâu thô cuûa Xuaân Dieäu cuõng nhö Thô môùi noùi chung khoâng coøn goø boù nhö thô xöa. OÂng ñöa vaøo thô nhöõng yeáu toá cuûa lôøi noùi, laøm cho caâu thô phoùng khoaùng hôn, ñaäm chaát “vaên xuoâi” hôn. Hay noùi nhö Hoaøi Thanh : “Thô môùi laø cuoäc xaâm laêng cuûa vaên xuoâi : Vaên xuoâi traøn vaøo ñòa haït thô, taøn phaù tan taønh”. Nhöõng quan heä töø, hö töø nhö “maø”, “tuy theá”, “vì vaäy”, “cho neân”, “nhöng”, gaàn nhö bò taåy saïch trong thô coå thì ñeán Thô môùi vaø ôû Xuaân Dieäu thì laïi xuaát hieän daøy ñaëc ñeå taïo neân thô giaøu chaát vaên xuoâi : Anh bieát yeâu em ñaõ muoän maøng Nhöng maø ai cöôõng ñöôïc tình thöông Ngaäm nguøi taëng traùi tim löu laïc Anh chæ xin veà moät chuùt höông 43
30. Hieän töôïng “vaên xuoâi hoùa” caâu thô ñöôïc chaáp nhaän vaø phoå bieán trong thô ca Vieät Nam hieän ñaïi, keå caû nhöõng giai ñoaïn veà sau. Ñoùng goùp cho caùch taân quan troïng naøy khoâng theå khoâng nhaéc ñeán Xuaân Dieäu. Ñoåi môùi ngoân ngöõ thô xeùt cho cuøng laø heä quaû taát yeáu cuûa ñoåi môùi tö duy thô. Cho neân coù theå noùi coù moät Xuaân Dieäu vôùi moät ngoân ngöõ thô thaät môùi vì ñaõ coù moät Xuaân Dieäu vôùi tö duy thô thaät môùi. Caùi môùi cuûa tö duy thô Xuaân Dieäu tröôùc heát laø ñaõ chuyeån töø tö duy öôùc leä sang tö duy caù theå hoùa. Tö duy cuûa thô coå ñieån noùi chung naëng veà öôùc leä vôùi nhöõng khuoân maãu coù saün nhö khi noùi ñeán ngöôøi quaân töû ngöôøi ta nghó ñeán tuøng baùch, noùi ñeán bieät ly ngöôøi ta nghó ñeán “lieãu döông quan” v.v Vôùi loái tö duy naøy thô coå hay ôû tính haøm suùc, uyeân thaâm noùi ít, gôïi nhieàu. Nhöng vôùi loái tö duy naøy khoâng traùnh khoûi söï goø boù, nhieàu khi coâng thöùc, saùo moøn. Ñeán thôøi kyø Thô môùi, loái tö duy naøy khoâng coøn ñaéc duïng nöõa. Boä y phuïc “öôùc leä” cuûa nghìn naêm tröôùc boãng trôû neân chaät choäi vôùi moät theá heä thi só môùi coù Taây hoïc. Thi nhaân ñoåi môùi caùch tö duy. Vôùi Xuaân Dieäu töø coû hoa cho ñeán maây trôøi, töø caùch nhìn cho ñeán gioït möa rôi boãng trôû neân coù daùng veû rieâng maø khoâng coøn “chung chung” nhö trong thô xöa. Neáu nhö trong thô xöa “gioù” chæ laø “phong”, neáu môû roäng nöõa thì cuõng chæ laø “traän gioù cuoán côø”, “gioù ñoâng”, “gioù ñaøn”, “gioù gaùc”, “traêng saân” thì ôû Xuaân Dieäu coù theå ñeám ñöôïc maáy chuïc loaïi khaùc nhau. Trong thô oâng coù côn gioù xinh cuûa muoân ñôøi ( Côn gioù xinh thì thaøo trong laù bieác ) maø cuõng coù “nhöõng luoàng run raåy” ( Nhöõng luoàng run raåy rung rinh laù), nhöõng luoàng taùi teâ ( Khaép xöông nhaùnh chuyeån moät luoàng taùi teâ). Trong thô oâng cuõng coù “ruoäng gioù ñoàng traêng” cuûa ñaát trôøi (Ruoäng gioù ñoàng traêng aáy anh ñi ) maø cuõng coù ngoïn gioù cuûa tình yeâu ( Tình thoåi gioù maøu yeâu leân phaáp phôùi ), gioù cuûa boùng ngöôøi löôùt qua ( Taâm trí coøn kinh traän gioù ngöôøi ), gioù cuûa baøn chaân haêm hôû ( Chaân noåi gioù cöù maët trôøi thaúng ñeán ). Trong thô oâng coù ngoïn gioù voâ hình cuûa trôøi ñaát maø cuõng coù ngoïn gioù höõu tình cuûa caûm xuùc ( Con ñöôøng nhoû nhoû, gioù xieâu xieâu ), coù ngoïn gioù voâ tri cuûa taïo vaät maø cuõng coù ngoïn gioù bieát khoå ñau ( Coù nhieàu luùc gioù keâu leân theâ thieát quaù) Coù theå noùi tö duy caù theå hoùa ñaõ giuùp cho nhaø thô nhaän ra bao nhieâu hình haøi khaùc nhau, daùng veû khaùc nhau cuûa moät söï vaät voán ñaõ quen thuoäc trong thô, trong ñôøi. Moät neùt ñoäc ñaùo nöõa trong tö duy thô Xuaân Dieäu laø oâng ñaõ caûm nhaän theá giôùi nghieâng veà caûm giaùc. Tröôùc Thô môùi, thô coå chuû yeáu caûm nhaän theá giôùi baèng “nghe, nhìn” : thính giaùc, thò giaùc vaø moät ít khöùu giaùc. Nhaø thô do vaäy thöôøng thöôøng caáu töù theo kieåu “nghe thaáy”, “nhìn thaáy” roài nghó ñeán maø caûm xuùc. Cho neân ngöôøi ta hay noùi ñeán kieåu “töùc caûnh sinh tình”. Trong thô coå raát nhieàu baøi caâu töù theo kieåu nghe nhìn nhö “voïng”, “ñaêng”, haønh “quaù”, “caûm”. “höùng”, “hoaøi” v v Coù theå neâu teân moät soá baøi thô caáu töù theo kieåu naøy qua caùc thôøi ñaïi nhö Daõ voïng cuûa Ñoã Phuû, Sôn haønh cuûa Ñoã Muïc, Ñaêng U Chaâu ñaøi ca cuûa Traàn Töû Ngang, Nam haønh bieät ñeä cuûa Vi Thöøa Khaùnh, Thieân Tröôøng vaõn voïng cuûa Traàn Nhaân Toâng, Ñaêng Thaïch Moân sôn löu ñeà cuûa Phaïm 44
31. Sö Maïnh, Caûm hoaøi cuûa Ñaëng Dung, Quaù Thaàn Phuø haûi khaåu cuûa Nguyeãn Traõi, Quaù Haûi Vaân sôn cuûa Traàn Bích San Xuaân Dieäu khoâng döøng laïi ôû caùi nhìn thò giaùc, thính giaùc maø oâng caûm nhaän theá giôùi baèng moïi giaùc quan : caû xuùc giaùc, caû vò giaùc, caû khöùu giaùc : Hôõi xuaân hoàng ta muoánn caén vaøo ngöôi (Voäi vaøng); Höông hiu hiu neân gioù cuõng ngoït ngaøo (Hoa ñeâm); Em vui ñi raêng nôû aùnh traêng raèm, anh huùt nhuïy cuûa moãi giôø tình töï (Giuïc giaõ), Nghe chieàu aâu yeám laán voâ ngöôøi (Gaëp gôõ) Khoâng chæ môû roäng maø oâng “caáp” cho caùc giaùc quan nhöõng caûm giaùc raát môùi meû. Cuõng laø “nhìn” nhöng ngöôøi xöa laø “voïng”, laø “kieán” coøn Xuaân Dieäu ngoaøi caùi nhìn thò giaùc ( Cöù nhìn nhau roài laïi vaãn nhìn nhau - Bieät ly eâm aùi ) coøn coù caû caùi nhìn xuùc giaùc vôùi “maét trao hoân”, “maét môn da” nhö chaïm vaøo da thòt : Ñaàu nghieâng, moâi göôïng, maét môn da Heát ngaøy heát thaùng Böôùc ñi giöõa trôøi ñaát maø nhaø thô sung söôùng töôûng nhö da thòt mình chaïm ñöôïc vaøo caây coû, ñaát ñai, ngaøn daëm xa xoâi : Toâi ñeå da tay yù dòu traøn Göûi vaøo caây coû chuùt môn man Chaân traàn sung söôùng nghe da ñaát Toâi nhaän xa xoâi cuûa daëm ngaøn Ñi daïo Ñaáy laø nhöõng böôùc chaân ñaày caûn giaùc maø chuùng ta khoâng theå tìm thaáy trong nhöõng “quaù”, “haønh”, “ñaêng” cuûa ngöôøi xöa. Trong thô xöa coù bieát bao noãi buoàn cuûa thi nhaân ñaõ ñoïng laïi ñöôïc nhöõng caâu thô tuyeät hay. Nhöng buoàn ñeá möùc “rôïn da ngöôøi” nhö Xuaân Dieäu thì chöa coù. Ñoù laø moät noãi buoàn ñaày caûm giaùc : Ñoâi khi ngaøy nhaït, tieáng chim qua Xui ngöôùc ñaàu leân ñeå nhôù xa. Caùnh maát, coøn löa ñöôøng reõ traéng; Nghó buoàn quan aûi, rôïn laøn da Löu hoïc sinh Vieäc môû roäng caùc giaùc quan môû ra nhöõng khaû naêng caûm nhaän khaùc maø ôû thô tö duy “nghe, nhìn” chöa coù. 45
32. Vôùi theá giôùi ngöôøi xöa chæ ngaém nhìn, nhieàu laém laø ao öôùc mình hoøa nhaäp vaøo caùi voâ cuøng cuûa trôøi ñaát. Xuaân Dieäu nhö muoán keùo caû theá giôùi vaøo voøng tay ñaày caûm giaùc cuûa mình vôùi nhöõng “oâm”, “rieát”, “thaâu”, “say”, “caén”, “nhaém nhía”, “huùt”, “uoáng” Neáu laøm moät thoáng keâ chuùng ta seõ thaáy thô Xuaân Dieäu ñaày nhöõng ñoäng töø caûm giaùc maø thöôøng laø nhöõng caûm giaùc maïnh, taïo neân caùi aøo aït maïnh meõ trong thô oâng : Giô tay muoán oâm caû traùi ñaát Ghì tröôùc traùi tim, ghì tröôùc ngöïc Baøi thô tuoåi nhoû Ta muoán oâm Caû söï soáng môùi baét ñaàu môn môûn Voäi vaøng Vôùi nhöõng vaàn thô ñaày caûm giaùc nhö theá Xuaân Dieäu ñaõ mang ñeán cho thô caùi noàng naøn, maïnh meõ, töôi roùi cuûa cuoäc ñôøi. Thô Xuaân Dieäu khoâng chæ hay ôû caâu chöõ, yù töù, maø coøn ôû caûm giaùc, ôû khoâng khí do thô gôïi ra. Nhìn laïi moät ñôøi ngöôøi, moät ñôøi thô Xuaân Dieäu chuùng ta thaáy nhöõng gì maø oâng mang ñeán cho thô ca vaø vaên hoïc daân toäc thaät nhieàu. OÂng mang ñeán moät caùch nhìn môùi, moät buùt phaùp môùi, moät caûm xuùc môùi vaø bao truøm laø moät thöù thô môùi thöïc söï môùi. Nhöõng caùch taân cuûa Xuaân Dieäu vaø phong traøo thô môùi ñaõ goùp phaàn ñoåi môùi thô ca Vieät Nam, thöïc söï ñöa thô ca Vieät Nam chuyeån sang phaïm truø hieän ñaïi. Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp vaên hoïc cuûa Xuaân Dieäu laø cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa moät taâm hoàn khao khaùt soáng, khao khaùt giao caûm vôùi con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Hay nhö chính oâng vieát : “ Thô toâi ñoù, gioù luøa ñem toûa khaép - Vaø loøng toâi môøi moïc baïn chia nhau ”. Khaùt khao soáng, khaùt khao giao caûm, thô vaên oâng trôû thaønh “söï soáng chaúng bao giôø chaùn naûn”. OÂng maát roài maø “ñôøi” vaên oâng vaãn soáng, vaãn daøi theâm naêm thaùng. Nhöõng gì oâng vieát, nhöõng gì oâng ñeå laïi vaãn tieáp tuïc “chuyeàn löûa” giöõa cuoäc ñôøi. 46
33. 3.3.Phong caùch ngheä thuaät cuûa Nam Cao Trong cuoäc ñôøi caàm buùt cuûa mình Nam Cao ñaõ ñeå laïi nhieàu taùc phaåm ñaëc saéc. Ñoù laø Chí Pheøo, Laõo Haïc, Ñôøi thöøa, Moät böõa no, Nöûa ñeâm ÔÛ nhöõng taùc phaåm naøo Nam Cao ñaõ theå hieän moät ngheä thuaät baäc thaày. Ñoù laø ngheä thuaät phaân tích taâm lí nhaân vaät, keát caáu taùc phaåm, ôû caùch keå chuyeän v.v 3.3.1. Khi noùi ñeán ngheä thuaät cuûa Nam Cao ngöôøi ta thöôøng hay nhaéc ñeán oâng nhö moät baäc thaày cuûa ngheä thuaät mieâu taû taâm lyù. Quaû ñuùng nhö theá. Ngheä thuaät mieâu taû taâm lí cuûa Nam Cao bao truøm leân toaøn boä theá giôùi nhaän vaät cuûa oâng. Töø oâng Baù Kieán laém möu moâ, thuû ñoaïn cho ñeán Thò Nôû ngôø ngheäch, ai cuõng hieän ra ñaày taâm traïng. Chaúng haïn Thò Nôû laø con ngöôøi “giaûn ñôn”. Theá maø döôùi ngoøi buùt cuûa oâng, thò nhö moät ngöôøi ñaøn baø laém suy tö, taát nhieân laø nhöøng suy tö ñôn giaûn. Haõy nghe söï phaân tích cuûa thò cho vieäc nguû ôû vöôøn chuoái nhaø Chí Pheøo : “Ngaùp moät caùi, thò nghó buïng : haõy khoan kín nöôùc, haõy ñeå loï xuoáng ngoài nghæ ñaây. Bôûi thò ñaõ luaät quaät ñaäp ñaát töø tröa tôùi giôø. Maø maáy khi ñöôïc moät nôi maùt theá, maùt rôïn da rôïn thòt, sung söôùng quaù! Maùt y nhö quaït haàu. Thò côûi aùo ra ngoài töïa vaøo goác chuoái, daùng ngoài khoâng kín ñaùo, nhöng khoâng bao giôø thò bieát theá naøo laø laû lôi. Con ngöôøi voâ taâm, khoâng hay nghó xa xoâi maø. Vaû laïi ôû ñaây chaúng coù ai ( ) Ngoài moät luùc thò thaáy raèng : neáu cöù ngoài nghó maõi thì nguû maát. Nhöng thò ñaõ nguû ñeán hai phaàn roài. Vaø thò nghó : thì nguû, nguû thì ñaõ laøm sao! Veà nhaø thì cuõng nguû , nguû ngay ñaây cuõng vaäy. Baø coâ ñi haøng ít ra cuõng daêm hoâm môùi veà. Thò cöù ngoài ñaây cho maùt. Vaø thò nguû. Thò nguû ngon laønh vaø say söa”. Moät con ngöôøi nhö Thò Nôû maø ñöôïc taùc giaû khaéc hoaï veà maët taâm lí saâu saéc ñeán nhö theá thì thöû hoûi coù nhaân vaät maø khoâng ñöôïc mieâu taû? Trong nhöõng trang vieát cuûa Nam Cao tröôùc caùch maïng hình nhö trang naøo cuõng thaám noãi ñau, trang naøo cuõng thaám nöôùc maét. Nöôùc maét ñaõ chaûy qua 47
34. ngoøi buùt cuûa oâng ñeå hieän thaønh nhöõng soá phaän ñaày bi kòch. Coù nhöõng taùc phaåm oâng ñaõ laáy nöôùc maét cuûa cuoäc ñôøi maø döïng neân nhö Chí Pheøo, Laõo Haïc, Moät böõa no Coù nhöõng taùc phaåm oâng ñaõ laáy chính nöôùc maét cuûa ñôøi mình maø vieát ra nhö Soáng moøn, Giaêng saùng, Mua nhaø, Ñôøi thöøa Trong söï nghieäp vaên hoïc cuûa Nam Cao, truyeän ngaén Chí Pheøo coù moät vò trí ñaëc bieät. Noù laø moät truyeän ngaén xuaát saéc cuûa oâng, laø moät kieät taùc cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi, goùp phaàn ñöa teân tuoåi Nam Cao vaøo coõi baát töû. Truyeän ngaén naøy töø khi xuaát baûn ñeán nay coù nhieàu teân goïi khaùc nhau. Moãi teân goïi aáy ñeàu coù nhöõng yù nghóa nhaát ñònh. Naêm 1941, khi vieát truyeän ngaén naøy Nam Cao ñaët teân laø Caùi loø gaïch cuõ. Nhaø vaên ñaõ laáy hình aûnh loø gaïch nôi Chí Pheøo ra ñôøi vaø caùi loø gaïch cuûa Thò Nôû nghó ñeán sau khi Chí Pheøo cheát laøm teân goïi cho taùc phaåm. Hình töôïng caùi loø gaïch cuõ coù yù nghóa laø Chí Pheøo cheát, Baù Kieán cheát nhöng vaãn chöa heát chuyeän. Vaãn coøn nhöõng caùi loø gaïch cuõ, vaãn coøn caùi xaõ hoäi cuõ aáy thì vaãn coøn nôi ñeû ra nhöõng Chí Pheøo, vaãn coøn nôi ñeû ra nhöõng bi kòch con ngöôøi. Cho neân ñeå khoâng coøn nhöõng kieáp Chí Pheøo, khoâng coøn nhöõng soá phaän bi kòch thì phaûi xoùa boû nhöõng caùi loø gaïch cuõ aáy ñi, hay noùi caùch khaùc laø phaûi xoùa boû xaõ hoäi ñoù ñi. Ñoù laø lôøi caûnh baùo cuûa nhaø vaên maø cuõng laø yù nghóa cuûa taùc phaåm naøy. Sau naøy khi ñöa thaønh saùch, NXB Ñôøi môùi ñaõ töï yù ñoåi thaønh Ñoâi löùa xöùng ñoâi . Ñoâi löùa ôû ñaây chính laø Chí Pheøo vaø Thò Nôû, moät keû bò bieán thaønh quæ döõ, moät ngöôøi vöøa xaáu vöøa dôû hôi. Hai con ngöôøi töôûng bò gaït ra khoûi xaõ hoäi ñoù cuoái cuøng vaãn tìm ñeán ñöôïc vôùi nhau ñeå trôû thaønh moät ñoâi löùa xöùng ñoâi, ñeå vaãn öôùc mong haïnh phuùc nhö bao nhieâu con ngöôøi khaùc. Nhöng ñoâi löùa aáy ñaõ khoâng thöïc hieän ñöôïc öôùc mong cuûa mình. Haïnh phuùc muoän maèn vaø mong manh aáy vaãn quaù taàm tay vôùi cuûa hoï. Hoï laø “ñoâi löùa xöùng ñoâi ” vaäy maø laïi khoâng ñöôïc xöùng ñoâi cuøng nhau. Cho neân teân goïi taùc phaåm naøy gôïi leân bao nhieâu chua xoùt ñaéng cay, chöù khoâng coøn yù nghóa gieãu côït hay caâu khaùch nhö ai ñoù ñaõ töøng toan tính. Naêm 1946, khi ñöa in laïi trong taäp Luoáng caøy do Hoäi Vaên hoùa cöùu quoác xuaát baûn, Nam Cao ñaõ ñoåi laïi thaønh truyeän Chí Pheøo . Vôùi teân goïi naøy nhaø vaên ñaõ laáy teân nhaân vaät chính ñaët teân cho taùc phaåm. Do vaäy yù nghóa cuûa nhaân vaät chính cuõng chính laø yù nghóa cuûa taùc phaåm. Qua nhaân vaät Chí Pheøo, nhaø vaên muoán neâu leân noãi ñau veà soá phaän con ngöôøi. Ñoù laø noãi ñau veà nhöõng con ngöôøi bi kòch, nhöõng con ngöôøi khoâng ñöôïc laøm ngöôøi trong xaõ hoäi. Nam Cao laø moät nhaø vaên hieän thöïc xuaát saéc. Ngoøi buùt cuûa oâng ñaõ döïng neân moät theá giôùi nhaân vaät ña daïng nhö Laõo Haïc, Lang Raän, Dì Haûo, Thöù, Ñieàn, Hoä Trong soá nhöõng nhaân vaät aáy chuùng ta khoâng theå queân ñöôïc moät nhaân vaät ñaõ trôû thaønh ñieån hình cuûa vaên hoïc Vieät Nam, ñoù laø nhaân vaät Chí Pheøo. 48
35. Cuoäc ñôøi cuûa Chí Pheøo laø moät chuoãi bi kòch noái tieáp bi kòch nhö nhöõng côn say daèng daëc vaø meânh moâng cuûa ñôøi haén. Haén bi kòch töø khi môùi caát tieáng khoùc chaøo ñôøi cho ñeán khi quaèn quaïi trong vuõng maùu ôû nhaø Baù Kieán. Nhöng vôùi haén, bi kòch lôùn nhaát, cay ñaéng nhaát, ñau khoå nhaát laø bi kòch cöï tuyeät quyeàn laøm ngöôøi. Coøn gì ñau xoùt hôn, cay ñaéng hôn khi phaûi laøm con quó döõ giöõa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Trang ñaàu tieân cuoäc ñôøi Chí Pheøo laø moät trang bi kòch. Haén khoâng ñöôïc sinh ra trong moät maùi nhaø yeân aám, maø ngay khi vöøa ra ñôøi ñaõ bò boû rôi. Khoù coù theå queân ñöôïc trang ñaàu tieân cuoäc ñôøi haén. AÁy laø vaøo moät buoåi saùng tinh söông, moät ngöôøi ñi thaû oáng löôn ñaõ thaáy haén naèm traàn truoàng, xaùm ngaét trong moät caùi vaùy ñuïp, ñaët beân caùi loø gaïch boû khoâng. Lôùn leân tuoåi thô cuûa haén cuõng ñaày baát haïnh. “ Anh thaû oáng löôn ñöa haén cho moät baø goùa muø. Baø goùa muø baùn haén cho moät baùc phoù coái khoâng con. Khi baùc phoù coái cheát thì haén bô vô, heát ñi ôû cho nhaø naøy laïi ñi ôû cho nhaø noï”. Vaø cuoái cuøng laøm canh ñieàn cho nhaø Baù Kieán. Nam Cao ñaõ laàn giôû cho ngöôøi ñoïc thaáy nhöõng trang ñôøi cay ñaéng cuûa Chí Pheøo. OÂng khoâng bình luaän gì maø vaãn khieán cho ngöôøi ta thaáy xoùt thöông cho moät soá phaän. Duø baát haïnh, Chí Pheøo lôùn leân vaãn laø ngöôøi löông thieän. Baù Kieán thaáy haén laø “moät thaèng hieàn laønh nhö ñaát ”. Vaø cuõng chính Baù Kieán thaáy haén vöøa boùp chaân cho baø Ba vöøa run. Haén löông thieän vì chính haén thaáy ñoù laø moät vieäc laøm nhuïc nhaõ. Haén lôùn leân nhö bao nhieâu con ngöôøi khaùc, cuõng töøng ñaõ ao öôùc moät maùi nhaø tranh, moät gia ñình nho nhoû, nghóa laø ao öôùc moät cuoäc soáng löông thieän. Noãi baát haïnh vaãn chöa gieo maàm toäi aùc nôi haén. Vaäy thì ai ñaõ cöôùp maát con ngöôøi löông thieän nôi haén, ai ñaõ bieán haén thaønh quó döõ? Vì ghen vôùi haén, Baù Kieán ñaõ ngaám ngaàm ñaåy haén vaøo tuø. Nhaø tuø ñaõ bieán haén thaønh con ngöôøi khaùc. Nam Cao chæ taû göông maët Chí Pheøo ngaøy ôû tuø veà cuõng ñuû ñeå thaáy haén ñaõ bò bieán ñoåi nhö theá naøo: “ Haén veà lôùp naøy troâng khaùc haún, caùi ñaàu thì troïc loùc, caùi raêng caïo traéng hôùn, caùi maët thì ñen maø raát công công, hai maét göôøm troâng gôùm cheát ”. Coøn ñaâu anh Chí Pheøo hieàn laønh ngaøy xöa nöõa. Böôùc vaøo tuø haén laø ngöôøi hieàn laønh nhö ñaát. Ra tuø haén trôû thaønh moät teân lính taåy. Tuy vaäy, con ngöôøi aáy vaãn chöa bò tha hoùa hoaøn toaøn. Haén vaãn coøn nhaän ra keû thuø cuûa mình, vaãn nhaän ra moùn nôï ñôøi maø Baù Kieán chöa traû cho mình, vaãn bieát ñeán nhaø Baù Kieán goïi teân tuïc ra maø chöûi ngay sau hoâm môùi ôû tuø veà, nghóa laø vaãn bieát caêm thuø Baù Kieán nhö bao nhieâu con ngöôøi löông thieän khaùc. Haén chæ thaät söï tha hoùa khi Baù Kieán bieán haén thaønh coâng cuï, thaønh keû ñaâm thueâ cheùm möôùn, maø khôûi ñaàu laø vieäc ñoøi nôï ñoäi Taûo. Töø ñoù, cuoäc ñôøi haén 49
36. laø moät côn say daøi meânh moâng. Trong côn say baát taän ñoù, haén ñaõ ñaäp tan bao nhieâu cô nghieäp, ñaäp naùt bao nhieâu caûnh yeân vui, ñaïp ñoå bao nhieâu haïnh phuùc, laøm chaûy maùu vaø nöôùc maét bao nhieâu ngöôøi löông thieän. Maët haén khoâng coøn laø göông maët ngöôøi nöõa, maø noùi nhö Nam Cao ñaõ trôû thaønh maët con vaät laï, con quæ döõ. Ñoù laø chaëng ñaàu tieân cuûa cuoäc ñôøi Chí Pheøo, chaëng bi kòch cuûa moät con ngöôøi bò tha hoùa. Nhöng ñoù vaãn chöa phaûi laø toaøn boä bi kòch cuûa haén, vì haén vaãn chöa nhaän ra mình laø con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi. Phaûi ñeán khi haén chôït tænh môùi nhaän ra bi kòch tuyeät voïng cuûa mình. Trong moät laàn say röôïu Chí Pheøo ñaõ gaëp Thò Nôû. Tình yeâu ñaày chaát hoang daõ vaø baûn naêng vôùi ngöôøi ñaøn baø xaáu nhaát laøng Vuõ Ñaïi aáy ñaõ thöùc tænh phaàn löông thieän nôi con ngöôøi haén. Cöù töôûng cuoäc ñôøi Chí Pheøo chìm ñi trong côn say, trong nhöõng laàn ñaäp phaù, trong nhöõng laàn aên vaï. Khoâng coù moät laàn haén ñaõ tænh röôïu. Ñaáy laø caùi buoåi saùng maø haén ñaõ nghe ñöôïc nhöõng aâm thanh bình thöôøng cuûa cuoäc ñôøi. Tieáng chim hoùt ngoaøi kia vui veû quaù, tieáng ngöôøi thuyeàn chaøi goõ maùi cheøo ñuoåi caù. Tieáng cöôøi noùi cuûa nhöõng ngöôøi ñi chôï. Nhöõng tieáng aáy hoâm naøo chaû coù, nhöng hoâm nay haén môùi nghe thaáy vì hoâm nay haén môùi tænh röôïu. Nhöõng aâm thanh ñoù ñaõ thöùc daäy nhöõng öôùc mô xa xoâi cuûa moät thôøi: moät maùi nhaø tranh, moät gia ñình nho nhoû. Haén chôït nhaän ra haén ñaõ giaø roài maø vaãn con coâ ñoäc. Chí Pheøo khao khaùt ñöôïc soáng cuoäc ñôøi löông thieän bao nhieâu. Chuùng ta nhôù laïi hình aûnh Chí Pheøo maét öôn öôùt khi böng laáy baùt chaùo haønh Thò Nôû. Haén nhìn baùt chaùo maø loøng baâng khuaâng. Haén nhaän ra moät chaân lí sô ñaúng cuûa coõi ngöôøi: nhöõng ngöôøi khoâng aên chaùo haønh khoâng bieát chaùo haønh ngon. Roài haén baên khoaên tröôùc moät caâu hoûi: Taïi sao ñeán taän baây giôø haén môùi ñöôïc neám muøi vò chaùo? Chí Pheøo töï hoûi maø ngöôøi ñoïc xoùt xa. Coù moät caùi gì ñoù saâu xa hôn höông vò chaùo haønh kia. Haén theøm löông thieän, theøm nhaân aùi cuûa con ngöôøi. Haén muoán laøm laønh vôùi moïi ngöôøi. Thò Nôû seõ môû ñöôøng cho haén. Ngöôøi ta seõ nhaän haén vaøo caùi xaõ hoäi baèng phaúng vaø thaân thieän cuûa nhöõng ngöôøi löông thieän. Loøng khaùt khao aáy ñaõ khieán haén thoát neân lôøi “ Giaù nhö theá naøy maõi thì thích nhæ ”. Vaø Thò Nôû cuõng ñaõ toû ra söï ñoàng tình vôùi haén theo kieåu thò: “ Thò khoâng ñaùp nhöng caùi muõi ñoû cuûa Thò nhö caøng baïnh ra ”. Coøn nhaø vaên thì hoan hæ “ chuùng seõ laøm thaønh moät ñoâi löùa xöùng ñoâi ”. Nhöng Chí Pheøo ñaõ bò töø choái. Baø coâ Thò Nôû ñaõ khoâng cho haén laáy Thò vì cho raèng laáy ai chöù laïi laáy Chí Pheøo, moät keû chæ coù moät ngheà duy nhaát laø raïch maët aên vaï. Döôùi maét baø coâ Thò Nôû, döôùi nhöõng caùi nhìn ñaày ñònh kieán cuûa xaõ hoäi, Chí Pheøo chæ coù theå laø con quæ chöù khoâng theå laø con ngöôøi. Ñònh kieán aáy 50
37. haèn saâu leân göông maët xaõ hoäi nhö nhöõng veát maûnh chai vaïch leân göông maët Chí Pheøo khoâng theå xoùa ñöôïc. Chính caùi ñònh kieán cheát ngöôøi naøy ñaõ laøm tieâu tan nieàm hy voïng cuoái cuøng, ruùt noát taám vaùn mong manh cuoái cuøng ñeå trôû laïi vôùi ñôøi cuûa Chí Pheøo. Haén trôû neân tuyeät voïng. Moät ngöôøi nhö Thò Nôû maø coøn quaù taàm tay vôùi cuûa haén thì lieäu ai coøn coù theå chaáp nhaän haén. Haén khoâng theå trôû laïi laøm ngöôøi löông thieän ñöôïc nöõa roài. Ñoù laø bi kòch ñau ñôùn nhaát, cay ñaéng nhaát ñoái vôùi haén. Ñau ñôùn, ñaéng cay khoâng chæ vì laø noãi ñôøi Chí Pheøo, maø coøn laø yù thöùc veà noãi ñau ñoù. Haén ñaõ oâm maët khoùc röng röùc. Bao nhieâu cay ñaéng, tuyeät voïng trong gioït nöôùc maét kia. Töø noãi ñau naøy, Chí Pheøo phaûi traû thuø keû naøo ñaõ gaây cho haén noâng noãi naøy. Ban ñaàu haén töôûng laø Thò Nôû, laø baø coâ Thò Nôû cho neân haén ñaõ laåm baåm “phaûi ñeán nhaø con ñó Nôû kia ñeå ñaâm cheát caû nhaø nhaø noù, ñaâm cheát con khoïm giaø nhaø noù” . Nhöng trong tieàm thöùc, haén nhaän ra keû gaây ra noâng noãi naøy chính laø Baù Kieán. Phaûi, chính con ngöôøi naøy ñaõ vaïch leân göông maët löông thieän cuûa haén nhöõng veát seïo toäi aùc, ñaåy haén ñeán söï tuyeät voïng nhö baây giôø. Cho neân duø say röôïu maø böôùc chaân Chí Pheøo vaãn ñuû tænh taùo ñeán nôi caàn ñeán. Vaø nhö moät taát yeáu, haén ñaõ vung dao ñaâm cheát Baù Kieán, nguyeân nhaân bi kòch cuûa ñôøi mình. Roài cuõng baèng con dao vaáy maùu ñoù, haén ñaõ keát thuùc cuoäc ñôøi bi kòch cuûa mình. Chí Pheøo cheát, Baù Kieán cheát nhöng vaãn chöa heát chuyeän. Hình aûnh Thò Nôû nhìn nhanh xuoáng buïng vaø nghó tôùi loø gaïch boû khoâng ôû cuoái taùc phaåm cho ta moät aùm aûnh khaùc: vaãn coøn nhöõng kieáp Chí Pheøo. Nghóa laø bi kòch Chí Pheøo vaãn coøn, moät khi maø nhöõng caùi loø gaïch cuõ, nhöõng caùi xaõ hoäi cuõ aáy vaãn coøn. Ñoù laø noãi ñau, laø lôøi caûnh baùo cuûa Nam Cao veà bi kòch con ngöôøi vaø cuõng laø yù nghóa cuûa taùc phaåm. Truyeän ngaén Chí Pheøo laø bi kòch veà moät ñôøi ngöôøi, nhöng roäng hôn, ñoù laø nhöõng bi kòch cuûa soá phaän bò tha hoùa, bò cöï tuyeät quyeàn laøm ngöôøi. Ñaèng sau Chí Pheøo laø Binh Chöùc, Naêm Thoï vaø boùng daùng cuûa bieát bao ngöôøi noâng daân khaùc nöõa. Ñaõ hôn nöûa theá kæ troâi qua keå töø khi Nam Cao vieát truyeän ngaén naøy maø ta döôøng nhö vaãn con nghe vaêng vaúng ñaâu ñaây tieáng keâu cuûa Chí Pheøo : Ai cho tao löông thieän ? Nam Cao maát maø Chí Pheøo vaãn coøn soáng, vaãn nhö töø trang saùch böôùc ra giöõa cuoäc ñôøi. Hay noùi nhö nhaø thô Nguyeãn Ñöùc Maäu : Chí Pheøo soáng, Nam Cao ñaõ khuaát Naøo coù daøi chi moät kieáp ngöôøi Nhaø vaên maát, nhaân vaät töø trang saùch Vaãn ngaøy ngaøy laên loùc giöõa traàn ai. 51
38. 3.3.2. Trong taùc phaåm truyeän nhö truyeän ngaén, truyeän vöøa, tieåu thuyeát luoân luoân coù ai ñoù ñöùng ra keå laïi caâu chuyeän. Ngöôøi ta goïi ñoù laø hình töôïng ngöôøi keå chuyeän. Hình töôïng ngöôøi keå chuyeän boäc loä chuû yeáu qua ngoân ngöõ keå chuyeän. Ngoân ngöõ keå chuyeän do vaäy khoâng chæ taùi hieän laïi caâu chuyeän maø coøn boäc loä ñaëc ñieåm ngheä thuaät cuûa nhaø vaên. Laø moät nhaø vaên hieän thöïc xuaát saéc, ngoân ngöõ keå chuyeän cuûa Nam Cao coù nhöõng neùt ñaëc saéc rieâng. Chæ phaân tích ngheä thuaät keå chuyeän cuûa oâng trong ñoaïn môû ñaàu truyeän ngaén Chí Pheøo cuõng ñuû cho thaáy taøi naêng cuûa oâng. Ñoaïn môû ñaàu truyeän ngaén Chí Pheøo chæ ñoä treân döôùi möôi doøng maø oâng ñaõ noùi ñöôïc nhöõng ñieàu caàn noùi nhaát trong taùc phaåm vôùi moät gioïng vaên thaät loâi cuoán. “Haén vöøa ñi vöøa chöûi. Bao giôø cuõng theá, cöù röôïu xong laø haén chöûi. Baét ñaàu chöûi trôøi. Coù heà gì? Trôøi coù cuûa rieâng nhaø naøo ? Roài haén chöûi ñôøi. Theá cuõng chaúng sao: ñôøi laø taát caû, nhöng chaúng laø ai. Töùc mình haén chöûi ngay taát caû laøng Vuõ Ñaïi. Nhöng caû laøng Vuõ Ñaïi, ai cuõng töï nhuû: “chaéc noù tröø mình ra”. Khoâng ai leân tieáng caû. Töùc thaät ! ÔØ ! Theá naøy thì töùc thaät ! Töùc cheát ñi ñöôïc maát ! Ñaõ theá haén phaûi chöûi cha ñöùa naøo khoâng chöûi nhau vôùi haén. Nhöng cuõng khoâng ai ra ñieàu. Meï kieáp ! Theá coù phí röôïu khoâng ? Theá thì coù khoå haén khoâng ? Khoâng bieát ñöùa cheát meï naøo laïi ñeû ra thaân haén cho haén khoå ñeán noâng noãi naøy ?A ha ? Phaûi ñaáy haén cöù theá maø chöûi, haén cöù chöûi ñöùa cheát meï naøo ñeû ra thaân haén, ñeû ra caùi thaèng Chí Pheøo ! Haén nghieán raêng vaøo maø chöûi caùi ñöùa ñaõ ñeû ra Chí Pheøo. Nhöng maø bieát ñöùa naøo ñaõ ñeû ra Chí Pheøo ? Coù trôøi maø bieát, haén khoâng bieát, caû laøng Vuõ Ñaïi cuõng khoâng ai bieát” Caû ñoaïn vaên laø lôøi keå veà moät keû say ñang chöûi. Keû say aáy laø Chí Pheøo ñang vöøa ñi vöøa chöûi treân ñöôøng laøng Vuõ Ñaïi. Moät mình haén chöûi, khoâng ai ñaùp laïi, khoâng ai leân tieáng. Lôøi keå cuûa oâng ñaõ laøm cho ngöôøi ñoïc thaáy caùi yeân aéng cuûa laøng Vuõ Ñaïi. Trong buoåi chieàu queâ aáy, chæ coù aâm vang tieáng chöûi cuûa Chí Pheøo. Moät mình haén ñoái dieän taát caû trôøi ñaát, vôùi taát caû cuoäc ñôøi. Haén caøng chöûi nhö caøng trô troïi. Tieáng chöûi cuûa haén nhö rôi vaøo meânh moâng. Nam Cao ñaõ ñeå cho ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc taát caû söï coâ ñôn, trô troïi cuûa Chí Pheøo giöõa cuoäc ñôøi ngay töø trong tieáng chöûi. Lôøi keå cuûa oâng taùi hieän thaät taøi tình noäi dung tieáng chöûi cuûa Chí Pheøo. Ñoù laø tieáng chöûi cuûa keû nöûa tænh, nöûa say. Hình nhö haén say vì haén chöûi nhöõng gì to taùt quaù, mô hoà quaù vaø vu vô quaù: chöûi trôøi, chöûi ñôøi, chöûi caû laøng, chöûi cha nhöõng ai khoâng chöûi nhau vôùi haén v.v Nhöng ñoàng thôøi döôøng nhö tieáng chöûi aáy laïi raát tænh, vì chöûi coù lôùp lang, coù baøi baûn haún hoi. Ñaàu tieân laø chöûi trôøi, chöûi ñôøi roài thu heïp daàn laïi “ chöûi caû laøng Vuõ Ñaïi”. Nhöng vaãn khoâng ai leân 52
39. tieáng. Theá laø haén thu heïp phaïm vi hôn nöõa : “chöûi cha ñöùa naøo khoâng chöûi nhau vôùi haén” . Nhöng cuõng khoâng ai ra ñieàu. Cuoái cuøng tieáng chöûi aáy nhaém vaøo “ñöùa cheát meï naøo ñaõ ñeû ra caùi thaèng Chí Pheøo”. Ai ñeû ra Chí Pheøo? Nam Cao vieát raèng coù trôøi maø bieát. Haén khoâng bieát. Caû laøng Vuõ Ñaïi khoâng ai bieát. Hình nhö khoâng phaûi nhö vaäy. Trong aån yù saâu xa cuûa mình, Nam Cao muoán noùi raèng Chí Pheøo khoâng phaûi laø ñöùa con cuûa moät baø meï khoán khoå naøo ñoù, maø haén laø ñöùa con cuûa xaõ hoäi. Caùi xaõ hoäi “ loø gaïch cuõ” laøng Vuõ Ñaïi ñaõ ñeû ra haén. Baây giôø chuùng ta hieåu Chí Pheøo chöûi ai. Tieáng chöûi Chí Pheøo to taùt maø khoâng vu vô nöõa. Haén ñang chöûi caùi xaõ hoäi ñaõ ñeû ra haén, caùi xaõ hoäi ñaõ bieán haén thaønh quæ döõ. Gioïng vaên cuûa Nam Cao ôû ñoaïn naøy thaät sinh ñoäng, ña daïng vaø linh hoaït. Baét ñaàu laø gioïng traàn thuaät (Haén vöøa ñi vöøa chöûi ), tieáp ngay ñaáy laø gioïng bình luaän (bao giôø cuõng theá cöù röôïu xong laø haén chöûi) Baét ñaàu laø moät gioïng khaùch quan, ñöùng beân ngoaøi maø keå, tieáp ñeán gioïng vaên laïi nhaäp vaøo vai nhaân vaät maø keå, maø boäc loä ( ÔØ theá naøy thì töùc thaät, töùc cheát ñi ñöôïc maát ), roài laïi trôû laïi gioïng khaùch quan ban ñaàu ( Nhöng cuõng khoâng ai ra ñieàu) v.v Coù theå noùi, vôùi gioïng keå sinh ñoäng vaø ñaày bieán hoùa nhö vaäy, Nam Cao ñaõ taùi taïo moät caùch thaät sinh ñoäng taøi tình noäi dung cuûa caâu chuyeän. Ngöôøi ñoïc nhaän ra yù töù saâu xa maø oâng göûi gaém trong tieáng chöûi cuûa Chí Pheøo cuõng nhö nhaän ra taám loøng cuûa oâng qua tieáng chöûi kia. Ñoù laø taám loøng cuûa moät nhaø vaên ñaõ “ nhaäp vai ” vaøo noãi ñau cuûa nhaân vaät mình ñeå caát leân tieáng chöûi caùi xaõ hoäi baïc aùc xoâ ñaåy ngöôøi löông thieän vaøo böôùc ñöôøng cuøng. Qua phaân tích, chuùng ta thaáy chæ moät ñoaïn vaên ngaén maø Nam Cao ñaõ boäc loä ngheä thuaät keå chuyeän ñaëc saéc cuûa mình. Chæ vôùi ñoaïn môû ñaàu naøy maø oâng ñaõ döïng ñöôïc moät chaân dung Chí Pheøo khoâng theå queân, moät Chí Pheøo ñang chöûi caû trôøi ñaát, chöûi caû cuoäc ñôøi, moät Chí Pheøo ñang muoán ñöa bi kòch cuûa ñôøi mình ra gaây söï vôùi moïi ngöôøi. Gioïng keå cuûa Nam Cao döôøng nhö laø döûng döng, khinh baïc, nhöng qua töøng caâu, töøng chöõ, ngöôøi ñoïc vaãn nhaän ra noãi xoùt thöông cuûa oâng cho nhöõng kieáp Chí Pheøo. Giöõa cuoäc ñôøi ñen baïc thôøi aáy, vaãn coù nhöõng ngöôøi nhö oâng laéng nghe ñöôïc noãi loøng cuûa caû nhöõng con quæ thì thaät ñaùng quí. Coù leõ vì theá maø duø caâu chöõ oâng vieát ra laø tieáng chöûi, maø ngöôøi ñoïc vaãn nhaän thaáy ôû ñaây moät taám loøng nhaân haäu. Töø ñaây coù theå noùi raèng nhieàu truyeän ngaén cuûa Nam Cao khoâng chæ laø truyeän ngaén maø coøn laø nhöõng tuyeân ngoân ngheä thuaät. Tuyeân ngoân ngheä thuaät cuûa moät nhaø vaên ñaõ xem vaên chöông laø cuoäc ñôøi, xem ngheà vaên laø ngheà cao quí cuûa con ngöôøi coù thieân löông vaø traùch nhieäm. 53
40. CAÂU HOÛI HÖÔÙNG DAÃN HOÏC TAÄP: 1. Phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø thô Toá Höõu, nhaø thô Xuaân Dieäu, nhaø vaên Nam Cao coù gì ñaëc saéc? 2. Haõy choïn vaø phaân tích phong caùch ngheä thuaät cuûa moät nhaø vaên tieâu bieåu. 54
41. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Arnaudov M. - Taâm lyù hoïc saùng taïo vaên hoïc , Nxb Vaên hoïc, H.1978. 2. Leâ Baù Haùn, Traàn Ñình Söû, Nguyeãn Khaéc Phi - Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc, GD,1992. 3. Gamzatov - Ñaghestan cuûa toâi, NXB Caàu voàng, M. 1984. 4. Gulaiev - Lyù luaän vaên hoïc, NXB Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, H.1982. 5. Toâ Hoaøi - Soå tay vieát vaên, NXB Taùc phaåm môùi, H. 1977. 6. Toá Höõu – Xaây döïng moät neàn vaên ngheä lôùn xöùng ñaùng vôùi nhaân daân ta, vôùi thôøi ñaïi ta, NXB Vaên hoïc, H.1973. 7. M.B. Khrapchenco - Saùng taïo ngheä thuaät, hieän thöïc, con ngöôøi (2 taäp), NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, H.1985 8. M.B. Khrapchenco - Caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên vaø söï phaùt trieån vaên hoïc, NXB Taùc phaåm môùi, H.1978. 9. Toân Phöông Lan - Phong caùch ngheä thuaät Nguyeãn Minh Chaâu, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, H. 2002. 10. Nguyeãn Ñaêng Maïnh - Nhaø vaên, tö töôûng vaø phong caùch , NXB Vaên hoïc, H. 1983. 11. Phan Ngoïc - Tìm hieåu phong caùch Nguyeãn Du trong truyeän Kieàu , NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, H.1985. 12. Pospelov G. - Nhöõng vaán ñeà phong caùch vaên hoïc ( tieáng Nga), NXB Tröôøng Ñaïi hoïc Quoác gia Moskva, 1970. 13. Pautovski – Boâng hoàng vaøng, NXB Vaên hoïc, H. 1978. 14. Hoaøi Thanh – Pheâ bình vaø tieåu luaän, Taäp 3, NXB Vaên hoïc, H.1971. 15. Hoaøi Thanh – Thi nhaân Vieät Nam, NXB Hoa tieân, S.1967. 16. Vygotski L. - Taâm lyù hoïc ngheä thuaät , NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, H.1985. 17. Xaâytlin A. - Lao ñoäng nhaø vaên (2 taäp), NXB Vaên hoïc, H.1967 – 1968. 18. Xuscov B. – Soá phaän lòch söû cuûa chuû nghóa hieän thöïc, NXB Taùc phaåm môùi, H. 1980. 1