Tài liệu tham khảo về ngữ pháp tiếng Việt - Trần Hoàng (Phần 1)

Nội dung text: Tài liệu tham khảo về ngữ pháp tiếng Việt - Trần Hoàng (Phần 1)

1. NHIEÀU TAÙC GIAÛ TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VEÀ NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG VIEÄT Ο Tuyeån choïn : TRAÀN HOAØNG (Khoa Ngöõ Vaên) TP. HOÀ CHÍ MINH - 2001
2. LÔØI NOÙI ÑAÀU Nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu hoïc taäp vaø nghieân cöùu hoïc phaàn Ngöõ phaùp tieáng Vieät cuûa sinh vieân Khoa Ngöõ Vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Tp. Hoà Chí Minh, chuùng toâi ñaõ tieán haønh tuyeån choïn moät soá coâng trình nghieân cöùu coù lieân quan ñaõ ñöôïc coâng boá trong vaøi thaäp nieân gaàn ñaây ñeå ñöa vaøo taäp taøi lieäu tham khaûo naøy. Taäp taøi lieäu ñöôïc chuùng toâi saép xeáp theo trình töï nhö sau: − Nhöõng vaán ñeà chung veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, − Nhöõng vaán ñeà thuoäc veà töø loaïi tieáng Vieät, − Nhöõng vaán ñeà thuoäc veà cuïm töø vaø caâu tieáng Vieät, − Phuï luïc, goàm moät soá vaán ñeà cuûa ngöõ phaùp hoïc noùi chung. Ñaây laø taäp taøi lieäu coù tính chaát môû roäng kieán thöùc, boå sung cho noäi dung caùc baøi giaûng maø chuùng toâi ñaõ tröïc tieáp trình baøy treân lôùp. Vì vaäy, sinh vieân khoâng theå xem laø taäp taøi lieäu naøy coù theå thay theá cho giaùo trình cuõng nhö caùc taøi lieäu tham khaûo caàn thieát khaùc. Taäp taøi lieäu tham khaûo naøy cuõng raát coù ích cho caùc hoïc vieân ñang theo hoïc baäc Sau ñaïi hoïc chuyeân ngaønh Ngoân ngöõ hoïc. Do dung löôïng coù haïn cuûa moät taäp saùch, coøn nhieàu coâng trình nghieân cöùu coù giaù trò khaùc chöa xuaát hieän trong taäp taøi lieäu tham khaûo naøy; chuùng toâi hy voïng seõ ñöôïc giôùi thieäu ñaày ñuû trong caùc tuyeån taäp tieáp theo. Toân troïng quyeàn taùc giaû, trong taäp taøi lieäu naøy, chuùng toâi vaãn giöõ ñuùng caùch thöùc trình baøy, phieân aâm tieáng nöôùc ngoaøi vaø chính taû cuûa nguyeân baûn. Nhöõng sai soùt veà maët kyõ thuaät aét haún khoù loøng traùnh khoûi. Chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp ñeå taäp saùch ñöôïc hoaøn thieän trong laàn taùi baûn. Xin chaân thaønh caûm ôn. Ngöôøi tuyeån choïn
3. MUÏC LUÏC Trang Lôøi noùi ñaàu 03 Thaønh töïu nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät töø tröôùc tôùi nay Löu Vaân Laêng 05 Thöû ñieåm qua vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät trong nöûa theá kyû quaDieäp Quang Ban 16 Moät soá suy nghó böôùc ñaàu veà caùc phöông phaùp nghieân cöùu ngöõ phaùp tieángVieät Nguyeãn Kim Thaûn 21 Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät treân quan ñieåm ngöõ ñoaïn taàng baäc coù haït nhaân Löu Vaân Laêng 27 Veà moät caùch hieåu yù nghóa caùc töø loaïi trong tieáng Vieät Ñinh Vaên Ñöùc 37 Tìm hieåu ngöõ trò cuûa caùc töø loaïi thöïc töø tieáng Vieät Ñinh Vaên Ñöùc 43 Ñaëc tröng ngöõ phaùp cuûa hieän töôïng chuyeån töø loaïi trong tieáng Vieät Haø Quang Naêng 49 Thöû trôû laïi caâu chuyeän loaïi töø Phan Ngoïc 54 Veà moät soá ñaëc tröng ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa “nhöõng” vaø “caùc” Buøi Maïnh Huøng 59 Moät vaøi ñaëc ñieåm cuûa nhoùm töø chæ höôùng ñöôïc duøng ôû daïng ñoäng töø trong tieáng Vieät hieän ñaïi Nguyeãn Lai 68 Vai troø cuûa caùc töø ñöôïc, bò trong caâu bò ñoäng tieáng Vieät Nguyeãn Minh Thuyeát 85 Veà tieâu chí phaân loaïi tieåu töø tieáng Vieät Phan Maïnh Huøng 87 Höôùng ñeán moät caùch mieâu taû vaø phaân loaïi caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu tieáng Vieät Nguyeãn Vaên Hieäp 89 Böôùc ñaàu tìm hieåu vaán ñeà töø hö trong tieáng Vieät Hoàng Daân 99 Veà vaán ñeà phaân ñònh hö töø trong tieáng Vieät Nguyeãn Anh Queá 105 Baøn veà khaùi nieäm vaø phaïm vò phuï vò töø trong tieáng Vieät Traàn Hoaøng 176 Khaùi löôïc veà ñoaûn ngöõ Nguyeãn Taøi Caån 110 Maáy nhaän xeùt veà caùc phöông tieän toå hôïp cuù phaùp trong tieáng Vieät Leâ Xuaân Thaïi 135 Quaùn ngöõ tieáng Vieät Nguyeãn Thò Thìn 139 Veà giôùi ngöõ trong tieáng Vieät Dö Ngoïc Ngaân 146 Caùc caáp theå vaø caùc chæ toá tình thaùi – theå trong tieáng Vieät V.X.Panfilof 155 Nghóa cuûa nhöõng töø nhö “ra-vaøo; leân–xuoáng” trong caùc toå hôïp kieåu ñi vaøo,ñeïp leân Vuõ Theá Thaïch 161 Phaân loaïi caùc loaïi phuï töø trong ñoaûn ngöõ vò töø tieáng Vieät hieän ñaïi Traàn Hoaøng 168 Chung quanh vieäc xaùc ñònh caùc quan heä ngöõ phaùp lieân hôïp vaø chính phuï trong caùc chuoãi ñoäng töø Buøi Minh Toaùn 181 Ñôn vò cuù phaùp nhoû nhaát trong tieáng Vieät Hoaøng Troïng Phieán 186 Ñôn vò taïo caâu vaø thaønh phaàn caâu cuûa caâu ñôn tieáng Vieät Nguyeãn Cao Ñaøm 191 Veà vaán ñeà thaønh phaàn caâu Hoaøng Tueä 199 Caùc kieåu loaïi caáu truùc chuû vò trong tieáng Vieät Leâ Xuaân Thaïi 205 Phaân bieät ñònh ngöõ vaø vò ngöõ trong tieáng Vieät Traàn Hoaùn 211 Veà caâu chuû vò coù töø noái laø trong tieáng Vieät Leâ Xuaân Thaïi 216 Baøn veà caáu truùc caâu “Danh + laø + Danh” vaø caùc moái quan heä cuûa noù Leâ Xuaân Thaïi 222 Trôû laïi vaán ñeà “caâu ñaëc bieät” trong tieáng Vieät Hoàng Daân 230 Xung quanh kieåu phaùt ngoân tænh löôïc trong tieáng Vieät Phan Maäu Caûnh 233 Ñaûo ngöõ vaø vaán ñeà phaân tích thaønh phaàn caâu Phan Thieàu 253 Caâu khoâng chuû ngöõ vôùi taân ngöõ ñöùng ñaàu Nguyeãn Minh Thuyeát 258 Vò ngöõ phuï trong caâu tieáng Vieät : bình dieän ngöõ nghóaBuøi Minh Toaùn,Ngoâ Thò Bích Höông 263 Vaán ñeà quan heä ñaúng laäp ôû baäc caâu vaø traät töï caùc thaønh toá cuûa noù Ñoã Thò Kim Lieân 270 Töø noái vôùi vaán ñeà caâu phöùc trong tieáng Vieät Voõ Vaên Thaéng 276
4. Caëp phuï töø vaø caëp ñaïi töø hoâ öùng vôùi caùc kieåu quan heä giöõa hai veá caâu Dieäp Quang Ban, Luø Thò Hoàng Nhaâm 282 Baøn theâm veà caáu truùc thoâng baùo cuûa caâu tieáng Vieät (Treân cöù lieäu ngoân ngöõ ñoái thoaïi) Nguyeãn Hoàng Coån 289 Tìm hieåu moät soá tröôøng hôïp duøng daáu phaåy ñeå taùch bieät chuû ngöõ, vò ngöõPhan Thò Thaïch 301 Caùc daáu caâu Uûy ban KHXH VN 306 Phuï luïc: Moät soá vaán ñeà cuûa ngöõ phaùp hoïc V.B.Kasevichû 314
5. THAØNH TÖÏU NGHIEÂN CÖÙU NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG VIEÄT TÖØ TRÖÔÙC TÔÙI NAY (*) LÖU VAÂN LAÊNG Trong lónh vöïc nghieân cöùu tieáng Vieät thì vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp ñöôïc baét ñaàu sôùm nhaát vôùi nhöõng coâng trình cuûa Leâ-oâng ñôø Roâx-ni (23). OÂ-ba-reâ (1). Tröông Vónh Kyù (54), Tröông Vónh Toáng Nhöng töø giöõa theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20, ngöõ phaùp tieáng Vieät coøn chòu aûnh höôûng naëng neà cuûa ngöõ phaùp tieáng Phaùp. Coù theå noùi ñaây laø thôøi kyø “baét chöôùc, moâ phoûng”. Vaøo khoaûng ñaàu theá kyû naøy, môùi xuaát hieän daàn moät soá coâng trình nghieân cöùu coù ít nhieàu neùt rieâng, do ñaëc ñieåm cuûa tieáng Vieät. (M. Gram-moâng vaø Leâ Quang Trinh (14). Traàn Troïng Kim, Buøi Kyû, Phaïm Duy Khieâm (52). Töø caùch maïng thaùng 8 trôû ñi, nöôùc nhaø ñöôïc ñoäc laäp, tieáng Vieät trôû thaønh ngoân ngöõ chính thöùc cuûa nhaø nöôùc, ngöõ phaùp tieáng Vieät ngaøy caøng ñöôïc nhieàu ngöôøi trong vaø ngoaøi nöôùc, nhaát laø ôû Lieân Xoâ, Myõ, Phaùp quan taâm nghieân cöùu. Beân caïnh nhöõng coâng trình theo ngöõ phaùp loâ-gích, truyeàn thoáng nhö taùc phaåm cuûa Phaïm Taát Ñaéc, Buøi Ñöùc Tònh (4), coøn coù khuynh höôùng cuù baûn vò nhö Phan Khoâi (41), Nguyeãn Laân (34), khuynh höôùng caáu truùc luaän vôùi nhöõng taùc phaåm cuûa Leâ Vaên Lyù (25). M. EÂ-mô-noâ (10). J. Hoâ-naây (19) Töø sau hoøa bình ñöôïc laäp laïi ôû Ñoâng Döông (1954) caùc boä moân ngöõ hoïc caùc tröôøng ñaïi hoïc, cao ñaúng ñöôïc thaønh laäp, vieäc nghieân cöùu giaûng daïy ngöõ phaùp tieáng Vieät ñöôïc ñaåy maïnh. Caùc giaùo trình ngöõ phaùp tieáng Vieät ôû ñaïi hoïc (cuûa Löu Vaên Laêng, Nguyeãn Kim Thaûn) vaøo nöûa cuoái thaäp kyû 50, cuõng nhö caùc giaùo trình ngöõ phaùp (cuûa Nguyeãn Taøi Caån, Hoaøng Tueä) khoaûng ñaàu nhöõng naêm 60, ñeàu muoán tieáp thu nhöõng thaønh töïu lyù luaän cuûa nhieàu khuynh höôùng, coá gaéng vaän duïng caû noäi dung yù nghóa laãn hình thöùc caáu truùc vaøo vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp, duø ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau, ñaõ ñaët cô sôû böôùc ñaàu cho moät giai ñoaïn môùi. Tuy nhieân cuõng phaûi ñeán khoaûng cuoái nhöõng naêm 60 trôû ñi môùi hình thaønh daàn nhöõng heä thoáng ngöõ phaùp rieâng, vôùi nhöõng quan ñieåm rieâng, ít nhieàu coù tính saùng taïo, maëc duø giöõa caùc nhaø nghieân cöùu coù khoâng ít nhöõng yù kieán khaùc nhau. 1. VEÀ BÌNH DIEÄN – Xuaát phaùt töø hoïc thuyeát cuûa F. ñôø Xoát-xuya ñoái laäp ngöõ ngoân (langue) coù tính chaát xaõ hoäi, vôùi lôøi noùi (parole) mang tính chaát caù nhaân, vôùi söï löu yù “caùi ngaønh thöïc söï laø ngöõ hoïc vôùi ñoái töôïng duy nhaát laø ngöõ ngoân” (44, 39), cho “caâu thuoäc veà lôøi noùi, chöù khoâng thuoäc veà ngöõ ngoân”, vì “ tính tieâu bieåu cuûa lôøi noùi laø söï töï do trong caùch keát hôïp , moät soá lôùn trong caùch bieåu ñaït thuoäc veà ngöõ ngoân, ñoù laø nhöõng thaønh ngöõ coù saün” (44, 172, 173), nhieàu nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng nhö nhieàu nhaø ngöõ hoïc treân theá giôùi, ñeàu chia caùc ñôn vò ngöõ phaùp thaønh hai loaïi : moät loaïi thuoäc ngöõ ngoân, moät loaïi thuoäc lôøi noùi. Moät soá cho hình vò, töø thuoäc ngöõ ngoân, caâu thuoäc lôøi noùi (NKT, 32b, 47, 64; HL, 18, 77, 80; HT, 17, 152, 153; cuõng coù choã Hoaøng Tueä laïi noùi töø cuõng nhö meänh ñeà laø nhöõng ñôn vò cuûa lôøi noùi, 17, 141). Nhieàu ngöôøi cho töø toå hoaëc cuïm töø thuoäc dieän ngöõ ngoân, nhöng coù taùc giaû cho ñaây chæ laø cuïm töø coá ñònh (HL, 18, 80). Trong khi ñoù Nguyeãn Taøi Caån cho toå hôïp coá ñònh bao goàm töø gheùp vaø toå hôïp töï do bao goàm ñoaûn ngöõ, meänh ñeà laø nhöõng ñôn vò thuoäc heä thoáng ñôn thuaàn toå chöùc (caáu truùc), coøn töø, cuù vò, caâu laø nhöõng ñôn vò thuoäc heä thoáng nöûa toå chöùc toå chöùc naêng, vaø rieâng hình vò ñöùng ôû ñieåm giao nhau cuûa hai heä thoáng nhoû naøy (NTC, 36, 368). Nhöng theo Löu Vaân Laêng thì taát caû caùc ñôn vò ngöõ phaùp töø thaáp ñeán cao: tieáng (ôû ngoân ngöõ AÁn – AÂu laø hình vò) töø, ngöõ, cuù, caâu ñeàu naèm ôû caû hai maët cuûa ngoân ngöõ: cô caáu beân ngoaøi, cuï theå, vaø cô caáu beân trong, tröøu töôïng (LVL. 27a, 60). (*) In trong “Nhöõng vaán ñeà ngöõ phaùp tieáng Vieät”, GS Löu Vaên Laêng chuû bieân (1988), Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr .05 – 32.
6. 2. ÑÔN VÒ GOÁC – Ngöõ hoïc truyeàn thoáng cho töø keát hôïp vôùi nhau laïi thaønh caâu. Lyù luaän “cuïm töø laø trung taâm cuûa ngöõ phaùp tieáng Vieät” cuõng chuû tröông laáy töø laøm ñôn vò goác ñeå taäp hôïp laïi thaønh cuïm töø (NKT, 32b, 48; LXT, 26, 32). Nhöng lí luaän haït nhaân taàng baäc cho tieáng cuõng nhö hình vò ôû ngoân ngöõ AÁn – AÂu, laø ñôn vò goác ñeå taäp hôïp nhöõng ñôn vò beù laïi thaønh ngöõ ñoaïn, ñöôïc phaân chia thaønh nhieàu caáp khaùc nhau (LVL, 27a, 50 ; 27c, 79). Coù quan nieäm muoán chia toå hôïp tieáng (hình tieát) thaønh toå hôïp coá ñònh (bao goàm töø gheùp) vaø toå hôïp töï do (bao goàm ñoaûn ngöõ) cuõng laø toå hôïp töø (NTC, 36, 369). 3. ÑÔN VÒ NHOÛ NHAÁT – Cuõng nhö nhieàu nhaø ngöõ hoïc treân theá giôùi, haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu tieáng Vieät ñeàu muoán tìm moät ñôn vò cô sôû, nhoû nhaát, coù yù nghóa, ñôn vò caáu taïo töø chung cho caû töø vöïng laãn ngöõ phaùp. Noù mang nhieàu teân goïi khaùc nhau: hình vò (Xoânxep, 46; HT, 17, ngöõ vò (NKT), nguyeân vò (HL, 18) baèng moät hoaëc nhieàu aâm tieát: dòu/, daøng/, thaèn laèn, a-pa-tít. Nhöng trong nhieàu tröôøng hôïp cuï theå ôû ñaây vaãn coù nhöõng yù kieán baát ñoàng. Soá ít cho daáu veát, quoác gia laø moät ngöõ toá (TVC, 53), quoác kyø laø moät hình vò (ÑXN, 9), coøn maâu thuaãn goàm hai ngöõ toá (TVC), hoaëc hai töø toá (NKT, 32a) trong khi ña soá giaûi quyeát ngöôïc laïi. Coù quan nieäm cho hình vò hoaëc daïng vò trong tieáng Vieät coù loaïi beù hôn aâm tieát: ñ – (ñaâu, ñoù), ao (naøo, bao) (L. Toâm-xôn, 48, 119; TNN, 50, 196). Moät soá taùc giaû ñaõ coá gaéng chöùng minh loaïi hình vò khuoân vaàn naøy: - aáp (baäp buøng), – aên (thaúng thaén) (Nguyeãn Ñöùc Döông 31, Phi Tuyeát Hinh, Hoaøng Vaên Haønh). Coù ngöôøi muoán ñöa theâm vaøo ñaây loaïi hình vò coù lieân keát: nh – (trong nhoû nhaén). Noù khaùc loaïi hình vò giaùn ñoaïn nhö ch – v – (trong chon von) laø hình vò khoâng lôùn hôn, khoâng nhoû hôn, maø laø khaùc aâm tieát (Traàn Ngoïc Theâm). Theo M. EÂ-mô-noâ thì trong tieáng Vieät aâm tieát vaø hình vò truøng nhau (12, 2). Nguyeãn Taøi Caån cho baát kyø tieáng voâ nghóa naøo cuõng mang trong mình khaû naêng trôû thaønh hình vò coù nghóa (36, 23). Coù taùc giaû goïi hình vò truøng aâm tieát laø töø toá – morph (Nguyeãn Cao Ñaøm). Moät soá thöøa nhaän coù loaïi tieáng ñöùng taùch rieâng khoâng coù nghóa (LVL, 27a, 50; NP-UB, 56, 21). Vaø theo Löu Vaân Laêng thì ôû nhöõng bình dieän khaùc nhau, coù theå laäp nhöõng ñôn vò cô sôû khaùc nhau. Do ñoù neân phaân bieät ñôn vò nhoû nhaát trong ngöõ phaùp laø tieáng, truøng vôùi aâm tieát treân bình dieän ngöõ aâm, khaùc vôùi hình laø ñôn vò nhoû nhaát coù nghóa trong töø vöïng, ngöõ nghóa hoïc. “Hình” coù theå baèng aâm tieát (laùnh), coù theå lôùn hôn (eãnh öông) hoaëc beù hôn aâm tieát, nhö – aáp trong “laáp laùnh”. Loaïi hình tieát truøng vôùi tieáng coù nghóa, vaø loaïi tieáng coù nghóa, töï do laïi truøng vôùi töø. Nhìn chung, caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu chia ñôn vò cô sôû naøy thaønh nhieàu loaïi nhö: töø toá hoaëc ngöõ vò thaät, giaû (NKT), tính hieäu ñoäc laäp tính (HT), hình tieát ñoäc laäp, khoâng ñoäc laäp (NTC), tieáng töï do coù loaïi haïn cheá vaø khoâng haïn cheá, tieáng bò raøng buoäc trong ñoù coù loaïi laâm thôøi ñoäc laäp, tieáng khoâng nghóa khi taùch rieâng trong ñoù coù loaïi maát nghóa (LVL), hoaëc chia thaønh caùc loaïi hình vò: thöïc, ngöõ phaùp, heä thoáng, tieàm taøng, tình caûm, muïc ñích (HL), hình vò coù nghóa töø vöïng, bieåu caûm, hình vò ngöõ phaùp, keát caáu (HQ). Nhöng ôû moät soá taùc giaû, vieäc phaân chia naøy khoâng gaén chaët vôùi vieäc xaùc ñònh ñôn vò tröïc tieáp treân noù laø töø. Nhieàu ngöôøi cho quan nieäm veà tieáng neâu ñöôïc ñaëc ñieåm veà loaïi hình tieáng Vieät, vaø giuùp cho vieäc giaûng daïy, hoïc taäp ngöõ phaùp ñöôïc deã daøng. Vaán ñeà ñaët ra laø coù nhaát thieát ñôn vò nhoû nhaát trong ngöõ phaùp phaûi coù yù nghóa hay khoâng? Vaø nghóa ôû ñaây phaûi ñöôïc hieåu nhö theá naøo? 4. ÑÔN VÒ TÖØ – Tröø ít yù kieán nghi ngôø hoaëc phuû nhaän ñôn vò töø tieáng Vieät, vieäc xaùc ñònh ranh giôùi töø ôû ñaây xöa nay vaãn coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau. M. EÂ-mô-noâ nhaän ñònh raèng trong tieáng Vieät ñôn vò aâm hoïc truøng vôùi ñôn vò cô baûn cuûa hình thaùi hoïc, töø vaø hình vò truøng nhau (13, 3). Nguyeãn Taøi Caån cho tieáng (hình tieát) laø ñôn vò trung gian giöõa hình vò vaø töø (36, 39). Töø ñoù, Nguyeãn Thieän Giaùp cho “tieáng” cuûa Vieät ngöõ coù ñuû tö caùch ñeå ñöôïc coi laø “töø”, vì töø laø ñôn vò taâm lyù – ngoân ngöõ hoïc (NTG, 38,39), vaø theo Cao Xuaân Haïo, trong tieáng Vieät, tieáng vöøa laø aâm vò, vöøa laø hình vò, vöøa laø töø (7, 51). Khaùc haún vôùi quan nieäm treân, nhieàu ngöôøi chuû yeáu döïa vaøo yù nghóa, khaùi nieäm hoaøn chænh (HT, 17), theâm vaøo ñoù laø chöùc naêng ngöõ phaùp (LV Ly, 25, NKT, 32), khaû naêng söû duïng ñoäc laäp veà cuù phaùp (Xoân-xep, 45), khaû naêng giao hoaùn (TNN, 50), tính vöõng chaéc veà caáu taïo (HL, 18a) ñaõ ñöa vaøo phaïm truø töø raát nhieàu toå hôïp töï do keát hôïp theo quan heä thuaän cuù phaùp nhö: ngöôøi laøm vöôøn, chaùy nhaø, baùn phaù giaù, thôï may, nhaø soaïn kòch, hieäu troàng raêng, maùy bay leân thaúng, vôï hai, ñaùnh hoûng, deã thöông, chuù reå, cheùn con, nhaø
7. chôi ra-ñi-oâ Tuy nhieân, ñi vaøo giaûi quyeát cuï theå, xu höôùng naøy ñaõ ñeå laïi nhieàu yù kieán baát ñoàng. Nhöõng toå hôïp tieáng nhö nhaø ôû, deã laøm, ngöôøi naøy coi laø töø (HT, 17), thì ngöôøi khaùc cho laø töø toå (NKT, 32a), nhöng ñoái vôùi tröôøng hôïp chuû nghóa xaõ hoäi, caùi ñeïp, traéng tinh thì quan nieäm ngöôïc laïi. Nguyeân nhaân chính laø do tieâu chí ñöa ra chöa roõ raøng. Bôûi theá, quoác kyø, quoác ca, ngöôøi cho laø töø moät hình vò (ÑXN, 9, 10), soá khaùc laïi cho laø ngöõ, cuõng nhö tröôøng hôïp thôï ñoàng hoà, hoïc nhö veït (TVC, NHL, 53, 120). Döïa ñoàng thôøi vaøo caû moät toång hôïp nhieàu dieän kieåm nghieäm, nhieàu tieâu chí, Nguyeãn Taøi Caån cuõng xem laø töø caû nhöõng toå hôïp nhö tranh ñaáu, thaønh baïi, aùo quaàn, phoøng beänh (36). Vaø taùc giaû ñaõ thöøa nhaän raèng phaân bieät töø gheùp vôùi toå hôïp töï do laø “moät trong nhöõng vaán ñeà maäp môø, gay go nhaát cuûa ngöõ phaùp” (36, 62). Ñinh Vaên Ñöùc, moät maët taùn thaønh quan nieäm “aâm tieát = tieáng = hình vò = töø”, nhöng maët khaùc vaãn coi nhöõng toå hôïp nhö vieäc laøm, ñoùng goùp, ao hoà, nhaø cöûa, laø töø (11, 37, 54, 196). Vôùi quan nieäm töø laø ñôn vò taùch bieät nhoû nhaát, chöa laøm thaønh toá cuù phaùp, Löu Vaên Laêng caên cöù vaøo baûn chaát yeáu toá caáu taïo vaø moái quan heä giöõa chuùng, cho trong töø khoâng coù quan heä cuù phaùp, neân moïi toå hôïp goàm 2 tieáng töï do trôû leân keát hôïp theo quan heä thuaän cuù phaùp ñeàu laø ngöõ, coù theå laø ngöõ ñònh danh, ngöõ coá ñònh ôû nhieàu möùc ñoä chaët loûng khaùc nhau nhö: nhaø nöôùc, ñaát nöôùc, xe ñaïp, aùo quaàn, (LVL, 27c). Ñaây laø nhöõng ñôn vò trung gian naèm giöõa töø keùp vaø ngöõ töï do. Xeùt veà maët kieán truùc, töø ñöôïc chia thaønh nhieàu loaïi. Moät soá taùc giaû caên cöù vaøo soá löôïng aâm tieát hoaëc tieáng, cho nhöõng töø ña tieát nhö ñöôøi öôi, a-xít ñeàu laø töø gheùp (TTK, , 52, TVC 53, LVLy, 25, NTC, 36). Coù quan nieäm döïa vaøo baûn chaát yeáu toá caáu taïo töø. Moät soá döïa vaøo soá löôïng hình vò ñoäc laäp, xeáp rieâng töø laùy, vöøa phaân bieät laùy boä phaän coù lyù do vôùi laùy boä phaän khoâng coù lyù do (I. I. Glebova, A. N. Barinova) hoaëc töø phöùc, trong ñoù coù loaïi töø gheùp giaû vaø phaùi sinh (L. Toâm-xôn). Theo Tröông Ñoâng San, töø phöùc goàm moät hình vò ñoäc laäp vaø moät hình vò khoâng ñoäc laäp nhö baïn beø, laïnh luøng, (55, 2) thì taát nhieân phaûi xem hoïc troø, treû em laø cuïm töø coá ñònh, nhöng phaûi chaêng toå hôïp goàm hai vò khoâng ñoäc laäp nhö quoác gia, giaùo sö laïi ñöôïc xem laø töø ñôn? Coù quan nieäm, moät maët xeùt hình thöùc, phaân bieät töø ñôn tieát vôùi töø ña tieát, maët khaùc, caên cöù vaøo noäi dung, soá löôïng tieáng coù nghóa (LVL, 27a) hoaëc hình vò thöïc (NPP, 35) ñeå xaùc ñònh töø keùp, xem töø laùy cuõng chæ laø moät kieåu töø ñôn. Coù saùch chia thaønh: töø moät tieáng, töø laùy, töø gheùp vaø töø nhieàu tieáng (UB, 56, 49 – 64). Coù taùc giaû coøn chia theâm töø pha: saün saøng, töø chaép : voâi hoùa (NKT, 32a) vaø töø nhaùnh: vaên só (ÑXN 9). Coù ngöôøi döïa vaøo soá löôïng nguyeân vò, phaân bieät töø ñôn laáp laùy (ba hoa) vôùi töø gheùp laép laùy nhö ñeïp ñeõ (HL, 18a, 261). Coù quan nieäm cho ñaây cuõng laø töø gheùp song song (30). Coù ngöôøi döïa vaøo möùc ñoä bieán ñoåi cuûa caùc neùt nghóa, phaân bieät töø gheùp chaân chính nhö maùt tay, caét, giaët, [sic] chaùn cheâ, döa haáu, nhaø cöûa, hoûi han, quaø caùp vôùi töø gheùp laùy aâm nhö ngöôøi ngöôøi, ñeïp ñeõ (Queá Lai). Veà töø loaïi, tröø moät soá ít hoïc giaû (Ñi-gheâ, Ju-li-aêng) nghi ngôø hoaëc muoán phuû nhaän (nhö Gram-moâng, Leâ Quang Trinh, Hoà Höõu Töôøng), haàu heát ñeàu coá gaéng phaân chia thaønh nhieàu loaïi. Khuynh höôùng truyeàn thoáng chuû yeáu döïa vaøo yù nghóa loâ gích, thöôøng raäp khuoân heä thoáng töø loaïi tieáng Phaùp, cho meï trong queâ meï cuõng laø tính töø, “maø” khoâng nhöõng laø lieân töø, giôùi töø, maø coøn coù theå laø phoù töø vaø thuoäc ñaïi töø töùc ñaïi töø quan heä, taäp hôïp vaøo töø loaïi traïng töø (töùc tính töø) nhieàu loaïi nhö tính traïng töø (lôùn), chæ thò traïng töø (aáy), soá traïng töø (boán), vaán traïng töø (gì), phieám chæ traïng töø (naáy), v.v (BÑT, 4, 148, 177). Xu höôùng naøy theå hieän roõ ôû caùc hoïc giaû Phaùp, töø OÂ-ba-reâ, Va-lieâ, Seâ-oâng ñeán Bun-toâ, Ca-ñi-e cuøng moät soá taùc giaû Vieät nhö Tröông Vónh Kyù, Tröông Vónh Toáng ñeán Phaïm Taát Ñaéc Khuynh höôùng cuù baûn vò döïa vaøo chöùc naêng cuù phaùp ñeå xaùc ñònh töø loaïi (PK, 41), thöøa nhaän hieän töôïng chuyeån loaïi moät caùch phoå bieán, nhö thuaät töø soáng chaúng haïn, coù theå chuyeån thaønh danh töø, ñònh töø, phoù töø (PN, 42). Khuynh höôùng keát caáu luaän döïa vaøo khaû naêng keát hôïp vôùi töø laøm chöùng (LVLy 25), vò trí phaân boá cuûa töø (M. EÂ-mô-noâ, 13 ; Hoâ- naây, 19 ; Toâm-xôn, 48), caùch giao hoaùn (TNN, 50). Coù khuynh höôùng coá gaéng vaän duïng caû hình thöùc keát caáu laãn noäi dung ngöõ nghóa, nhöng ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Hoaøng Tueä cuõng döïa vaøo moät ít töø laøm chöùng (17). Nguyeãn Kim Thaûn keát hôïp bieän phaùp phaân tích caûi bieân vôùi khaû naêng keát hôïp (32a). Ñaùi Xuaân Ninh laáy caâu bình thöôøng toái thieåu laøm cô sôû (9, 64). Leâ
8. Caän, Phan Thieàu caên cöù vaøo yù nghóa phaïm truø vaø chöùc naêng cuù phaùp (24a, 123). Ñinh Vaên Ñöùc muoán khai thaùc theâm maët ngöõ nghóa khaùi quaùt hoùa, yù nghóa töø vöïng ngöõ phaùp (7, 33). Maùc-ti-ni chuù yù tôùi cuù ñoaïn ngöõ phaùp. Nguyeãn Taøi Caån, Böxtroâp, I. X. Nonna Xtankeâvich chuû yeáu döïa vaøo ñoaûn ngöõ laø cuïm chính phuï ñeå phaân bieät tröôùc heát nhöõng töø loaïi tham gia nhoùm vôùi nhöõng töø loaïi ngoaøi nhoùm (5, 99). Nhöng chính Nguyeãn Taøi Caån cuõng ñaõ noùi “rieâng moät mình noù thì chöa ñuû, phaûi coù caû tieâu chuaån “döïa vaøo meänh ñeà” boå sung thì keát quaû phaân loaïi môùi ñaùng tin caäy” (NTC, 36, 307). Löu Vaân Laêng caên cöù vaøo hoaït ñoäng cuûa töø trong ngöõ ñoaïn caáp baäc (ngöõ, cuù, caâu) coù haït nhaân, phaân bieät tröôùc tieân töø noøng coát coù khaû naêng laøm haït nhaân vôùi nhöõng töø loaïi phuï gia nhö töø keøm, töø theâm, theo nguyeân taéc chia daàn, döïa vaøo nhöõng ñaëc tröng tieâu bieåu, caøng chia nhoû bao nhieâu thì soá löôïng töø loaïi caøng nhieàu baáy nhieâu, chöù khoâng theå xaùc ñònh döùt khoaùt chæ baèng moät con soá cuï theå (LVL, 27a, 51). Ñaõ coù moät soá chuyeân khaûo veà danh töø (NTC), ñoäng töø (Böxtroâp, NKT), ñoäng ngöõ NPP, 35), tính töø (I. Glebova), töø laùy (A. N. Barinova, Hoaøng Vaên Haønh, Nguyeãn Thò Hai ). Veà phaïm truø ngöõ phaùp cuûa töø, coù ngöôøi thöøa nhaän danh töø tieáng Vieät coù phaïm truø soá (Nguyeãn Taøi Caån, Nguyeãn Kim Thaûn), phaïm truø thieát ñònh: chính xaùc, khoâng chính xaùc, trung laäp (NTC, Ñinh Vaên Ñöùc). Thöøa nhaän trong tieáng Vieät coù nhöõng yeáu toá caáu hình nhö ñaõ, seõ, V.M. Xoân-xep cho töø ñôn tieát nhö ñoïc ñöôïc duøng ôû hình thöùc thöùc zeâ-roâ (coù chæ toá zeâ-roâ) neân truøng vôùi hình vò ôû ngoaøi. Ñaây laø qui taéc baét buoäc. Do ñaëc ñieåm loaïi hình tieáng Vieät laïi coù tính tuøy tieän cuûa caùc hình thöùc ngöõ phaùp (45, 61). Ñinh Vaên Ñöùc ñaõ ñöa ra 8 loaïi coù tính chaát hö töø laøm chæ töø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø ñeå bieåu thò yù nghóa: 1. Theå thôøi (ñaõ, coøn) 2. Daïng (bò, phaûi) 3. Meänh leänh (ñöøng, haõy) 4. Yeâu caàu (caàn) 5. Söï hieän dieän (hay vaéng) haønh ñoäng (coù, khoâng) 6. Phöông thöùc haønh ñoäng (vaãn, xong) 7. Phöông höôùng (ra, xuoáng) 8. Vöøa xaûy ra hoaëc keát thuùc (vöøa, môùi). Nhieàu ngöôøi cho hö töø tieáng Vieät laø vaán ñeà khoù xaùc ñònh ñaùng nghi ngôø. Moät soá taùc giaû xaùc ñònh nhöõng töø treân ñaây nhö nhöõng lôùp töø phuï (keøm) cho nhöõng töø noøng coát haït nhaân nhö danh töø, ñoäng töø (LVL, 27a, 51; ÑXN, 9, 81; HQ, 21, 84. v.v ). Ngaøy caøng coù nhieàu ngöôøi khaúng ñònh trong tieáng Vieät khoâng coù phaïm truø ngöõ phaùp cuûa töø nhö ôû caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu (X. Baùo caùo cuûa Vuõ Loäc ôû hoäi nghò veà NPTV, 1981). 5. CUÏM TÖØ HAY NGÖÕ – Ngöõ phaùp truyeàn thoáng ôû Vieät Nam quan nieäm ñôn vò cuù phaùp tröïc tieáp treân töø laø caâu. Nhöng nhieàu taøi lieäu ngöõ phaùp ôû giai ñoaïn sau ñaõ ñöa theâm moät ñôn vò môùi treân töø mang nhieàu teân goïi vôùi nhieàu quan nieäm khaùc nhau veà thaønh toá caáu taïo, veà moái quan heä giöõa chuùng, veà bình dieän, vò trí caáp baäc trong heä thoáng. Coù quan nieäm cho nhoùm töø, töø toå hay cuïm töø laø moät toå hôïp goàm ít nhaát hai thöïc töø trôû leân (NKT, 32a, 37; 32c, 12; HQ, 21, 180; Xoân-xep , 46, 72) hoaëc 1 thöïc töø vôùi 1 töø hö hoùa phaàn naøo, baùn töø hoäi tính nhö tìm thaáy (HT, 17, 279) hai 1 töø thöïc vôùi 1 töø hö (NKT, 32b, 48 vaø nhoùm töø ôû 32c, 12). Lyù luaän “cuïm töø nhö laø trung taâm cuûa ngöõ phaùp tieáng Vieät” chuû tröông ñöa taát caû caùc quan heä cuù phaùp vaøo ñôn vò cuïm töø. Moät soá taùc giaû neâu ra 3 loaïi cuïm töø: chuû vò, chính phuï, lieân hôïp (NKT, 32b; LXT, 26, 34). Coù taøi lieäu ngöõ phaùp coøn ñöa theâm nhoùm ñoäng taân (Traàn Phoâ, Tröông Dónh, 1964). Nhieàu ngöôøi cho ñôn vò naøy chæ coù quan heä chính phuï nhö caùc loaïi töø toå ñoäng thaùi, ñoäng taân, haïn ñònh cuûa Hoaøng Tueä (17), ñoaûn ngöõ cuûa Nguyeãn Taøi Caån (36, 148; 5, 38), ngöõ cuûa NPTV (UB, 56, 96), nhoùm töï ngöõ cuûa Leâ Vaên Lyù (25b, 154), töø keát cuûa Tröông Vaên Chình (53c, 190) Do ñoù, nhoùm töø ñaúng laäp ñöôïc giaûi quyeát baèng nhieàu caùch: 1/ Coi nhö nhöõng thaønh phaàn ñoàng loaïi (TVC, 53). 2/ Ñöa thaønh moät ñôn vò rieâng goïi laø ñôn vò lieân hôïp (NTC, 36, 348; NPUB, 56; 161). 3/ Nghieân cöùu ôû muïc rieâng cuøng nhöõng toå hôïp ñaúng laäp khaùc goïi laø gheùp theâm töø, töø toå hay caâu theo quan heä ñaúng laäp (49a, 28). Nhöng laïi coù quan nieäm cho ñôn vò treân töø coù caû quan heä chính phuï laãn lieân hôïp (Xoân-xep 46, 72; LVL, 27a, 52). Haàu heát cho ñôn vò naøy ít nhaát phaûi coù hai töø. Soá ñoâng cho ñaây laø 2 thöïc töø (NKT, 32a, 37; HQ, 21, 100; Xoân-xep 46, 72; LVLy, 25b, 154). Nhöng theo Löu Vaân Laêng thì cuïm töø hay töø toå laø ñôn vò töø vöïng hoïc, coøn ñôn vò cuù phaùp tröïc tieáp treân töø phaûi laø ngöõ. Noù khoâng nhöõng coù daïng phaùt trieån, maø coøn coù daïng ruùt goïn chæ coù 1 töø haït nhaân, daïng ngöõ haït nhaân, truøng vôùi töø noøng coát ôû cô caáu beân ngoaøi khi töø phuï vaéng heát (LVL, 27a, 53). Quan nieäm naøy ngaøy caøng ñöôïc nhieàu ngöôøi ñoàng tình (NTC, 36, 313; ÑXN, 9, 231; UB, 56, 97) Nhöng moät soá taùc giaû ñaõ nhaàm laãn ñoàng nhaát töø noøng coát coù theå laøm haït nhaân vôùi thöïc töø cho “ñôn vò cuù
9. phaùp nhoû nhaát ñöôïc bieåu hieän baèng töø – thöïc töø – trong keát caáu cuù phaùp) laø thaønh toá ngöõ phaùp nhoû nhaát ”, cho caâu Coâ aáy raát xinh” coù 1 töø theå hieän 4 ñôn vò cuù phaùp nhoû nhaát (LC 24b, 14, 15). Thöïc ra ôû ñaây chæ coù hai ngöõ vôùi hai töø haït nhaân. Xaùc ñònh hình thöùc ñôn, phöùc cuûa ñôn vò treân töø, nhieàu ngöôøi thöôøng chæ caên cöù vaøo soá löôïng töø, khoâng keå thuoäc loaïi naøo, cho nhaø môùi, nhaø gaïch ñeàu laø nhöõng nhoùm töø ñôn (LVLy, 25b, 154), nhöng coù quan nieäm döïa vaøo soá löôïng töø coù khaû naêng phaùt trieån, cho caùc nhaø aáy laø ngöõ ñôn, nhaø môùi laø ngöõ keùp (LVL, 27a, 51). Phaân bieät cuïm coá ñònh vôùi cuïm töï do, nhieàu ngöôøi thöôøng döïa vaøo caùc tieâu chí: tính coù saün, tính thaønh ngöõ, giaù trò nhö töø. Coù saùch döïa vaøo yù dieãn taû moät hay nhieàu söï vaät ñeå phaân bieät töø keùp (daáu-veát, nhaø-cöûa, aên-ôû) chæ coù moät ngöõ toá, vôùi ngöõ, coù hai hay nhieàu ngöõ toá: thôï moäc, taøu bay, phi cô, maâu thuaãn, vôùi töø keát (toå hôïp töï do): thôï giaø (TVC, 53, 67, 121). Coù taùc giaû döïa vaøo khaû naêng thay ñoåi thaønh phaàn, xen keõ baèng moät töø khaùc (NKT, 32a). Coù quan nieäm döïa vaøo möùc ñoä bieán nghóa vaø khaû naêng keát hôïp caùc töø trong toå hôïp (LVL 27c). Ñaõ coù coâng trình nghieân cöùu veà danh ngöõ (NTC, 36), ñoäng ngöõ (NPP, 35). Tuy nhieân, xung quanh vaán ñeà töø trung taâm vaø loaïi töø trong danh ngöõ, cuõng nhö vò trí töø phuï trong ñoäng ngöõ, coøn nhieàu yù kieán khaùc nhau. 6. MEÄNH ÑEÀ hay CUÙ – Caùc saùch ngöõ phaùp cuõ, khi phaân tích caâu, ñeàu coù noùi ñeán meänh ñeà (TTK, 52; BÑT, 4; NL, 34) nhöng khoâng xem ñaây laø moät caáp ñôn vò. Cho phaân tích caâu theo khaùi nieäm “meänh ñeà” khoâng roõ raøng, xaùc ñaùng, Nguyeãn Kim Thaûn chuû tröông saùp nhaäp meänh ñeà vaøo töø toå goïi laø töø toå töôøng thuaät (32a, 39) sau ñoåi laø cuïm töø chuû vò (NKT, 32b. 50; LXT, 26, 34; ÑXN, 9, 314). Ngöôïc laïi, coù xu höôùng muoán ñöa meänh ñeà leân caáp caâu, cho ñaây laø “caâu nhoû laøm thaønh phaàn caâu lôùn” (40, 37). Moät soá goïi laø caâu con (HTP, 16, 188), caâu phuï (Böxtroâp, NTC , 5, 210). Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ thay meänh ñeà baèng “cuù laø moät toå hôïp duøng ñeå dieãn taû moät vieäc” (53, 633) hay “dieãn taû moät söï tình” (54, 479). Ngoaøi baùn cuù laø toå hôïp chæ coù giaù trò moät töø keát (nhoùm töø) veà coâng duïng (tr, 634), caùc taùc giaû naøy coøn noùi ñeán tröôøng hôïp töø keát coù hình thöùc caâu (Toâi ñaõ ñoïc quyeån saùch hoâm qua anh cho toâi möôïn) vaø töø keát coù hình thöùc cuù (Thaày Giaùp muoán Giaùp hoïc Haùn töï, – tr. 636, 638). Tuy nhieân vôùi quan nieäm “cuù phaùp goàm coù caáu taïo caâu vaø caáu taïo töø keát” (tr. 489) töùc töø toå, vaø khoâng taùn thaønh loái phaân tích caâu “chia ra töøng cuù” (tr.643), caùc taùc giaû naøy vaãn khoâng xem cuù laø moät caáp ñôn vò cuù phaùp. Traùi laïi, Löu Vaân Laêng, vôùi lyù luaän haït nhaân taàng baäc, xem cuù laø ngöõ ñoaïn thuyeát tính chöa keát thuùc, moät ñôn vò ôû caáp chuyeån tieáp, quaù ñoä töø ngöõ sang caâu. Ngoaøi loaïi cuù ñôn coù moät khaâu ñeà thuyeát, coøn coù cuù keùp nhieàu taàng trong ñoù coù cuù con, (cuù thaønh phaàn) laø cuù phaùt trieån trong loøng moät cuù khaùc. Do ñoù, coù ñònh cuù, boå cuù, traïng cuù, thuyeát cuù (LVL, 27a, 54). Nguyeãn Taøi Caån cho meänh ñeà, cuõng nhö ñoaûn ngöõ naèm trong “moät heä thoáng nhoû bao goàm nhöõng kieåu ñôn vò khoâng phaân thaønh caáp baäc lôùn beù khaùc nhau” (NTC, 36, 366). Ñoàng thôøi taùc giaû cuõng thöøa nhaän “tröôøng hôïp duøng moät hình thöùc caâu ôû trong caâu” thì “coù yù ñònh goïi ñoù laø cuù” (tr. 365), nhöng khoâng noùi roõ cuù thuoäc bình dieän naøo. Phan Ngoïc chaáp nhaän döùt khoaùt caû meänh ñeà laãn cuù, cho cuù laø moät meänh ñeà hay moät nhoùm nhöõng meänh ñeà cuøng loaïi vaø cuøng chöùc naêng (PN, 43, 342). Theo quan nieäm naøy thì ôû moät thuyeát ngöõ keùp lieân hôïp coù theå coù nhieàu meänh ñeà. Nguyeãn Phuù Phong cho “proposition” cuõng nhö ngöõ (syntagme) laø nhöõng khuùc ñoaïn (segments) trung gian giöõa caùc ñôn vò töø vaø caâu (NPP, 35, 64). Meänh ñeà coøn ñöôïc thay baèng nhieàu thuaät ngöõ khaùc nhö: khaâu thuyeát tính (Yu. Lekomxep), keát caáu chuû vò (Leâ Caän, Hoaøng Troïng Phieán), caáu truùc thuyeát tính (X. Böxtrop ), ñôn vò tính vò ngöõ (Höõu Quyønh), theå caâu, noøng coát, veá Nhieàu ngöôøi chöa muoán xaùc laäp cuù thaønh moät caáp ñôn vò cuù phaùp. Nhöng ai cuõng thöøa nhaän noù chæ laø moät boä phaän cuûa caâu, neáu khoâng caên cöù vaøo noù thì khoù loøng maø phaân bieät ñöôïc caâu ñôn vôùi caâu keùp. Ngaøy caøng coù nhieàu ngöôøi thaáy khoâng theå saùp nhaäp noù vaøo cuïm töø hoaëc caâu vì “khoâng theå chaáp nhaän hieän töôïng coù töø trong töø, caâu trong caâu, bôûi töø laø ngöõ ñoaïn nhoû nhaát, maø caâu laø ngöõ ñoaïn lôùn nhaát” (LVL, 27a, 17, 27c, 88).
10. 7. CAÂU – Caùc coâng trình ngöõ phaùp cuõ chæ chuù troïng phaàn töø phaùp. Sang giai ñoaïn sau, ñôn vò caâu môùi ñöôïc nghieân cöùu kyõ caû maët hình thöùc cuõng nhö maët noäi dung ngöõ nghóa, tuy möùc ñoä vaän duïng cuõng nhö quan nieäm veà moät soá vaán ñeà coøn coù choã khaùc nhau. Coù caùch noùi caâu dieãn taû moät hay nhieàu söï tình (TVC, 53, 479). Coù taùc giaû cho caâu laø ngöõ ñoaïn keát thuùc (LVL, 27a, 60). Theo lyù luaän cuïm töø thì tính thoâng baùo cuûa caâu khoâng caàn ñeán tính vò ngöõ (NKT, 32b, LXT, 26) Coù taùc giaû coøn noùi tính vò ngöõ khoâng phaûi laø thuoäc tính rieâng cuûa vò ngöõ (DQB, 8, 71). Ngöôïc laïi coù quan nieäm cho tính thuyeát ngöõ laø cô sôû chuû yeáu cuûa tính thoâng baùo cuûa caâu (LVL, 27, LVLy, 25b, ÑXN, 9). Haàu heát cho caâu bình thöôøng goàm hai boä phaàn: ñeà vaø thuyeát. Quan heä giöõa chuùng theo soá ñoâng, laø quan heä hai chieàu, phuï thuoäc laãn nhau. Moät soá cho thuyeát ngöõ laø yeáu toá chính, ñeà ngöõ chæ laø moät loaïi boå toá trong caâu. (L.Thompson, 48, LVLy, 25a, ÑXN, 9). Laïi coù quan nieäm cho ñaây khoâng haún laø quan heä chính phuï; maø laø heä töông hôïp giöõa hai boä phaän, trong ñoù thuyeát ngöõ laø quan troïng nhaát, khoâng theå thieáu (LVL, 27a, 54). Chính vì theá maø veà vai troø ngöõ ñieäu, moãi xu höôùng ñaùnh giaù moät khaùc, maët duø taát caû ñeàu cho noù coù theå tham gia vaøo söï hình thaønh caâu. Coù saùch coøn noùi ñeán caâu ñôn phaàn: Thaät laï luøng, caâu danh xöng: Taøu bay! Caâu ruùt goïn: Möa (NKT, 32a, 227 – 231). Moät soá cho ñaây laø caâu ñaëc bieät (NP – UB, 56, 187). Coù yù kieán cho ñaây laø caâu khoâng phaân bieät ñöôïc thaønh phaàn. Nhöng coù quan nieäm cho ñaây laø loaïi caâu chæ coù thuyeát ngöõ (LVL, 27a, ÑXN, 9). Coù taùc giaû cho ñaây chæ laø nhöõng ngöõ tröïc thuoäc (TNT, 51). Veà thaønh phaàn caâu, nhieàu saùch ngöõ phaùp cuõ thöôøng baét chöôùc caùch phaân tích ngöõ phaùp truyeàn thoáng tieáng Phaùp, phaân tích töø loaïi vaø phaân tích meänh ñeà (PTÑ, 40) trong ñoù coù nhieàu choã laãn baûn tính (nature) vôùi chöùc naêng, chaúng haïn, phaân tích meänh ñeà thaønh chuû töø, ñoäng töø vaø tuùc töø (40, 81-82). Buøi Ñöùc Tònh laø moät trong nhöõng taùc giaû ñaàu tieân bieát phaân bieät roõ vaán ñeà naøy, cho meänh ñeà goàm coù tuyeân ngöõ vaø chuû ngöõ (4,244). Nhieàu coâng trình ôû giai ñoaïn sau neâu roõ chöùc naêng cuù phaùp khoâng chæ do töø, maø coøn coù caû nhoùm töø, töø toå ñaûm nhieäm. Nhöng theo lí luaän haït nhaân taàng baäc thì ñaûm nhaän chöùc naêng cuù phaùp trong caâu laø ngöõ, coù khi ôû daïng ngöõ haït nhaân, chöù khoâng phaûi laø töø. Nhieàu taùc giaû thöôøng quan nieäm chuû ngöõ, vò ngöõ laø thaønh phaàn chuû yeáu, coøn ñònh ngöõ, traïng ngöõ , boå ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn thöù yeáu (HT,17, HTP 16). Moät soá taùc giaû phaân bieät thaønh phaàn phuï cuûa töø trong töø toå vôùi thaønh phaàn phuï cuûa caâu. Nguyeãn Kim Thaûn cho ñònh ngöõ vaø boå ngöõ laø thaønh phaàn phuï trong töø toå theå töø vaø töø toå vò töø, khaùc vôùi traïng töø, khôûi ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn cuûa caû caâu (NKT, 32a, 99, 123, 164). Hoaøng Troïng Phieán coøn phaân bieät ñònh ngöõ danh töø, ñònh ngöõ vò ngöõ vôùi ñònh ngöõ caû caâu (HTP, 16; 110). Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ phaân bieät boå töø cuûa tieáng goàm coù boå töø cuûa traïng töø, trong ñoù coù khaùch töø vaø boå töø cuûa theå töø, thuoäc phaïm vi caáu taïo töø keát (töùc töø toå), vôùi boå töø cuûa caâu goàm traïng ngöõ thuoäc caáu taïo caâu, phaân bieät giaûi töø cuûa tieáng vôùi giaûi töø cuûa caâu (TVC, 53, 219, 551). Theo höôùng ñoù, gaàn ñaây Dieäp Quang Ban cuõng phaân bieät boå ngöõ, phuï ngöõ, giaûi ngöõ cuûa caâu (DQB, 8, 180, 210). Vaø thaønh phaàn phuï cuûa caâu coøn ñöôïc neâu ôû moät soá coâng trình khaùc noùi veà caùc loaïi caâu (Hoà Leâ, 18b), veà traïng ngöõ (Voõ Huyønh Mai, 57) Vò trí caùc thaønh toá cuûa caâu ñöôïc giaûi quyeát trieät ñeå theo heä thoáng lí luaän ngöõ ñoaïn taàng lôùp, (LVL, 27a): ñeà ngöõ, thuyeát ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn noøng coát trong ñoù coù theå phaùt trieån daàn caùc ngöõ phuï nhö ñònh ngöõ, boå ngöõ, traïng ngöõ ôû nhöõng taàng khaùc nhau. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng boä phaän phaùt trieån ngoaøi noøng coát nhö: hoâ ngöõ, chuyeån ngöõ, Moät soá khoâng muoán thöøa nhaän hieän töôïng “traïng ngöõ ñaûo ngöôïc”, thöôøng caên cöù vaøo vò trí, saùp nhaäp traïng ngöõ ñöùng sau vaøo phaïm truø boå ngöõ. Do ñoù traïng ngöõ (VHM, 57) hay thaønh phaàn tình huoáng (NP – UB, 56, 193) ñaët ñaàu caâu cuõng nhö boå ngöõ cuûa caâu chæ hoaøn caûnh (DQB, 8, 180) laø thaønh phaàn phuï ngoaøi noøng coát cuûa caâu. Cho neân phaân bieät traïng ngöõ vôùi boå ngöõ, vôùi khôûi ngöõ, vôùi caû ñeà ngöõ, chuû ngöõ ôû tieáng Vieät laø vaán ñeà khaù phöùc taïp. Chaúng haïn, ñoái vôùi caâu “Xaõ beân, luùa toát”, saùch Ngöõ phaùp tieáng Vieät UBKHXH (1983) cho xaõ beân laø thaønh phaàn tình huoáng ngoaøi noøng coát (NP – UB, 56, 193). Nhöng theo Löu Vaân Laêng thì ñaây laø ñeà ngöõ, luùa toát laø thuyeát cuù, vì caâu naøy ñöùng caïnh caâu “Xaõ nhaø, luùa xaáu”coù söï ñoái laäp roõ raøng. Tröôøng hôïp “Hoâm nay meï veà” coù hai khaû naêng: 1) “Hoâm nay” laø ñeà ngöõ, “meï veà” laø thuyeát cuù. 2) “Hoâm nay” laø traïng ngöõ ñaûo ngöôïc.
11. Lieân quan ñeán vaán ñeà naøy, ñoái vôùi boä phaän ñöùng ñaàu caâu do cuïm vò töø ñaûm nhaän, cuõng coù nhieàu yù kieán khaùc nhau: 1) coi laø traïng ngöõ, laø thaønh phaàn tình huoáng ngoaøi noøng coát (56, 47). 2) laø vò ngöõ phuï (V. M. Xoânxep 45, 85; HT, 17); vò ngöõ thöù yeáu (Böxtrop, NTC 5, 178). 3) laø vò ngöõ cuûa meänh ñeà phuï (PTÑ, 40, Nguyeãn Ñöùc Baûo), vò ngöõ cuûa meänh ñeà ñaúng laäp (Traàn Phoâ, Tröông Dónh); laø moät veá cuûa caâu gheùp (Ñaùi Xuaân Ninh, Hoàng Daân, Dieäp Quang Ban). Moät soá thaønh phaàn caâu ñaõ ñöôïc nghieân cöùu nhö: chuû ngöõ (Nguyeãn Minh Thuyeát), vò ngöõ ñoäng töø (Ñaëng Vaên Ñaïm), ñònh ngöõ (N. V. Xtankevich), traïng ngöõ (Voõ Huyønh Mai) v.v Vaán ñeà töø noái, tieåu töø cuõng ñöôïc quan taâm (V. X. Panfilop, I. I. Glebova, Ñinh Thanh Hueä, Nguyeãn Ñöùc Daân, Phan Maïnh Huøng ). Phaân loaïi kieåu caâu thì xaùc ñònh ranh giôùi giöõa caâu ñôn vaø caâu phöùc laø moät vaán ñeà phöùc taïp. Nhieàu saùch ngöõ phaùp cuõ thöôøng caên cöù vaøo soá löôïng meänh ñeà. Coù taùc giaû cho “caâu coù bao nhieâu ñoäng töø laø coù ngaàn aáy meänh ñeà” (PTÑ, 40, 86) hoaëc “soá meänh ñeà tuøy theo soá tuyeân ngöõ” (BÑT, 4, 265). Nhöng theo Nguyeãn Laân, tröôøng hôïp nhieàu vò ngöõ “chæ nhöõng khía caïnh töông töï” cuûa tính chaát thuoäc veà chuû ngöõ thì vaãn coù theå coi laø caâu ñôn giaûn (NL, 34, 5). Nhieàu coâng trình ôû giai ñoaïn sau cuõng caên cöù vaøo soá löôïng keát caáu chuû – vò hoaëc caáu truùc thuyeát tính, vaøo soá löôïng cuù ñeå xaùc ñònh caâu phöùc. Nhöng do quan nieäm veà meänh ñeà, veà cuù coù choã khaùc nhau, neân cuøng moät caâu “Hoï vöøa ñi, vöøa cöôøi, vöøa haùt” chaúng haïn, vaãn coù nhieàu kieán giaûi khaùc nhau nhö : caâu phöùc goàm 3 cuù (TVC, NHL, 53, 650), caâu ñôn coù nhieàu vò ngöõ ñoàng loaïi, ñaúng laäp (49), caâu moät cuù goàm ba meänh ñeà cuøng chöùc naêng (PN, 43, 342), caâu ñôn coù moät thuyeát ngöõ keùp lieân hôïp (LVL, 27a, 52). Theo quan nieäm truyeàn thoáng, nhieàu taùc giaû cuõng ñaõ xeáp vaøo loaïi caâu phöùc, caâu gheùp caû nhöõng caâu coù meänh ñeà boå tuùc, meänh ñeà chæ tröôøng hôïp, hoaøn caûnh, meänh ñeà chæ ñònh (TTK, 52, BÑT, 4), hay tính gia ngöõ, meänh ñeà chuû ngöõ, meänh ñeà taân ngöõ (NL, 34) vaø coøn caû meänh ñeà vò ngöõ, meänh ñeà laøm thaønh phaàn keát quaû (Böxtroâp , 5, 211). Moät soá taùc giaû khaùc cho nhöõng meänh ñeà phuï chæ laø nhöõng boä phaän phaùt trieån theâm, neân ñaõ xeáp loaïi caâu coù meänh ñeà boå ngöõ, ñònh ngöõ, vò ngöõ thaønh moät loaïi rieâng goïi laø caâu phöùc hoùa (V. M. Xoânxep, Yu. K. Lekomxep, 46, 86, Alyosina, 2). Coù ngöôøi goïi laø caâu trung gian (HQ, 21, HTP, 16). Coù saùch laïi xeáp chuùng vaøo caâu ñôn (Lekomxep Yu. K. 22, 121), coi taát caû ñeàu laø tröôøng hôïp “duøng caâu nhoû laøm thaønh phaàn caâu lôùn” (49a, 28). Coù taùc giaû laïi ñöa loaïi caâu coù “meänh ñeà traïng ngöõ” sang caâu gheùp (Leâ Caän). Laïi coù quan nieäm thöøa nhaän caû caâu ñôn phöùc hoùa coù traïng cuù laãn caâu keùp chính phuï (LVL, 27a). Nhieàu ngöôøi thöøa nhaän loaïi caâu gheùp naøy coù töø noái neáu, heã, tuy, duø. Nhöng moät soá phuû nhaän caâu gheùp chính phuï, cho ñaáy laø gheùp theo quan heä qua laïi (NKT, 32a), phuï thuoäc laãn nhau (HQ, 21) hoaëc song song (ÑXN, 9; LXT, 26). Coù saùch thöøa nhaän caâu gheùp chính phuï caû trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng coù loaïi töø noái treân (HT, 17, 401, 49). Ngöôïc laïi, tröôøng hôïp khoâng coù töø noái phuï thuoäc (neáu, tuy), maø coù töø noái thì, coù saùch vaãn xem laø caâu gheùp chính phuï (HT, 17, 401) thaäm chí khoâng coù töø noái, moät soá taùc giaû vaãn cho laø quan heä chính phuï, laø “caâu traïng ngöõ gheùp dính vaøo caâu lôùn, khoâng môû ñaàu baèng quan heä töø” (toå NNHÑH, 49b, 15 - 18). Coù quan nieäm cho caâu gheùp coù theå ruùt goïn, coi laø caâu gheùp caû nhöõng kieåu nhö : 1/ Neáu möa, anh nghæ, 2/ Meät, toâi nghæ. (TVC, NHL, DQB, ÑXN). Glebova I. I. Cho ñaây laø caâu trung gian. Coù chuû tröông phaân bieät caâu 1 thuoäc loaïi trung gian coù baùn cuù khaùc vôùi caâu 2 chæ laø caâu ñôn coù phuï ngöõ, coù khi gaàn nhö moät ñònh ngöõ (LVL, 27c, 88). Laïi coøn ñeà nghò neân xem caâu ñôn coù traïng ngöõ laø moät kieåu caâu gheùp (HD, 20,26). Vaø treân thöïc teá, ñoái vôùi caâu ñôn coù traïng ngöõ chæ muïc ñích (sau ñeå), coù saùch choã thì noùi laø caâu ñôn, choã laïi ñeå laø caâu gheùp (16). Nhöng daàn daàn nhieàu ngöôøi taùn thaønh caâu gheùp phaûi coù ít nhaát 2 keát hôïp ñeà thuyeát, 2 cuù taùch baïch nhau, cuù naøy khoâng phaûi laø boä phaän phaùt trieån theâm trong loøng cuù kia (LVL, 27a, 56). Do ñoù caàn phaân bieät cuù con laø thaønh phaàn phaùt trieån theâm trong caâu ñôn, chæ laø moät boä phaän cuûa moät cuù keùp, khaùc vôùi cuù phuï coù theå laøm thaønh toá tröïc tieáp cuûa caâu, laø moät trong hai boä phaän caáu taïo neân caâu gheùp chính phuï (LVL, 27c, 87). Coù saùch noùi ñaây laø hai veá taïo thaønh moät noøng coát gheùp (NPUB, 56, 207).
12. Veà caâu gheùp ñaúng laäp coù saùch khoâng noùi tôùi (Toå NNH, 49). Coù yù kieán khoâng thöøa nhaän caâu gheùp lieân hôïp khoâng töø noái (HT, 17, 392), cho tröôøng hôïp naøy vaãn laø caâu ñôn (LVLy, 25, 159). Ngöôïc laïi, coù chuû tröông caên cöù vaøo quan heä song song, cho toå hôïp song song môùi laø caâu gheùp (NKT, 32b, 57, LXT, 26, 41). Do ñoù, ngoaøi 5 caáu truùc toái giaûn (moät töø, chuû – vò, daãn tieáp, ñaúng thöùc, qua laïi), coøn coù caáu truùc phöùc taïp nhö: moät tín hieäu – chuû – vò, daãn tieáp – qua laïi, keát hôïp song song (HL, 18b, 47). Xaùc ñònh caâu gheùp caên cöù vaøo caùch ñoái laäp quan heä song song vôùi nhöõng quan heä khaùc coøn ñöôïc theå hieän trong caùch trình baøy heä thoáng “caâu gheùp” baèng caùch “môû roäng caâu neàn taûng vôùi moät cuïm töø chuû - vò theo quan heä song song” (ÑXN, 9, 314). Coù quan nieäm cho caâu gheùp lieân hôïp goàm hai loaïi: 1/ gheùp chaët hay gheùp ñoái, coù lieân töø thì, maø hoaëc ñöôïc gaén laïi bôûi caëp ñoái öùng nhö ñaâu ñaáy, bao nhieâu baáy nhieâu, v. v 2/ gheùp loûng hay gheùp chuoãi coù lieân töø vaø, nhöng hoaëc khoâng coù töø noái (LVL, 27a, 57). Coù saùch chia caâu gheùp thaønh hai loaïi: 1/ Caâu gheùp song song coù nhieàu veá. 2/ caâu gheùp qua laïi phaûi coù 2 veá coù theå ñöôïc noái keát laïi baèng nhöõng töø nhö neáu, heã, neân, thì (Ñaûng vieân thì phaûi göông maãu). Caïnh ñoù coøn coù loaïi caâu gheùp ñaëc bieät nhö: Vaäy cuõng ñöôïc. Thì thoâi (NPUB, 56, 210 - 214). Thöïc ra thì 3 ví duï treân ñaây chæ laø nhöõng caâu ñôn maø “ñaûng vieân” laø ñeà ngöõ, caâu cuoái cuøng (Thì thoâi) laø caâu ñôn ñaëc bieät. Taát nhieân töø caâu ñôn thuaàn tuùy, roài phöùc hoùa (coù cuù con) sang caâu gheùp chính phuï ñeán gheùp lieân hôïp (chaët vaø loûng) coøn coù nhieàu kieåu trung gian ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Nhöõng caùch giaûi quyeát khaùc nhau veà kieåu caâu ít nhieàu phuï thuoäc vaøo caû caùch nhìn nhaän heä töø (töø noái) cuõng nhö caùc moái quan heä cuù phaùp. Ñaây laø chöa noùi ñeán nhöõng tröôøng hôïp nhaàm laãn ñeà cuù (Nhöõng ngöôøi ñeo kính vaø caàm buùt / hoâm aáy, vinh döï hoøa vaøo haøng nguõ ) thaønh ñònh cuù (46, 86), hoaëc ngöôïc laïi, ñònh cuù (Vieäc lính Myõ dieät haøng ngaøn ñoàng baøo ta / ñaõ laøm cho ) bò nhaàm thaønh ñeà cuù (5, 210) Phaân tích caâu tieáng Vieät, ngoaøi loái phaân tích meänh ñeà (TTK, 52, PTÑ, 40, BÑT, 4) theo phaân tích loâgích truyeàn thoáng, coøn coù caùch phaân tích theo höôùng caáu truùc luaän (13, 48), vôùi sô ñoà cuù phaùp hình caây (TNN, 50), vôùi quan ñieåm ngöõ vò hoïc (Lekomxep, 22), phaân tích caâu theo cuïm töø (NKT, 32b; LXT, 26). Khaùc vôùi quan nieäm phaân tích caâu ngay ra thaønh phaàn (TVC, 53) hay cuù vò (NTC, 36), phöông phaùp phaân tích taàng lôùp haït nhaân (LVL, 27) chuû tröông phaân tích daàn töøng böôùc, caâu ra cuù, cuù ra ngöõ, roài boùc daàn töøng taàng, taùch daàn caùc lôùp phuï, cuoái cuøng tìm ra haït nhaân. Laïi coøn phöông phaùp “thaùo laép” caâu vaên treân cô sôû 5 daïng “caâu vaên haït nhaân” goàm 3 thaønh phaàn chuû yeáu laø chuû ngöõ, vò ngöõ vaø boå ngöõ maø trong ñoù boå ngöõ laø thaønh phaàn quan troïng nhaát (HHT, 15, 26). Thöïc ra ôû ñaây coù choã nhaàm laãn phaân tích ngöõ phaùp vôùi phaân ñoaïn thöïc taïi (maø V. X. Panfiloâp ñaõ quan taâm nghieân cöùu nhieàu). 8. Moät soá vaán ñeà ñöôïc nghieân cöùu theo khuynh höôùng ngöõ nghóa nhö töø chæ höôùng (Nguyeãn Lai), caáu truùc “danh laø danh” (Nguyeãn Ñöùc Daân, Leâ Xuaân Thaïi, Traàn Ngoïc Theâm), caâu toàn taïi (Dieäp Quang Ban) tuy coøn coù choã chöa phaân bieät roõ cuù phaùp hoïc ngöõ nghóa vôùi ngöõ nghóa hoïc cuù phaùp. Traät töï töø trong caâu ñaõ ñöôïc quan taâm (LVL, 27b, 41), khaûo saùt vôùi höôùng taâm lyù (LTT, 29, 25), nhöng veà vaán ñeà thaønh phaàn ñaûo ngöôïc vaãn coøn nhieàu kieán giaûi khaùc nhau. Nghieân cöùu caâu treân bình dieän ngöõ phaùp vaên baûn cuõng ñaõ ñöôïc chuù yù (TNT, 51). ÔÛ tröôøng hoïc, moân daïy tieáng Vieät taäp laøm vaên chuù yù phaân tích vaên baûn, trau doài caâu vaên. Vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät coøn gaén lieàn vôùi vieäc ñoái chieáu tieáng Vieät vôùi tieáng nöôùc ngoaøi, ñoái chieáu loaïi hình (V. M. Xoânxep), daïy ngoaïi ngöõ (Tröông Ñoâng San, 55, Trònh Xuaân Thaønh, Nguyeãn Ngoïc Huøng, Vuõ Loäc, Tuyeát Minh ) 9. ÑAÙNH GIAÙ CHUNG – Coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp ôû Vieät Nam tuy baét ñaàu töông ñoái chaäm so vôùi nhieàu nöôùc treân theá giôùi, nhöng so vôùi caùc ngaønh khaùc trong neàn ngöõ hoïc Vieät Nam thì ngöõ phaùp hoïc ñaõ phaùt trieån sôùm hôn, maïnh hôn, do choã nhieàu nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc tham gia ñoâng, nhaát laø trong giai ñoaïn gaàn ñaây. Nhieàu caùn boä noøng coát cuõng ñaõ taäp trung vaøo lónh vöïc naøy, tuy löïc löôïng coù khi coøn phaân taùn, ñeà taøi chöa ñöôïc taäp trung giaûi quyeát döùt ñieåm töøng vaán ñeà. Do ñoù nghieân cöùu taûn maïn, yù kieán baát ñoàng ñaõ keùo daøi laøm aûnh höôûng khoâng toát ñeán vieäc trau doài tieáng Vieät. (ÔÛ ñaây moät phaàn coøn do choã vieäc giaûng daïy, hoïc taäp ngöõ phaùp ôû nhaø tröôøng chöa ñöôïc quan taâm, chuù yù ñuùng möùc).
13. Khoâng khí tranh luaän hoïc thuaät, so vôùi moät soá ngaønh, tuy coù khaù hôn, nhöng nhìn chung, chöa soâi noåi vaø khoâng lieân tuïc. Khoaûng 30 naêm gaàn ñaây coù hai cuoäc thaûo luaän veà ngöõ phaùp vaøo 1959 – 1960 vaø 1969 – 1970. Laàn sau phong phuù quy moâ hôn laàn tröôùc, moät soá nhaø ngöõ phaùp ñaõ trình baøy tröôùc hoäi nghò nhöõng giaûi phaùp rieâng; heä thoáng rieâng cuûa mình (NKT, 32b, LVL, 27a; NTC, 37 ) ñeå ñoùng goùp yù kieán chung. Taïp chí Ngoân ngöõ chöa ñaêng ñöôïc nhieàu baøi trao ñoåi yù kieán. Do ñoù vieäc tieáp thu, keá thöøa aûnh höôûng laãn nhau, coù nôi, coù luùc coøn chaäm. Nhìn chung coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät, thôøi gian chöa daøi, nhöng ñaõ ñaït ñöôïc thaønh töïu ñaùng keå, nhaát laø veà maët lyù luaän. Nhieàu kieán giaûi khaùc nhau chöùng toû yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu raát phong phuù. Coù theå ví, treân maûnh ñaát nhoû ñaõ moïc leân caû moät röøng hoa muoân maøu muoân veû. Maø thöïc teá, nhöõng khuynh höôùng chuû yeáu, treân theá giôùi, neáu nghieân cöùu kó, ít nhieàu cuõng coù theå baét gaëp ôû ñaây. Caùc nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa caùc nhaø ngöõ hoïc lôùn treân theá giôùi, caùc nhaø Ñoâng phöông hoïc Xoâ vieát. Nhöng khoâng phaûi chæ coù theá, maø nôi ñaây trong ngöõ phaùp hoïc Vieät Nam, caùc nhaø ngöõ hoïc nöôùc ngoaøi cuõng coù theå tìm thaáy nhieàu ñieàu môùi laï, trong ñoù coù nhöõng lí luaän saùng taïo ñoäc ñaùo, coù theå ñoùng goùp vaøo lyù luaän ngöõ hoïc ñaïi cöông, nhö lyù luaän veà ngöõ haït nhaân, quan nieäm töø chöa laøm thaønh toá cuù phaùp, vaán ñeà taàng lôùp, vò trí caùc thaønh toá trong ngöõ ñoaïn, quan nieäm veà thaønh phaàn phaùt trieån, v.v “ÔÛ moät chöøng möïc nhaát ñònh, moät soá ngöôøi ñaõ coù coáng hieán veà maët phöông phaùp. Vieäc vaïch ra moâ hình ñaày ñuû cuûa ñoaûn ngöõ danh töø (Nguyeãn Taøi Caån), phöông phaùp phaân tích theo taàng baäc haït nhaân (Löu Vaân Laêng), phöông phaùp moâ taû ngöõ phaùp theo heä thoáng vaø theo vaän duïng (Nguyeãn Kim Thaûn) laø nhöõng thí duï” (Trích tham luaän cuûa Nguyeãn Kim Thaûn taïi Hoäi nghò ngöõ phaùp tieáng Vieät 8 - 1981). Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng nhö nhieàu ngoân ngöõ khaùc treân theá giôùi, caùc nhaø ngöõ hoïc coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau, ñaõ ñöa ra nhieàu heä thoáng. Nhöng chung quy cuõng chæ coù maáy con ñöôøng chính, coù theå toång keát laïi, caên cöù vaøo maáy ñieåm maáu choát sau ñaây: 1. Coù taùch rôøi vaø ñoái laäp keát caáu vôùi chöùc naêng, ñoái laäp ngoân ngöõ vôùi lôøi noùi, ñeå phaân chia döùt khoaùt caùc ñôn vò ngöõ phaùp ra laøm 2 loaïi thuoäc nhöõng bình dieän khaùc nhau nhö theá hay khoâng ? 2. Choïn ñôn vò naøo, hình vò (trong ngoân ngöõ ñôn laäp laø tieáng ) hay töø laøm ñôn vò goác ñeå taäp hôïp laïi thaønh nhöõng ñôn vò lôùn vaø phaân tích thaønh caáp baäc, lôùn, beù, cao, thaáp ra sao ? 3. Nhìn nhaän vaø giaûi quyeát caùc moái quan heä cuù phaùp nhö theá naøo ? Ñaùnh ñoàng caùc moái quan heä lieân hôïp vôùi nhöõng quan heä khaùc hay phaân bieät tröôùc tieân quan heä ñeà thuyeát vôùi nhöõng quan heä khaùc. Nhìn nhaän ñuùng vaø giaûi quyeát toát caùc moái quan heä chaèng chòt trong ñoù môùi tìm ra ñöôïc moät heä thoáng caùc ñôn vò hôïp lyù, moät heät thoáng toái öu maø khoâng coàng keành, phöùc taïp, vôùi nhöõng caáp ñôn vò caàn vaø ñuû, vaø ñieàu quan troïng baäc nhaát laø nhaát quaùn, traùnh ñöôïc maâu thuaãn trong noäi boä heä thoáng, caû veà lyù luaän ñeán phaân tích thöïc haønh. Coù theá vieäc hoïc taäp, öùng duïng môùi coù taùc duïng trau doài tieáng noùi, chuaån hoùa ngoân ngöõ. Ngöõ phaùp laø quy taéc bieåu hieän noäi dung tö töôûng baèng lôøi noùi cuï theå. Moät noäi dung ngöõ nghóa phaûi ñöôïc theå hieän baèng moät hình thöùc ngöõ ñoaïn, neân hình thöùc ngöõ phaùp phaûi bao haøm noäi dung ngöõ nghóa. Kinh nghieäm nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cho thaáy khoâng theå taùch rôøi hai caùi ñoù. Khoâng theå chuù yù maët naøy maø boû maët kia. Nhöng trong ngöõ hoïc, thì ngöõ phaùp hoïc, cuù phaùp hoïc phaûi coù nhieäm vuï khaùc töø vöïng hoïc, ngöõ nghóa hoïc. Moät kinh ngieäm ñaùng quí laø vöøa bieát tieáp thu nhöõng tinh hoa nhieàu khuynh höôùng, nhieàu tröôøng phaùi treân theá giôùi, vöøa phaûi chòu khoù suy nghó moät caùch bieän chöùng tröôùc nhöõng vaán ñeà cuï theå, do ñaëc ñieåm cuûa tieáng Vieät ñeà ra, môùi coù saùng taïo ñoùng goùp vaøo kho taøng lí luaän ngoân ngöõ hoïc theá giôùi. Moät soá nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaõ vaø ñang coá gaéng ñi theo con ñöôøng naøy.
14. NHÖÕNG TAØI LIEÄU DAÃN ÑEÁN 1. Aubaret – Grammaire de la langue annamite. Paris, 1864. 2. Alyoâsina E. – Oxnovnöe modeli predlojenii c vklyushennoi shaxt yu vo Vietnamxkom yazöke. NXB “Yazöki Kitaya I yugovoxtoshnoi Azii”. M. 1971. 3. Barinova A. N. – Ushebnik Vietnamxkovo yazöka. MGY, 1965. 4. Bình Ñöùc Tònh (BÑT) – Vaên phaïm Vieät Nam. Saøi Goøn, 1952. 5. Böxtrov I. X., Nguyeãn Taøi Caån, N.V.Xtankevish. – Grammatike Vietnamxkogo yazöka. Leningrad, 1975. 6. Cadieøre L. – Syntaxe de la langue Vietnamienne. Paris, 1958. 7. Cao Xuaân Haïo (CXH). Veà cöông vò ngoân ngöõ hoïc cuûa “tieáng”. Ngoân ngöõ, 1985, soá 2. 8. Dieäp Quang Ban (DQB) – Caáu taïo cuûa caâu ñôn tieáng Vieät. H. 1984 9. Ñaùi Xuaân Ninh (ÑXN) – Hoaït ñoäng cuûa töø tieáng Vieät. H. 1978. 10. Diguet E. – Eleùments de grammaire annamite. 1924. 11. Ñinh Vaên Ñöùc (ÑVÑ) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Töø loaïi. H 1986. 12. Glebova I. I. – Maáy suy nghó veà ranh giôùi caùc ñôn vò caáp ñoä hình vò vaø töø vò trong tieáng Vieät. Ngoân ngöõ 1975, soá 4. 13. Emeneau M. B. – Studies in Vietnames grammar. University of California, 1951. 14. Grammont M., Leâ quang Trinh. – Etudes sur la langue annamite. MSL, H. 1912. 15. Haø Huy Thaùi (HHT) – Chuaån möïc hoùa vaø coâng thöùc hoùa caâu vaên. H. 1987. 16. Hoaøng Troïng Phieán (HTP) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät (caâu). H 1978. 17. Hoaøng Tueä (HT), phaàn II (Ngöõ phaùp) trong “Giaùo trình veà Vieät ngöõ” taäp 1, H. 1962. 18. Hoà Leâ (HL) – a) Vaán ñeà caáu taïo töø cuûa tieáng Vieät hieän ñaïi. H. 1976. b) Vaán ñeà phaân loaïi caâu trong tieáng Vieät hieän ñaïi. Ngoân ngöõ 1973, Soá 3. 19. Honey P. – Word classes in Vietnamese. BSOAS. Vol XVIII, 1956. 20. Hoàng Daân (HD) – Neân xem “caâu ñôn coù traïng ngöõ” laø moät kieåu caâu gheùp. Ngoân ngöõ, 1972, soá 4. 21. Höõu Quyønh (HQ) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät hieän ñaïi. H. 1980. 22. Lekomxhev Yu. K. – Strutura Vietnamxkogo proxtogo predlojeniya . Moxkva, 1964. 23. Leùon de Rosny – Notice sur la langue annamite. Paris, 1855. 24. a) Leâ caän, Phan Trieàu (LC, PT) – Giaùo trình veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 1, 1983. b) Leâ caän, Phan Thieàu, Dieäp Quang Ban, Hoaøng Vaên Thung – Giaùo trình ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp II, Cuù phaùp tieáng Vieät. NXB Giaùo duïc, 1983. 25. Leâ Vaên Lyù (LVly) – a) Le parler Vietnamien. Paris. 1948. b) Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam. Saøi Goøn. 1972. 26. Leâ Xuaân Thaïi (LXT) – Cuïm töø vaø phaân tích caâu theo cuïm töø. Ngoân ngöõ, 1969, soá 2. 27. Löu Vaên Laêng (LVL) – a) Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät treân quan ñieåm ngöõ ñoaïn taàng baäc coù haït nhaân. Ngoân ngöõ, 1970, soá 3. b) Lyù luaän ngöõ phaùp hoïc (ÑHSPNN – 1971). c) On multi-strata nuclear grammar. Social Sciences, 1985, No 2. 28. Löu Vaân Laêng, Nguyeãn Kim Thaûn, Nguyeãn Vaên Tu – Khaùi luaän ngoân ngöõ hoïc. H. 1961. 29. Lyù Toaøn Thaéng (LTT) – Veà moät höôùng nghieân cöùu traät töï töø trong caâu. Ngoân ngöõ, 1981, soá 3 – 4. 30. Nguyeãn Ñình Hoøa (NÑH) – Classifiers in Vietnamese. Word, 1957, V13, No 1. 31. Nguyeãn Ñöùc Döông (NÑD) – Veà caùc toå hôïp song tieát tieáng Vieät. Ngoân ngöõ, 1974, soá 2. 32. Nguyeãn Kim Thaûn (NKT) – a) Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät. H. 1964.
15. b) Moät soá vaán ñeà veà vieäc bieân soaïn moät quyeån ngöõ phaùp phoå thoâng. Ngoân ngöõ, 1969, soá 1. c) Cô sôû ngöõ phaùp tieáng Vieät . TP HCM, 1981. 33. Nguyeãn Lai (NL) – Moät vaøi ñaëc ñieåm cuûa nhoùm töø chæ höôùng ñöôïc duøng ôû daïng ñoäng töø trong tieáng Vieät. Ngoân ngöõ, 1977, soá 3. 34. Nguyeãn Laân (NL) – Ngöõ phaùp Vieät Nam . H. 1956. 35. Nguyeãn Phuù Phong (NPP) – Le syntagme verbal en Vietnamien. Mouton, 1976. 36. Nguyeãn Taøi Caån (NTC) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät (Tieáng – Töø gheùp – Ñoaûn ngöõ). H. 1975. 37. Nguyeãn Taøi Caån, Nonna Xtankevish – Goùp theâm moät soá yù kieán veà vaán ñeà heä thoáng ñôn vò ngöõ phaùp. Ngoân ngöõ, 1973 soá 2. 38. Nguyeãn Thieän Giaùp (NTG) – Veà moái quan heä giöõa “töø” vaø “tieáng” trong Vieät ngöõ. Ngoân ngöõ, 1984, soá 3. 39. Panfilov V. X. – Hình vò hoïc tieáng Vieät – Ngoân ngöõ, 1986, soá 2. 40. Phaïm Taát Ñaéc (PTÑ) – Phaân tích töø loaïi vaø phaân tích meänh ñeà. H, 1951. 41. Phan Khoâi (PK) _ Vieät ngöõ nghieân cöùu – H. 1955. 42. Phan Ngoïc (PN) – Vaán ñeà töø loaïi Vieät Nam (ÑHTH HN in roâneâo), 1957. 43. Phan Ngoïc, Phaïm Ñöùc Döông – Tieáp xuùc ngoân ngöõ ôû Ñoâng Nam AÙ. H. 1983. 44. Saussure F. – Cours de linguistique geùneùrale. Payot, P. 1955. 45. Xolnxhev V. M. – Nhöõng thuoäc tính veà maët loaïi hình cuûa caùc ngoân ngöõ ñôn laäp. Ngoân ngöõ, 1986, soá 3. 46. Xolnxhev V. M., Lekomxhev Yu. K, Mkhitarian T. T., Glebova I. I. – Vietnamxkiy yazök. M. 1960. 47. Xolnxhev V. M., Vardul I. F., Alpatov V. M., Korotkov N N - Veà yù nghóa cuûa vieäc nghieân cöùu caùc ngoân ngöõ phöông Ñoâng vôùi söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông. Ngoân ngöõ, 1982, soá 4. 48. Thompson L. C - A Vietnamese grammar. Seatle, 1965. 49. Toå ngoân ngöõ hoïc ÑHTH HN, ÑHSP HN - Ngöõ phaùp lôùp 7 phoå thoâng (Taøi lieäu giaùo khoa Haø Noäi) 1964. a) Taäp I. b) Taäp II. 50. Traàn Ngoïc Ninh (TNN) – Cô caáu Vieät ngöõ. Saøi Goøn, 1975. 51. Traàn Ngoïc Theâm (TNT) – Heä thoáng lieân keát vaên baûn tieáng Vieät . H. 1985. 52. Traàn Ngoïc Kim, Buøi Kyû, Phaïm Duy Khieâm – Vieät Nam vaên phaïm. H. 1945. 53. Tröông Vaên Chình (TVC), Nguyeãn Hieán Leâ - Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam. Hueá, 1963. 54. Tröông Vónh Kyù (TVK) – Abreùgeù de la grammaire anamite. Saøi Goøn, 1867. 55. Tröông Ñoâng San (TÑS) – Thaønh ngöõ so saùnh trong tieáng Vieät. Ngoân ngöõ, 1974, soá 1. 56. UÛy ban khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam (UB) – Ngöõ phaùp tieáng Vieät. H. 1983. 57. Voõ Huyønh Mai (VHM) – Traïng ngöõ trong tieáng Vieät hieän ñaïi – 1974 (Taøi lieäu ñaùnh maùy).
16. THÖÛ ÑIEÅM QUA VIEÄC NGHIEÂN CÖÙU NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG VIEÄT TRONG NÖÛA THEÁ KYÛ QUA (*) DIEÄP QUANG BAN Ñieåm laïi moät caùch coù theå taïm goïi laø ñaày ñuû coâng vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät trong nöûa theá kæ qua, duø chæ ñoùng khung trong phaïm vi nöôùc Vieät Nam, vôùi caùc nhaø ngöõ phaùp ngöôøi Vieät, cuõng laø coâng vieäc laøm haøng naêm, cuûa moät taäp theå coù kinh nghieäm, bôûi cho ñeán nay chuùng ta ñaõ coù ñöôïc moät “taøi saûn”to lôùn khoâng deã gì kieåm ñieåm noåi. Vôùi caùi ñaàu cuûa moät caù nhaân, vôùi khoaûng thôøi gian ngaén nguûi, toâi chæ coù theå ñieåm qua moät caùch khoâng chính thöùc (“thöû”) vaø cuõng khoâng daùm nghó raèng mình coù theå laøm toát coâng vieäc coù chính thöùc “thöû ñieåm qua” naøy. Do ñoù ñieàu tröôùc heát caàn noùi laø cho pheùp toâi gôûi lôøi xin loãi tröôùc veà nhöõng sai soùt coù theå xaûy ra trong baøi vieát naøy, hoaëc ñoái vôùi caù nhaân vò naøo ñoù hoaëc ñoái vôùi phong traøo chung. Vôùi ñieàu kieän haïn heïp veà söùc löïc, veà kinh nghieäm vaø veà thôøi gian, ngöôøi vieát ñaønh phaûi giôùi haïn ñoái töôïng khaûo saùt trong phaïm vi nhöõng saùch thuoäc baäc ñaïi hoïc vaø saùch nghieân cöùu taàm côõ aáy trôû leân ñaõ ñöôïc in trong nöôùc vaø do ngöôøi Vieät vieát, tuyeät nhieân khoâng daùm môû roäng ra ñeán caùc luaän aùn tieán só, luaän aùn thaïc só, caùc baøi nghieân cöùu ñaõ coâng boá ñoù ñaây - moät caùi bieån meânh moâng raát quyù giaù nhöng moät caù nhaân khoù coù theå bao quaùt noåi taát caû duø chæ noùi veà maët soá löôïng. Hi voïng raèng quyù vò vaø caùc baïn coù theå thoâng caûm cho ngöôøi vieát baøi naøy. Vôí caùc nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi vaø ôû nöôùc ngoaøi chuùng toâi cuõng mong quyù vò thöù loãi vì söï baát löïc cuûa chuùng toâi trong coâng vieäc kieåm ñieåm naøy, chöù khoâng heà phaûi vì nhöõng ñoùng goùp cuûa quyù vò khoâng ñöôïc traân troïng trong neàn ngöõ phaùp Vieät Nam. Cuõng caàn noùi theâm laø ngöôøi vieát phaûi xin töï thuù nhaän raèng khoâng ñuû ñieàu kieän vaø cuõng khoâng ñuû söùc ñeå coù theå thaâm nhaäp moät caùch ñuùng möùc vaøo nhöõng thaønh töïu cuûa coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät tröôùc ñaây ôû phía nam vaø, do ñoù, phaûi xin loãi quyù vò veà nhöõng thieáu soùt coù theå xaûy ra. Ñieàu caàn khaúng ñònh ñaàu tieân laø coù neàn ngöõ phaùp Vieät Nam noùi rieâng vaø neàn ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam noùi chung laø nhôø coù Caùch maïng Thaùng Taùm thaønh coâng naêm 1945! Ñoù khoâng phaûi laø moät thaønh ngöõ chính trò maø laø moät söï thaät khoâng theå baùc boû. Vò theá môùi cuûa nöôùc Vieät Nam töø thuôû aáy ñaõ naâng tieáng noùi Vieät Nam leân vò theá töông öùng, nhôø ñoù vaø, moät ñieàu kieän khoâng theå thieáu ñöôïc, laø nhôø chính saùch ngoân ngöõ ñuùng ñaén cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam môùi, tieáng Vieät Nam baét ñaàu coù cô hoäi töï phaùt trieån nhanh choùng vaø baét ñaàu ñöôïc nghieân cöùu coù tính chaát taäp trung, coù “baøi baûn”, vôùi tö caùch moät ngaønh khoa hoïc, nhaát laø töø naêm 1954. (Ñoù cuõng laø caùi moác thôøi gian vöõng chaéc ñeå Nguyeãn Taøi Caån phaân kì “giai ñoaïn tieáng Vieät hieän nay” laø “töø 1945”, vôùi ñaëc tröng “coù 1 ngoân ngöõ : Tieáng Vieät” vaø “1 vaên töï: Chöõ Quoác ngöõ”, theo caùch phaân kì döïa vaøo “tình theá ngoân ngöõ” [Caån, N.T, Thöû phaân kì lòch söû 12 theá kæ cuûa tieáng Vieät, “Ngoân ngöõ”, soá 6, 1998, tr.8]). Coâng vieäc nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng Vieät ôû Vieät Nam ñaõ coù töø tröôùc ñoù khaù laâu vôùi nhöõng teân tuoåi vaø nhöõng thaønh töïu khaû kính, nhöng veà ñaïi cuïc thì chöa coù tính chaát moät ngaønh hoïc ñích thöïc, do muïc ñích vaø caùch thöùc nghieân cöùu noù. Löïa choïn con ñöôøng tieáp caän nhöõng saùch ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaõ coù cho baøi vieát nhoû naøy laø moät vaán ñeà thöïc söï.Giaûi phaùp ñöôïc choïn sau ñaây chæ laø moät thöû nghieäm cuûa moät caù nhaân cho moät baøi vieát nhoû. Töø 1945 trôû laïi ñaây coù theå taïm chia coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät thaønh 3 höôùng ñi lôùn, goàm: − höôùng ñi thieân hôn veà ngöõ phaùp truyeàn thoáng, − höôùng ñi chòu aûnh höôûng cuûa caáu truùc luaän vaø caáu truùc chöùc naêng luaän, − höôùng ñi chòu aûnh höôûng cuûa Ngöõ phaùp chöùc naêng. (*) In trong taïp chí “Ngoân ngöõ”, soá 9 naêm 2000, tr.41-47.
17. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu moãi höôùng ñi ñeàu coù vai troø thích ñaùng cuûa mình trong giai ñoaïn lòch söû cuûa noù vaø vaãn giöõ yù nghóa tích cöïc cho maõi veà sau. Ñoù laø tình hình coù thöïc trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät. Vaû laïi, söï phaân chia nhö vaäy chaúng qua laø ñeå tieän laøm vieäc, noù khoâng keùo theo moät ñöôøng ranh giôùi “baát khaû xaâm phaïm” giöõa caùc coâng trình nghieân cöùu thuoäc caùc höôùng khaùc nhau, cuõng nhö trong baûn thaân moät coâng trình cuï theå naøo ñoù. Nhöõng höôùng ñi naøy coù theå öùng moät caùch öôùc ñònh vaø khoâng thaät raïch roøi vôùi nhöõng moác thôøi gian naøo ñoù. a. Höôùùng ñi thieân hôn veà ngöõ phaùp truyeàn thoáng Tieáng Vieät laø thöù ngoân ngöõ khoâng bieán hình töø, coù leõ vì vaäy trong haàu heát caùc coâng trình nghieân cöùu tieáng Vieät khoâng thaáy coù coâng trình ñaùng keå naøo maø laïi khuynh höôùng veà hình thöùc moät caùch tuyeät ñoái. Ñoù cuõng laø neùt ñaëc tröng cuûa ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng, luoân luoân chuù yù ñeán caû maët hình thöùc laãn maët noäi dung, thaäm chí coi maët noäi dung troïng hôn maët hình thöùc. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu tieáng Vieät taïi Vieät Nam ôû thôøi kì ñaàu veà cô baûn laø theo höôùng ñi thieân veà ngöõ phaùp truyeàn thoáng, vaø aûnh höôûng cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng vaãn coøn maõi veà sau. Laên loän trong cuoäc khaùng chieán cöùu quoác thôøi kì ñaàu ôû phía baéc Vieät Nam, töø naêm 1948 ñeán naêm 1951, maø vaãn baän taâm vôùi Ngöõ phaùp tieáng Vieät treân quy moâ lôùn nhöng chöa laøm ñöôïc troïn veïn (nhö taùc giaû töï nhaän xeùt), phaûi keå ñeán Phan Khoâi (ñöôïc in 1955), vôùi cuoán Vieät ngöõ nghieân cöùu. Tieáp theo laø Nguyeãn Laân (1956) vôùi Ngöõ phaùp Vieät Nam. Cuøng thôøi gian ñoù ôû phía nam, trong nhöõng ñieàu kieän khaùc, noåi roõ leân laø Thanh - Ba - Buøi - Ñöùc - Tònh vôùi Vaên - phaïm Vieät - Nam (1952) maø tieàn thaân cuûa noù laø Nhöõng nhaän - xeùt veà vaên - phaïm Vieät - Nam (1948), Nguyeãn - Hieán - Leâ vôùi Ñeå hieåu Vaên - phaïm (1952) v.v Caøng veà sau vaø cho maõi ñeán gaàn ñaây, caùc coâng trình nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät caøng chuù yù hôn ñeán maët caáu truùc cuûa ngoân ngöõ, nhöng ñoàng thôøi cuõng chuù yù nhieàu ñeán maët nghóa. b. Höôùng ñi chòu aûnh höôûng cuûa caáu truùc luaän vaø caáu truùc chöùc naêng luaän Ngöôøi coù khuynh höôùng roõ hôn caû veà phía caáu truùc hình thöùc cuûa tieáng Vieät vaø öùng duïng caáu truùc luaän ôû giai ñoaïn phaùt trieån vaø thònh haønh cuûa noù vaøo vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät laø Leâ Vaên Lyù (1948) vôùi Le parler Vietnamien. Coù theå bình luaän choã naøy choã noï trong coâng trình nghieân cöùu ñoù, nhaát laø ñöùng taïi thôøi gian 2000, nhöng daãu sao ñoù cuõng laø moät tieáng vang caàn ñöôïc ghi nhaän, moät tieáng doäi “tích cöïc” ñaàu tieân thôøi baáy giôø ñeán vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp Vieät Nam töø nhöõng keát quaû “röïc rôõ” cuûa thôøi höng thònh cuûa moät lí thuyeát ñaïi cöông. Ngoaøi coâng trình nghieân cöùu sôùm naøy taïi nöôùc ngoaøi, caáu truùc luaän ngoân ngöõ hoïc chuû yeáu vaøo ñeán Vieät Nam sau moác lòch söû 1954. Coù theå nhaän xeùt raèng töø ñaàu nhöõng naêm 60 (theá kæ 20) trôû ñi laø thôøi kì coâng cuoäc nghieân cöùu ngöõ phaùp Vieät Nam phaùt trieån maïnh vaø nhanh. Vaø caøng tieán veà phía tröôùc cuøng vôùi thôøi gian thì caøng roõ hôn daáu aán môùi cuûa lí thuyeát ñaïi cöông veà ngoân ngöõ : thôøi kì cuûa caáu truùc luaän vaø caáu truùc chöùc naêng luaän trong ngoân ngöõ hoïc. Nöôùc Vieät Nam vaãn coøn tieáp tuïc bò chia caét thaønh hai mieàn vôùi hai theå cheá chính trò coâng khai khaùc nhau, nhaân daân Vieät Nam vaãn chöa ra khoûi cuoäc chieán tranh giaûi phoùng toaøn boä daân toäc vaø thoáng nhaát toaøn boä ñaát nöôùc. Vieäc naøy khoâng theå khoâng ñöôïc tính ñeán khi ñieåm qua neàn ngöõ phaùp Vieät Nam thôøi kì naøy. Vì, ñaùng chuù yù laø ôû caû hai mieàn baéc vaø nam Vieät Nam trong thôøi kì naøy cuøng coù moät söï phaùt trieån veà ngöõ phaùp tieáng Vieät haàu nhö laø ñoàng ñeàu nhau. Daáu hieäu roõ nhaát trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngöõ phaùp cuûa giai ñoaïn naøy laø: − Tieáp tuïc ñi saâu vaøo maët caáu truùc cuûa tieáng Vieät, nhöng coù chuù yù ñaày ñuû hôn ñeán maët chöùc naêng cuûa caùc yeáu toá ngoân ngöõ, hoaït ñoäng cuûa chuùng, beân trong heä thoáng ngoân ngöõ Vieät. Coù theå noùi raèng caáu truùc luaän thuaàn tuùy khoâng coù maët hieån nhieân trong vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät taïi Vieät Nam. (Veà vieäc naøy, coù theå nhaéc theâm ñeán moät thöû nghieäm öùng duïng moät höôùng cuûa caáu truùc luaän vaøo vieäc nghieân cöùu caâu ñôn tieáng Vieät cuûa moät nhaø Vieät ngöõ hoïc ngöôøi Nga laø Ju.K. Lekomcev (1964) Caáu truùc caâu ñôn tieáng Vieät - baèng tieáng Nga).
18. − Coá gaéng nhieàu trong coâng cuoäc tìm kieám ñaëc tröng cuûa tieáng Vieät, moät ngoân ngöõ thuoäc loaïi hình ñôn laäp vaø tröôùc ñoù coøn ñang ñöôïc chuù yù. Höôùng coá gaéng naøy thu huùt chuù yù cuûa nhieàu nhaø ngöõ phaùp veà phía mieâu taû vò trí, chöùc naêng vaø yù nghóa cuûa caùc “töø vuïn”, moät con ñöôøng ngaøy caøng toû ra ñuùng höôùng. Nhöõng hieän töôïng ngoân ngöõ coù lieân quan ñeán ngöõ caûnh cuûa tình huoáng (situational context) tuy coù ñöôïc xeùt ñeán trong thôøi kì naøy nhöng chöa trôû thaønh troïng taâm nghieân cöùu; Ñieàu ñoù cuõng khoâng khoù hieåu bôûi vì vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät coù “baøi baûn” vaãn khoâng theå thoaùt ra ngoaøi caùi khung chung cuûa lí thuyeát ñaïi cöông töøng thôøi, vaø do nhöõng ñieàu kieän cuï theå luùc baáy giôø, caùc lí thuyeát chung veà ngoân ngöõ thöôøng ñeán Vieät Nam muoän maøng hôn. − Caùc coâng trình nghieân cöùu lôùn ñeàu ñaõ chuù yù ñeán vieäc xaây döïng treân moät cô sôû lí luaän baét nguoàn töø moät lí thuyeát ngöõ hoïc ñaïi cöông naøo ñoù. Ñieàu naøy caàn ñöôïc ghi nhaän nhö moät daáu hieäu chuyeån mình tích cöïc trong coâng cuoäc nghieân cöùu tieáng Vieät, giuùp traùnh ñöôïc söï moâ phoûng ngöõ phaùp tieáng nöôùc ngoaøi moät caùch khoâng caên cöù: böôùc ñaàu duøng lí luaän chung vaøo vieäc mieâu taû rieâng moät ngoân ngöõ cuï theå. Choã baát löïc trong mieâu taû ngöõ phaùp moät ngoân ngöõ cuï theå coù phaàn ñaùng keå laø do lí luaän chung chöa bao quaùt ñöôïc taát caû caùc hieän töôïng ngoân ngöõ vaø caùc ngoân ngöõ thuoäc caùc loaïi hình khaùc nhau, nhöng phaàn khoâng keùm quan troïng laø do chuû theå nghieân cöùu chòu traùch nhieäm). ÔÛ phía baéc Vieät Nam, theo höôùng ñi naøy, ñöôïc in döôùi hình thöùc saùch trong nhöõng naêm 60 vaø cho ñeán hieän nay, theo trình töï thôøi gian, coù nhöõng coâng trình nghieân cöùu ngöõ phaùp coù aûnh höôûng lôùn sau ñaây. − Hoaøng Tueä (1962) trong Giaùo trình veà Vieät ngöõ (cuøng vôùi nhöõng chuû ñeà ngoân ngöõ hoïc khaùc do Leâ Caän vaø Cuø Ñình Tuù bieân soaïn). − Nguyeãn Kim Thaûn vôí: (i) Nghieân cöùu veà Ngöõ phaùp tieáng Vieät (hai taäp) (1963); (ii) Ñoäng töø trong tieáng Vieät (1977). − Nguyeãn Taøi Caån coù: (i) Töø loaïi danh töø trong tieáng Vieät hieän ñaïi (1975); (ii) Ngöõ phaùp tieáng Vieät. Tieáng - Töø gheùp - Ñoaûn ngöõ (1975). − Ngöõ phaùp tieáng Vieät (1983) cuûa UÛy ban khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam (do taäp theå bieân soaïn; bieân soaïn laàn ñaàu goàm coù: Nguyeãn Kim Thaûn, Traàn Chuùt, Leâ Xuaân Thaïi, laàn cuoái coù söï tham gia tröïc tieáp cuûa caùc vò: Phaïm Huy Thoâng, vôùi nhöõng ngöôøi cuøng laøm vieäc laø Hoaøng Tueä, Traàn Chuùt - x. Lôøi giôùi thieäu, tr.6). Ngoaøi ra, ñeå ñaùp öùng yeâu caàu giaûng daïy vaø nghieân cöùu taàm côõ baäc ñaïi hoïc coù theå keå ra nhöõng taùc giaû cuûa caùc coâng trình nghieân cöùu ñöôïc in döôùi daïng saùch, hoaëc coù tính chaát chuyeân luaän (töøng maûng vaán ñeà cuûa ngöõ phaùp) hoaëc coù tính chaát chung vaø caùc giaùo trình ñaïi hoïc, theo thöù töï baûng chöõ caùi nhö sau: Dieäp Quang Ban, Leâ Caän, Mai Ngoïc Chöø, Nguyeãn Cao Ñaøm, Ñinh Vaên Ñöùc, Nguyeãn Vaên Hieäp, Nguyeãn Lai, Löu Vaân Laêng, Hoà Leâ, Vuõ Ñöùc Nghieäu, Ñaùi Xuaân Ninh, Hoaøng Troïng Phieán, Nguyeãn Anh Queá, Höõu Quyønh, Leâ Xuaân Thaïi, Phan Thieàu, Hoaøng Vaên Thung, Nguyeãn Minh Thuyeát, Buøi Minh Toaùn, v.v (chöa tính nhöõng giaùo trình tieáng Vieät thöïc haønh vaø daïy tieáng Vieät cho ngöôøi nöôùc ngoaøi). ÔÛ phía nam Vieät Nam trong höôùng ñi naøy coù: − Noåi baät leân coâng trình nghieân cöùu lieân danh Tröông Vaên Chình - Nguyeãn Hieán Leâ (1963) Khaûo luaän veà Ngöõ phaùp Vieät - Nam. (Veà sau rieâng nhaø nghieân cöùu Tröông Vaên Chình (Paris - 1970) ñaõ coù moät baûn in khaùc baèng tieáng Phaùp, nhan ñeà Structure de la langue vietnamienne ñöôïc coi laø laàn xuaát baûn coù xem laïi vaø söõa chöõa Khaûo luaän noùi treân - “une eùdition revue et corrigeùe de l’Essai de grammaire vietnamiennex”, trong Daãn luaän, tr. VII). − Leâ Vaên Lyù (in laàn thöù nhöùt: 1968), Sô thaûo Ngöõ phaùp Vieät Nam. − Buøi - Ñöùc - Tònh (in laàn thöù nhöùt 1962, laàn thöù hai coù söûa chöõa vaø theâm 1972), Vaên - phaïm Vieät - Nam. Giaûn dò vaø Thöïc duïng.
19. − Traàn Ngoïc Ninh (1973, 1974), Cô - caáu Vieät - ngöõ (ba taäp: trong phaàn giôùi thieäu saùch, döï kieán coù taäp thöù tö seõ in). v.v c. Höôùng ñi chòu aûnh höôûng cuûa Ngöõ phaùp chöùc naêng Ngöõ phaùp chöùc naêng laø höôùng nghieân cöùu ngoân ngöõ môùi, ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu lôùn treân theá giôùi quan taâm, bôûi tính toaøn dieän cuûa noù. Do lí thuyeát ngöõ phaùp chöùc naêng coøn chöa trôû thaønh quen bieát vôùi nhieàu baïn ñoïc Vieät Nam, thieát töôûng neân noùi theâm vaøi lôøi veà noù. Cuõng gioáng nhö nhöõng lí thuyeát lôùn khaùc (nhö caáu truùc luaän chaúng haïn), vöøa sô boä hình thaønh ngöõ phaùp chöùc naêng ñaõ baét ñaàu töï khôi nhöõng doøng chaûy khaùc nhau. Theo choã hieåu bieát haïn heïp cuûa toâi, ñeán nay söï phaân bieät giöõa Ngöõ phaùp chöùc naêng (Functional Grammar) vôùi Ngöõ phaùp chöùc naêng heä thoáng (Systemic Functional Grammar) (1) ñaõ roõ raøng treân nhöõng cô sôû khaù xaùc ñònh. Rieâng trong ngöõ phaùp chöùc naêng cuõng hình thaønh hai thieân höôùng roõ reät: Höôùng cuûa Simon Dik (vaø Anna Siewierska sau ñoù) vaø höôùng cuûa M.A.K. Halliday. Trong coâng trình nghieân cöùu ngöõ phaùp cuûa Halliday chöùa nhieàu yeáu toá cuûa ngöõ phaùp chöùc naêng heä thoáng ñeán möùc nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ khoâng ngaàn ngaïi goïi ñoù laø ngöõ phaùp chöùc naêng heä thoáng. Nhöng rieâng Halliday thì ñaõ hôn moät laàn khaúng ñònh raèng ngöõ phaùp cuûa mình chæ laø ngöõ phaùp chöùc naêng thoâi (trong baûn coâng boá laàn thöù nhaát naêm 1985, baûn coâng boá laàn thöù hai 1994 - vaø khoâng coù gì thay ñoåi veà vaán ñeà naøy trong caùc baûn in laïi baûn coâng boá laàn thöù hai vaøo caùc naêm 1995, 96, 97, 98, 99). Lí do cho ñieàu khaúng ñònh ñoù ñöôïc trình baøy trong Lôøi noùi ñaàu cho laàn xuaát baûn laàn thöù hai vaø trong Daãn luaän cuûa taát caû caùc baûn in. Hôn nöõa Halliday coøn goïi coâng trình nghieân cöùu cuûa mình chæ laø Moät daãn luaän Ngöõ phaùp chöùc naêng (An Introduction to Functional Grammar), vôùi töø moät ñöôïm maøu khieâm toán vaø ñeå ngoû söï caïnh tranh. Ngöõ phaùp chöùc naêng laø moät höôùng ñi coù tính hôn troäi so vôùi ngöõ phaùp caáu truùc vaø ngöõ phaùp truyeàn thoáng, noù tieáp nhaän nhöõng thaønh töïu cuûa caùc giai ñoaïn tröôùc thích hôïp vôùi noù vaø laøm giaøu coù theâm, maïnh meõ theâm baèng nhöõng saùng kieán cuûa noù. Ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc ñöa ngöõ phaùp chöùc naêng vaøo Vieät Nam laø Cao Xuaân Haïo (1991) vôùi Tieáng Vieät. Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng. Quyeån 1. Cuøng then quan ñieåm naøy coù Hoaøng Xuaân Taâm, Nguyeãn Vaên Baèng, Buøi Taát Töôm, döôùi quyeàn chuû bieân cuûa Cao Xuaân Haïo (1992), Ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät. Quyeån 1. Caâu trong tieáng Vieät. Caáu truùc - Nghóa - Coâng duïng. Coù leõ ñieàu caàn noùi theâm ôû ñaây laø quan ñieåm khoâng chaáp nhaän trong tieáng Vieät coù caáu truùc chuû - vò, chæ coù caáu truùc ñeà - thuyeát, vaø quan troïng hôn laø coi caáu truùc ñeà - thuyeát laø caáu truùc cuù phaùp cô baûn cuûa caâu (thay vì caáu truùc chuû - vò), khoâng phaûi laø giaûi phaùp duy nhaát vaø coù tính chaát baét buoäc ñoái vôùi ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät. Ñoù laø moät quan ñieåm trong nhöõng quan ñieåm coù theå coù khi xaây döïng moät ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät. Vaø moïi quan ñieåm nghieân cöùu ñeàu caàn ñöôïc toân troïng, vaø caùc nhaø nghieân cöùu coù quyeàn choïn löïa. Coù theå löu yù theâm raèng taïi Vieät Nam vieäc söû duïng quan heä ñeà - thuyeát thay vì quan heä chuû - vò ñaõ ñöôïc thöïc hieän laàn ñaàu tieân trong Ngöõ phaùp tieáng Vieät (1983) cuûa UÛy ban khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam vaø Traàn Ngoïc Theâm (1985) trong Heä thoáng lieân keát vaên baûn tieáng Vieät. Ñoù laø thôøi kì soâi ñoäng cuûa lí thuyeát “phaân ñoaïn thöïc taïi caâu”, hay coøn goïi laø “phoái caûnh chöùc naêng cuûa caâu”. Ñoù cuõng laø khi maø ngöõ phaùp chöùc naêng ñang baét ñaàu hình thaønh treân bình dieän theá giôùi vaø chöa ñöôïc bieát ñeán taïi Vieät Nam. Vaø hieän nay nhöõng ngöôøi beânh vöïc quan heä chuû - vò trong tieáng Vieät khoâng heà phuû ñònh taàm quan troïng cuûa quan heä ñeà - thuyeát, neùt rieâng chuû yeáu cuûa caùch nhìn naøy laø khoâng coi noù laø caáu truùc cuù phaùp cô baûn cuûa caâu vaø ñaët noù vaøo baäc phaân tích caâu vôùi tö caùch moät thoâng ñieäp, moät lôøi trao ñoåi. ÔÛ ñoù noù thuoäc veà phaàn kinh nghieäm cuûa ngöôøi noùi theå nghieäm ôû “caùch ñöa caâu vaøo ngöõ caûnh söï vieäc “ (V.Mathesius(2), 1947); noù “gaén vôùi toå chöùc cuûa caâu vôùi tö (1) Veà ngöõ phaùp chöùc naêng heä thoáng coù theå xem theâm: - M.A.K. Halliday (1994), Systemic Theory (töø muïc trong Baùch khoa thö ngoân ngöõ vaø ngoân ngöõ hoïc, do R.E. Asher chuû bieân, T. 8, tr. 4505-4508). - C. Butler (1954), Systemic Grammar in Applied Language Studies (nhö treân, tr. 4500-4504). - Suzanne Eggins (1994), An Introduction to Systemic Functional Linguistics. (2) X: Mathesius V. (1947), Veà caùi goïi laø phaân ñoaïn thöïc taïi caâu, baûn dòch tieáng Nga trong “Nhoùm ngoân ngöõ hoïc Praha”, Moskva, 1967, tr.239. Trong ñoù oâng coøn ghi nhaän raèng: “Veà phaân ñoaïn thöïc taïi caâu ngöôøi ta vieát nhieàu hôn
20. caùch laø thoâng baùo” (Halliday(3), 1970) chöù khoâng phaûi vôùi tö caùch caáu truùc cuù phaùp, vì noù cho thaáy “caùc caáu truùc ngöõ phaùp vaø caùc caáu truùc nghóa hoat ñoäng nhö theá naøo trong baûn thaân moät haønh ñoäng giao tieáp” (F. Danesh, daãn theo Halliday, 1970); vaø hôn nöõa, trong ñoù “cuõng nhö trong thaønh toá baát kyø khaùc cuûa toå chöùc ngoân ngöõ”, (noù) cho thaáy yù tieàm taïi cuûa ngöôøi noùi” (Halliday,1970), chöùc naêng cuûa noù laø “chöùc naêng taïo vaên baûn” (Halliday, 1970)(4). Quan ñieåm Ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät cuûa Cao Xuaân Haïo laø moät ñoùng goùp ñaùng quyù, caàn ñöôïc traân troïng vaø tieáp tuïc khai thaùc theo söï tuøy choïn cuûa ngöôøi laøm nghieân cöùu. Cuøng vôùi quan ñieåm ñoù, trong vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät coøn coù theå coù nhöõng caùch tieáp caän khaùc nöõa vaãn theo lí thuyeát ngöõ phaùp chöùc naêng ñaïi cöông, bôûi vì voán dó, nhö ñaõ noùi, baûn thaân ngöõ phaùp chöùc naêng ñaõ coù nhöõng doøng chaûy khaùc nhau, vaû laïi trong cuøng moät doøng chaûy vaãn coù theå coù nhöõng tay bôi khaùc nhau. Nhìn laïi moät caùch toång quaùt neàn ngöõ phaùp Vieät Nam trong nöûa theá kæ qua vaø lieân heä vôùi tình hình ngoân ngöõ hoïc theá giôùi vaø ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam hieän taïi, coù theå nhaän ra raèng ngöõ phaùp truyeàn thoáng vaãn coøn giaù trò ít ra laø ôû nhöõng boä phaän nhaát ñònh; Caáu truùc luaän vaø caáu truùc chöùc naêng luaän vaãn ñang phaùt huy nhöõng maët tích cöïc cuûa mình vaø ngöõ phaùp Vieät Nam chöa phaûi ñaõ hoaøn taát moïi nghieân cöùu theo quan ñieåm ñoù, nhaát laø trong moái quan heä vôùi vieäc daïy - hoïc ngoaïi ngöõ vaø ñoái chieáu vôùi ngoaïi ngöõ; ngöõ phaùp chöùc naêng coù maët hôn troäi xeùt veà nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc lí thuyeát, nhung chöa phaûi laø taøi saûn phoå caäp, deã duøng, ñang ñoøi hoûi söï gia coâng raát lôùn trong vieäc caäp nhaät hoùa khoâng chæ vôùi tieáng Vieät vaø ôû Vieät Nam. Trong tình hình thöïc tieãn nhö vaäy, neàn ngöõ phaùp Vieät Nam caàn söï noã löïc ñoùng goùp cuûa nhieàu ngöôøi vôùi nhöõng coâng cuoäc nghieân cöùu khaùc nhau, duø lôùn duø nhoû, treân moïi khuynh höôùng lí thuyeát töø truyeàn thoáng cho ñeán hieän ñaïi, keå caû nhöõng lí thuyeát môùi chöa du nhaäp vaøo Vieät Nam (nhö ngöõ phaùp chöùc naêng heä thoáng, ngöõ phaùp tri nhaän, ngöõ phaùp cuûa töø, daïng ngöõ phaùp duøng vaøo maùy tính v.v ), vôùi moät chí höôùng chung: xaây döïng nhöõng ngöõ phaùp Vieät Nam vöõng chaéc veà lí thuyeát, hieäu quaû veà söû duïng. caû (maëc duø khoâng duøng teân goïi naøy) vaøo nhöõng naêm 50-80 theá kæ 19. Ngay naêm 1855 ñaõ coù nhaø ngöõ hoïc Phaùp laø Henri Weil chuù yù ñeán taàm quan troïng cuûa phaân ñoaïn thöïc taïi caâu ñoái vôùi vieäc giaûi quyeát vaán ñeà traät töï töø; ñeà taøi naøy cuõng ñöôïc caùc nhaø ngöõ hoïc taäp hôïp chung quanh taïp chí “Zeitschrift f⎫r V⎞lkerpsychologie” nhieät tình khai thaùc”. (3) X: Halliday, M.A.K. (1970), Vò trí cuûa “Phoái caûnh chöùc naêng cuûa caâu” trong heä thoáng phaân tích ngoân ngöõ, Baûn dòch tieáng Nga trong”Caùi môùi trong ngoân ngöõ hoïc nöôùc ngoaøi”, Quyeån VIII, Ngoân ngöõ hoïc vaên baûn, Moskva, 1978, tr. 138-148. Caùc ghi chuù teân taùc giaû naøy ôû phaàn tieáp theo trong ngoaëc ñôn coù ghi 1970 ñeàu laø laáy trong baøi vieát naøy. (4) Coù theå xem theâm veà quan heä ñeà - thuyeát trong: Dieäp Quang Ban (1999), Vaên baûn vaø lieân keát trong tieáng Vieät, tr. 114 - 127.
21. MOÄT SOÁ SUY NGHÓ BÖÔÙC ÑAÀU VEÀ CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU NGÖÕ PHAÙP TIEÁNG VIEÄT(*) NGUYEÃN KIM THAÛN 1.1. Tham luaän veà phöông phaùp tieáng Vieät cuûa caùc taùc phaåm xuaát baûn ôû Vieät Nam trong thôøi gian qua, ñoái vôùi chuùng toâi laø moät vieäc khoù khaên. Moät laø trình ñoä cuûa chuùng toâi coù haïn. Hai laø caùc coâng trình ngöõ phaùp tieáng Vieät trong ba boán chuïc naêm qua raát nhieàu, maø caùc phöông phaùp nghieân cöùu ngöõ phaùp treân theá giôùi cuõng laém. Ba laø khaùi nieäm “phöông phaùp” chöa ñöôïc hieåu thoáng nhaát. 1.2. Nhö ta ñaõ bieát, trong ngoân ngöõ hoïc maáy chuïc naêm trôû laïi ñaây, ngöôøi ta ñaõ noùi ñeán moät loaït caùc phöông phaùp môùi nhö keát caáu, chöùc naêng, phaân boá, toå hôïp, phaân tích theo thaønh toá tröïc tieáp, caûi bieán theo ngöõ phaùp hoïc taïo sinh, v.v Ñaáy laø chöa keå caùc phöông phaùp cuõ hieän coøn duøng: so saùnh, lòch söû - so saùnh, mieâu taû , nhöõng phöông phaùp mang teân cuûa nhöõng nhaø saùng taïo ra noù nhö phöông phaùp L. Tex-nie, V. Ghioâm, v.v Ngoaøi ra, coøn coù caùc phöông phaùp cuûa caùc ngaønh khoa hoïc khaùc aùp duïng vaøo ngoân ngöõ hoïc nhö: caùc phöông phaùp moâ hình hoùa, coâng thöùc hoùa, ma traän hoùa, thoáng keá, toaùn hoïc v.v 1.3. Rieâng ôû taùc giaû ngöôøi Vieät, ta cuõng thaáy thuaät ngöõ “phöông phaùp” khi thì ñöôïc duøng theo nghóa roäng, khi thì ñöôïc duøng theo nghóa heïp, vaø ñaõ coù coá gaéng xaùc ñònh laïi noäi dung cuûa khaùi nieäm “phöông phaùp” vôùi caùc khaùi nieäm coù lieân quan (1). Chaúng haïn trong Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam, Leâ Vaên Lyù duøng khaùi nieäm naøy gaàn nhö laø caùch phaân chia caùc boä phaän trong moät taùc phaåm mieâu taû ngoân ngöõ “hoaëc” trình töï mieâu taû (2). Nguyeãn Taøi Caån coi ñoái chieáu cuõng laø moät phöông phaùp vaø vieát “Chính nhôø phöông phaùp ñoái chieáu ñoù, chuùng ta môùi coù khaû naêng thaáy ñöôïc yù nghóa cuûa tieáng vaø taùch tieáng ra ñöôïc” (3). Hoaøng Troïng Phieán duøng thuaät ngöõ “phöông phaùp” trong moät soá tröôøng hôïp nhö sau: “Neáu duøng phöông phaùp ñoàng hình ta coù: (d) Toâi tìm ñöôøng röøng cho oâng Hieáu ( + ) (ñ) Toâi tìm ñöôøng röøng ñeå oâng Hieáu ( − ) (4) ÔÛ moät ñoaïn khaùc taùc giaû vieát: “(a) Ñeå hoïc sinh naém vöõng baøi, coâ giaùo ñaõ giaûng ñi giaûng laïi hai ba laàn. (b) Toâi tìm ñöôøng cho boä ñoäi vöôït qua. Dung löôïng ngöõ nghóa cuûa loaïi caâu moät chieàu naøy ñöôïc gheùp laïi theo phöông phaùp goäp” (5). Nguyeãn Kim Thaûn trong Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät duøng thuaät ngöõ “phöông phaùp caûi bieán”, ñeán Ñoäng töø trong tieáng Vieät ñaõ söõa chöõa laïi laø “bieän phaùp caûi bieán” trong khi Hoaøng Troïng Phieán goïi laø “thao taùc caûi bieán “ (6). 1.4. ÔÛ nöôùc ngoaøi cuõng coù tình traïng chöa thoáng nhaát yù kieán veà khaùi nieäm “phöông phaùp”. Moät coâng trình lôùn chuyeân khaûo veà vaán ñeà phöông phaùp trong khoa hoïc xaõ hoäi cuõng phaûi thoát leân: “khaùi nieäm phöông phaùp thöôøng bò leân aùn laø maäp môø” (7), vaø chính taùc giaû cuûa coâng trình naøy ñaõ duøng caû moät trang saùch ñaàu chæ ñeå daãn moät caâu noùi leân söï daèn vaët, vaø coù leõ caû caùch suy nghó theo chuû nghóa baát khaû tri: “Phöông phaùp, phöông phaùp, mi muoán caùi gì ôû ta? Mi bieát roõ raèng ta ñaõ aên traùi quaû voâ thöùc”. J. Lafoo-gô (8). 1.5. Veà thaønh töïu cuûa ngöõ phaùp hoïc tieáng Vieät noùi chung, cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc Vieät Nam noùi rieâng, baùo caùo cuûa ñoàng chí Löu Vaân Laêng taïi hoäi nghò veà ngöõ phaùp tieáng Vieät (8-1981) ñaõ trình baøy toùm taét maø roõ raøng. ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ trình baøy theâm moät vaøi yù kieán veà vaán ñeà phöông phaùp theo caùch hieåu cuûa chuùng toâi veà vaán ñeà naøy: (*) In trong “ Nhöõng vaán ñeà ngöõ phaùp tieáng Vieät”, GS. Löu Vaân Laêng chuû bieân (1988), Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 33-46.
22. 2.1. Phöông phaùp loâ gích - ngöõ nghóa maø ta coøn goïi laø phöông phaùp truyeàn thoáng ñaõ chieám ñòa vò chuû ñaïo moät thôøi gian laâu daøi trong ngöõ phaùp hoïc Vieät Nam. Töø chuyeân luaän ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaàu tieân cuûa G. OÂbareâ (9) ñeán moät loaït saùch ngöõ phaùp duøng trong moät tröôøng tieåu hoïc vaø trung hoïc ôû hai mieàn, caùch ñaây khoâng laâu, phöông phaùp naøy ñaõ ñem laïi cho chuùng ta moät söï mieâu taû ngöõ phaùp tieáng Vieät phaûng phaát nhö ngöôøi ta ñaõ thaáy ôû ngöõ phaùp tieáng Phaùp, maø ñaèng sau noù,thaáp thoaùng boùng hình cuûa ngöõ phaùp thôøi Ñioânisut Thraxô hoaëc Varoân. Song duø sao ta cuõng thoâng caûm vôùi nhöõng ngöôøi ñi ñaàu trong ngöõ phaùp hoïc tieáng Vieät, nhöõng ngöôøi ñaõ ñaép lôùp ñaát ñaàu tieân cuûa caùi neàn maø ta xaây döïng caùc coâng trình môùi ngaøy nay, thoâng caûm vôùi nhöõng ñieàu kieän khoa hoïc trong thôøi gian, khoâng gian maø hoï hoaït ñoäng. Ñaõ coù nhöõng yù nguyeän chaân thaønh, caûm ñoäng, muoán xaây döïng ngöõ phaùp treân neàn taûng khoa hoïc, phuø hôïp vôùi tieáng Vieät. Chôù töôûng raèng heát thaûy caùc tieáng noùi trong hoaøn caàu ñeàu laøm moät luaät nhö nhau caû ñaâu. ( ) meïo Phaùp saùnh cuøng meïo Taøu hoaëc meïo Nam, thì xa nhau nhö trôøi vôùi ñaát ( ). Khi baøn veà meïo tieáng Nam, thì xin ñöøng ( ) saùnh so cuøng meïo tieáng Phaùp, keûo ra in tuoàng boû tieáng Nam vaøo khuoân tieáng Phaùp maø ñuùc cho troïi vaäy (10). (Xin so saùnh vôùi quan ñieåm Traàn Troïng Kim: “Tieáng noùi laø caùch bieåu dieãn caùi tö töôûng cuûa ngöôøi ta ra cho ngöôøi khaùc bieát. Caùch bieåu dieãn aáy tuy khaùc, nhöng bao giôø cuõng theo caùi lyù cho thuaän. Ñaõ theo lyù thì duø ñoâng duø taây, ñaâu ñaâu cuøng moät lyù caû. Vaäy theo phöông phaùp cuûa Taây maø phaân ra caùc töø loaïi, töôûng khoâng phaûi laø söï sai laàm” (11)). Cuõng ñaõ coù söï mieâu taû nhöõng hieän töôïng ñaëc thuø cuûa tieáng Vieät (caùc loaïi töø, trôï töø ), nhöõng söï caûi tieán caùch mieâu taû cuûa ngöõ phaùp nhaø tröôøng thôøi Phaùp. Chaúng haïn Buøi Ñöùc Tònh laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa moät thaønh töïu cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông vaøo vieäc phaân bieät thaønh phaàn caâu (chuû ngöõ - vò ngöõ) vôùi töø loaïi (danh töø - ñoäng töø), khaéc phuïc söï goäp nhaäp hai hieän töôïng naøy, coù töø thôøi Hy Laïp coå ñaïi (12). 2.2. Phöông phaùp chöùc naêng chuû nghóa maø linh muïc Leâ Vaên Lyù aùp duïng laàn ñaàu tieân vaøo tieáng Vieät ñaõ môû moät giai ñoaïn môùi trong vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät. Vôùi quan nieäm: ngoân ngöõ laø moät coâng cuï giao tieáp, chæ nhöõng yeáu toá coù chöùc naêng trong ngoân ngöõ môùi laø nhöõng yeáu toá ngoân ngöõ, caùc yeáu toá ngoân ngöõ naèm trong moät heä thoáng vôùi caùc yeáu toá khaùc, “ngoân ngöõ hoïc chöùc naêng laøm vieäc vôùi caùc söï kieän vaø caùc thöïc teá ngoân ngöõ thay ñoåi tuøy theo töøng ngoân ngöõ, vaø theo tieân nghieäm, khoâng theå laø ñoàng nhaát cho moïi ngoân ngöõ” (13), “khoâng tieán haønh nghieân cöùu vôùi nhöõng khung ñaõ saép saün ñeå roài ñieàn caùc söï kieän ngoân ngöõ vaøo”, maø “traùi laïi, xuaát phaùt töø nhöõng söï kieän ngoân ngöõ ñeå coá gaéng tìm moät caùi khung thích hôïp” (14), “döïa vaøo chöùc naêng,söï öùng phoù vaø keát caáu”, laáy giao hoaùn laøm bieän phaùp thöû nghieäm, “khoâng bao giôø caàu cöùu ñeán yù nghóa ñeå höôùng daãn coâng vieäc, vì nhö theá seõ laø chaïy theo ngöõ caûm” (15), Leâ Vaên Lyù ñaõ coù nhöõng thaønh coâng nhaát ñònh trong vieäc phaân ñònh töø loaïi, xaùc ñònh caùc töø coù chöùc naêng “phaùt hieän” caùc töø loaïi khaùc, v.v Song ôû phaàn chính cuûa ngöõ phaùp tieáng Vieät - tuy taùc giaû ñaët cho coâng trình mình moät caùi teân phuï, khieâm toán laø “Phaùc thaûo ngöõ phaùp tieáng Vieät”, taùc giaû ñaõ khoâng thaønh coâng: 24 kieåu toå hôïp cuøng töø loaïi, 70 kieåu toå hôïp khaùc töø loaïi, (haïn cheá trong nhöõng caâu hai ba töø) vaø 29 kieåu ñaët caâu vôùi 5 töø vaø vôùi nhöõng hoaùn vò khaùc nhau, nhöõng ngöõ ñieäu khaùc nhau, taùc giaû môùi chæ vaïch ra ñöôïc nhöõng kieåu toå hôïp maø chính taùc giaû coù choã ñaõ nhaän laø ñeå “gôïi trí toø moø” (16). Coù leõ ñeå khaéc phuïc thieáu soùt ñoù, khi vieát Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam, Leâ Vaên Lyù ñaõ phaûi ruùt goïn nhöõng choã “gôïi trí toø moø” ñoù (ôû ñaây goïi laø nhöõng “caâu töï loaïi”) maø theâm vaøo söï mieâu taû caùc loaïi caâu: ñôn giaûn, phöùc taïp, khaúng ñònh, phuû ñònh, nghi vaán, khuyeán leänh, mieâu taû chuû töø, thuaät töø, tuùc töø, hoâ caùch (nhöõng kieåu goïi teân trong tieáng Vieät), ngoân ngöõ tình caûm, v.v (17). Nhöõng ñieàu boå sung treân chöùng toû raèng: khoâng chuù yù ñeán moái quan heä khaéng khít giöõa ngöõ nghóa vaø hình thöùc, keát caáu ,khoâng tieáp thu nhöõng gì coù giaù trò chung trong ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng thì khoâng theå ñöa laïi keát quaû laø phaûn aùnh chaân thöïc heä thoáng ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ. 2.3. Phöông phaùp cuûa taùc giaû Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam (18), caên cöù vaøo moät ñoâi choã trình baøy trong taùc phaåm naøy thì döôøng nhö laø moät phöông phaùp chuù yù toaøn dieän caû hình thöùc laãn noäi dung. Caùc taùc
23. giaû vieát: “phöông phaùp hôïp vôùi löông tri hôn caû, laø phaûi caên cöù vaøo caû hình theå laãn noäi dung cuûa lôøi noùi” (19). Nhöng khi xaùc ñònh ranh giôùi cuûa töø, töø loaïi, phaân tích caâu , treân thöïc teá taùc giaû chæ caên cöù vaøo yù nghóa. Lôøi töïa cuûa linh muïc Cao Vaên Luaän ñaõ noùi thay cho thöïc chaát cuûa phöông phaùp naøy: “Veà ngöõ hoïc, phöông phaùp coi laø tieán boä nhaát laø phöông phaùp nghieân cöùu theo caùch caáu taïo (sutruc turalisme). Nhöng nhöõng hoïc giaû theo phöông phaùp ñoù cuõng chia thaønh hai phaùi chuû tröông khaùc nhau: moät beân caên cöù vaøo maët chöõ (structure formelle), moät beân caên cöù vaøo söï caáu taïo cuûa tö töôûng (structure de la penseùe) maø nghieân cöùu. Taùc giaû Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam theo chuû tröông thöù nhì” (20). Roõ reät nhaát laø khi traû lôøi baøi pheâ bình cuoán saùch naøy (21) Tröông Vaên Chình ñaõ noùi laø mình theo “phöông phaùp noäi quan” vaø cho raèng phöông phaùp aáy coù tính chaát khaùch quan (22). Theá laø Leâ Vaên Lyù thì “laáy söï kieän vaø thöïc teá cuûa ngoân ngöõ”, laáy “töø chöùng” ñeå laøm caên cöù phaân loaïi töø cho khaùch quan, Tröông Vaên Chình laïi chæ caàn ñeán söï quan saùt chuû quan ñeå laøm coâng vieäc aáy.Ta seõ thaáy roõ hôn khi taùc giaû beânh vöïc phöông phaùp noäi quan cuûa mình: “Ñem duy vaät bieän chöùng phaùp ñeå nghieân cöùu ngoân ngöõ thì thaät laø moät caùi laàm raát lôùn. Caùi laàm aáy khoâng theå tha thöù ñöôïc, ôû nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa Marx” (!) (23). Thaät ñaùng tieác: vì nhöõng hieän töôïng tö bieän chuû quan ñaày daãy trong taùc phaåm ñaõ haïn cheá tính chaát khoa hoïc cuûa noù. 2.4. Phöông phaùp nghieân cöùu ngöõ phaùp cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc naøy ôû mieàn Baéc tuy coù khaùc nhau veà caùch tieáp caän thuû tuïc phaân tích vaø moät soá vaán ñeà lyù thuyeát, nhöng coù ñaëc ñieåm chung laø: 1) Laáy phöông phaùp luaän duy vaät bieän chöùng laøm cô sôû, do ñoù coù nhöõng tieân ñeà lyù thuyeát ñuùng ñaén: coi ngoân ngöõ laø coâng cuï giao tieáp, ñoàng thôøi coøn laø coâng cuï tö duy, ngoân ngöõ laø moät heä thoáng, caùc yeáu toá taïo neân noù coù quan heä khaêng khít vôùi nhau, hai maët cuûa ngoân ngöõ - yù nghóa vaø hình thöùc - gaén boù vôùi nhau, v.v 2) ÔÛ nhöõng möùc ñoä ñaäm nhaït tuy coù khaùc nhau nhöng khoâng ngöôøi naøo theo haún moät tröôøng phaùi, moät phöông phaùp nghieân cöùu coù saün ôû nöôùc ngoaøi. Neáu Leâ Vaên Lyù chia töø tieáng Vieät laøm ba loaïi A, B, C thì tuy taùc giaû phaàn ngöõ phaùp trong Giaùo trình veà Vieät ngöõ, Taäp 1, goïi A laø B, goïi B laø A nhöng coù phaân loaïi tæ mæ theâm: I, N, Ñ, t, loaïi töø vaø thaùn töø (24). Tuy taùc giaû Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät coù tieáp thu yù kieán cuûa V.V. Vinoâgradoâp veà caâu, nhöng vieäc mieâu taû caùc kieåu caâu ñôn, caâu phöùc, khoâng phaûi laø heä thoáng cuûa Vinoâgradoâp (25) tuy coù söû duïng bieän phaùp caûi bieán nhöng “khoâng bieán caûi bieán ngöõ phaùp “thaønh nhöõng coâng thöùc” (26). Taùc giaû Hoaït ñoäng cuûa töø tieáng Vieät tuy theo chuû nghóa chöùc naêng nhöng heä thoáng caùc ñôn vò trong taùc phaåm naøy khoâng gioáng heä thoáng cuûa A.Mactineâ (27). 3) Tuy chöa coù ngöôøi naøo ñeà ra moät phöông phaùp rieâng, hoaøn chænh, nhöng ôû moät chöøng möïc nhaát ñònh, moät soá ngöôøi ñaõ coáng hieán veà maët phöông phaùp. Vieäc vaïch moâ hình ñaày ñuû cuûa ñoaûn ngöõ danh töø roài töø ñoù nghieân cöùu töøng vò trí cuûa ñoaûn ngöõ aáy (Nguyeãn Taøi Caån) (28), phöông phaùp phaân tích theo taàng baäc, haït nhaân (Löu Vaân Laêng) (29), phöông phaùp mieâu taû ngöõ phaùp theo heä thoáng vaø theo vaän duïng (Nguyeãn Kim Thaûn), v.v laø nhöõng ví duï. Do ñoù, trong thôøi gian qua ngöõ phaùp hoïc tieáng Vieät ôû mieàn Baéc, ñaõ tieán ñöôïc nhöõng böôùc quan troïng. 3.1. Ñeå cuûng coá nhöõng thaønh töïu chung vaø ñeå phaùt trieån ngöõ phaùp hoïc Vieät Nam, thieát töôûng xaây döïng nhöõng nguyeân taéc chính veà phöông phaùp nghieân cöùu laø raát caàn thieát. Vì vaäy neân baøn baïc theâm veà vaán ñeà naøy trong thôøi gian tôùi. ÔÛ ñaây chuùng toâi xin ñöa ra moät soá gôïi yù. 3.2. Phöông phaùp khoâng hoaøn toaøn laø moät hieän töôïng ñoäc laäp. Traùi laïi, noù phuï thuoäc vaøo phöông phaùp luaän nhaát ñònh, vaø do tính ñaëc thuø cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu quyeát ñònh. Hieåu phöông phaùp luaän nhö laø hoïc thuyeát veà caùc nguyeân taéc xaây döïng nhaän thöùc khoa hoïc, veà caùc phöông thöùc, hình thöùc nhaän thöùc khoa hoïc, gaén lieàn vôùi moät heä thoáng trieát hoïc nhaát ñònh, chuùng ta töø lí trí ñeán tình caûm, thöøa nhaän raèng, phöông phaùp luaän cuûa ngoân ngöõ hoïc, cuûa ngöõ phaùp hoïc laø chuû nghóa duy vaät bieän chöùng vaø chuû nghóa duy vaät lòch söû. 3.3. Phöông phaùp khoâng phaûi laø moät hieän töôïng ñôn giaûn. Noù laø hieän töôïng goàm coù caùc tieàn ñeà lí thuyeát, caùc bieän phaùp nghieân cöùu, vôùi khaû naêng öùng duïng trong moät phaïm vi, lónh vöïc töông ñoái roäng, nhaèm nhaän thöùc hieän thöïc, phaùt hieän qui luaät toàn taïi, phaùt trieån cuûa hieän thöïc. Nhö vaäy theo chuùng toâi nghó, phöông
24. phaùp goàm ba yeáu toá: 1) heä thoáng caùc khaùi nieäm lí thuyeát cô baûn coù taùc duïng chæ ñaïo caùc bieän phaùp: 2) heä thoáng caùc bieän phaùp nghieân cöùu, töùc laø heä thoáng caùc caùch tieáp caän, khaùm phaù hieän thöïc, chöùng minh, thöû nghieäm nhöõng söï kieän cuûa hieän thöïc do ngöôøi nghieân cöùu phaùt hieän ñöôïc: 3) mieàn öùng duïng: khaùc vôùi caùc bieän phaùp nghieân cöùu nhö ta vöøa ñònh nghóa, phöông phaùp ñöôïc öùng duïng trong moät phaïm vi töông ñoái roäng, cho pheùp ngöôøi ta nhaän thöùc ñöôïc moät boä phaän töông ñoái lôùn cuûa hieän thöïc. 3.4. Nhö vaäy giao hoaùn, môû roäng, ruùt goïn, ñoái chieáu, so saùnh, ñoàng hình, thoáng keâ, v.v maø chuùng ta ñaõ vaø ñang duøng, thaät ra chæ laø nhöõng bieän phaùp (cuõng goïi laø thuû phaùp, thuû thuaät, thao taùc) nghieân cöùu, nhöõng bieän phaùp naøy ñöôïc vaän duïng theo nhöõng thuû tuïc nhaát ñònh, töùc laø theo nhöõng trình töï nhaát ñònh. 4.1 Trong nhöõng tieàn ñeà lí thuyeát, coù nhieàu ñieàu caàn baøn baïc theâm (30). ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ neâu leân nhöõng vaán ñeà toàn taïi trong ñoù. Tröôùc heát, ñoù laø khaùi nieäm “ngöõ phaùp”. Chaúng haïn, neáu ta cho raèng “tieáng laø ñôn vò coù ñuû caû hai ñaëc tröng ñôn giaûn veà toå chöùc vaø coù giaù trò veà maët ngöõ phaùp”, “ moãi tieáng bao giôø cuõng coù theå taùch rôøi ra khoûi nhöõng tieáng beân caïnh baèng nhöõng ñöôøng ranh giôùi ngöõ phaùp” (31) thì ngöõ phaùp laø gì? baét ñaàu töø ñaâu? Phaûi chaêng ñaây laø quy taéc veà söï toå hôïp cuûa caùc yeáu toá voâ nghóa ñeå taïo thaønh moät yeáu toá coù nghóa (so saùnh: ba ba, baâng quô, a-pa-tít, peâ-ni-xi-lin ñeàu do töø hai ñeán boán “tieáng” taïo thaønh)? Hay laø quy taéc veà söï toå hôïp cuûa caùc ñôn vò coù nghóa ñeå thöïc hieän chöùc naêng giao tieáp cuûa ngoân ngöõ? 4.2. Trong ngoân ngöõ, coøn toàn taïi caùc caáp ñoä (ñaùng leõ neân goïi laø caùc phöông dieän) khaùc nhau: ñôn vò aâm vò hoïc, ñôn vò phaùt aâm, ñôn vò ngöõ phaùp, hay khoâng? Neáu khoâng thì coù neân phaân bieät aâm vò/aâm tieát/hình vò/töø, nhö nhieàu ngöôøi vaãn chuû tröông khoâng? Neáu coù thì duøng “tieáng” ñeå goïi, ñeå xaùc ñònh ñôn vò goác cuûa tieáng Vieät laø vieäc coù neân khoâng? Cuõng xin noùi theâm: tieáng trong tieáng Vieät coù hôn 10 nghóa: tieáng Vieät, tieáng Hueá, Töï do hai tieáng ngoït ngaøo, tieáng noùi taét, noùi hoä moät tieáng, töø naøy goàm coù hai tieáng, tieáng keøn, leân tieáng, ngaøy laøm 8 tieáng, coù tieáng, mang tieáng 4.3. Nghóa trong ngoân ngöõ laø gì? Coù nhöõng loaïi nghóa naøo? Phaûi chaêng ñoù laø phaàn noäi dung, gaén vôùi moät hình thöùc aâm thanh nhaát ñònh, cuûa moät hieän töôïng ngoân ngöõ (hình vò, töø, cuïm töø, caâu ) phaûn aùnh hieän thöïc vaø coù theå khieán cho ngöôøi cuøng moät coäng ñoàng ngoân ngöõ hieåu ñöôïc trong quaù trình giao tieáp? Phaûi chaêng nghóa chæ coù hai loaïi cô baûn: nghóa töø vöïng (phaûn aùnh hieän thöïc ngoaøi ngoân ngöõ) vaø nghóa ngöõ phaùp (phaûn aùnh hieän thöïc trong ngoân ngöõ vaø quan heä giöõa hieän thöïc vôùi ngoân ngöõ)? Hay laø coøn coù nghóa keát caáu, thaäm chí nghóa zeâ-roâ? Vaø noäi dung cuûa nhöõng nghóa naøy laø theá naøo? (Cuõng xin noùi theâm: caùch phaân tích “hình thöùc zeâ-roâ” laø döïa vaøo heä doïc (bieán hình) cuûa töø trong ngoân ngöõ bieán hình, lieäu coù theå aùp duïng ñeå xaùc ñònh “nghóa zeâ-roâ” khoâng?) Lieân toá (intefix) coù ñuùng laø moät loaïi hình vò hay chæ laø yeáu toá thuaàn tuùy ngöõ aâm, chæ coù taùc duïng laøm eâm tai traùnh truùc traéc, chöù khoâng phaûi laø yeáu toá mang nghóa, coù taùc duïng phaûn aùnh moät caùi gì ñoù. Suy ra, neáu o, e, , trong tieáng Nga laø nhöõng hình vò mang nghóa (parovoz, sineglaznyi) thì t trong tieáng Phaùp (y-a-t-il? va-t’en!), s trong tieáng Ñöùc (Geburtstag) cuõng phaûi laø nhöõng hình vò mang nghóa, vaø nhö vaäy thì tình baèng, í ôi trong caùc baøi haùt Vieät Nam cuõng mang nghóa. 4.4. Choã döïa ñeå xem xeùt trong heä thoáng tieáng Vieät, moät yeáu toá x coù nghóa hay khoâng laø gì? Coù theå caên cöù vaøo söï hieåu bieát cuûa soá ñoâng ngöôøi khoâng? Neáu theá thì coù ñuùng laø quoác khoâng coù nghóa maø chæ coù quoác kyø, quoác ca môùi coù nghóa hay khoâng? Coù neân gaït nhöõng yeáu toá vay möôïn, nhöng nhaân daân coøn bieát nghóa cuûa chuùng, sang nhöõng caùi ñöùng ngoaøi heä thoáng khoâng? Quan heä lieân töôûng vaø bieän phaùp ñoái chieáu (quoác kyø, quoác gia ñaûng kyø, quaân kyø , luaät gia, nho gia, roài kyø haïn, kyø xí , gia suùc, gia caàm ) coù theå giuùp cho ta nhaän ra nghóa cuûa quoác, kyø, gia khoâng? 4.5. Coù toàn taïi ñôn vò goïi laø töø khoâng? Ñònh nghóa xaùc ñònh ranh giôùi cuûa noù nhö theá naøo? Ñuùng laø trong caùc ngoân ngöõ bieán hình chaâu AÂu, khoù xaùc ñònh theá naøo laø moät töø (thaät ra, neáu ngöôøi ta aùp duïng nhaát quaùn phöông phaùp tröøu töôïng hoùa cuûa aâm vò hoïc, khi phaân bieät aâm vò - ñôn vò tröøu töôïng hoùa khoûi caùc söï thöïc hieän cuï theå veà aâm thanh, vôùi aâm toá - nhöõng aâm cuï theå cuûa aâm vò, ñeå phaân bieät “töø vò” - ñôn vò tröøu töôïng hoùa khoûi caùc hình thöùc cuï theå trong lôøi noùi, vôùi “töø toá” - nhöõng hình thöùc cuï theå cuûa töø trong lôøi noùi, laø coù theå ñöôïc (thí duï ñoäng töø/Eme/ “yeâu” trong tieáng Phaùp laø moät töø vò, coù nhöõng hình thöùc cuï theå trong lôøi noùi: /Eme; Em; Emo / (vôùi caùc hình thöùc chính taû: aimer, aimeù, aimez, aime, aimes, aiment, aimons, aimais, aimait, aimai, aimions, aimiez, aima, aimas, aimaât, aimeraiezt aimera, aimeras, aimerons, aimeront, aimerez,
25. aimerions, aimeriez, aimasse, aimasses, aimassions, aimassiez, aimant (chöa keå hình thöùc gioáng caùi: aimeùe, hình thöùc bieán ngoâi phaân tích tính: je , tu , il , hình thöùc soá nhieàu aimeùs, gioáng caùi soá nhieàu aimeùes vaø caùc hình thöùc bieán ngoâi phaân tích tính : je , tu , il , ils ). Caùi khoù khaên trong vieäc xaùc ñònh töø cuûa tieáng Vieät coù ñeán noãi lôùn nhö theá khoâng? 4.6. Keå töø F.Xoâtxuya, ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi phaân bieät raønh maïch caùch mieâu taû ñoàng ñaïi vaø caùch mieâu taû lòch ñaïi, vaø nhaán maïnh tính heä thoáng (vôùi nhöõng möùc ñoä chaët cheõ khoâng ñoàng ñeàu nhö nhau), ñoái laäp tónh thaùi vôùi ñoäng thaùi. Khoâng mieâu taû kyõ heä thoáng tónh, ñoàng ñaïi thì khoâng theå hieåu saâu ñoái töôïng. Nhöng neáu khoâng mieâu taû hoaït ñoäng cuûa ñoái töôïng thì chaéc chaén laø khoâng hieåu ñaày ñuû ñoái töôïng. Giaûi phaãu ñeå tìm hieåu cô cheá sinh lí cuûa quaû tim laø raát caàn thieát. Nhöng neáu khoâng bieát traùi tim ñaäp nhö theá naøo thì kieán thöùc veà traïng thaùi tónh kia chaúng coù ích bao nhieâu cho ñôøi. Töø thöïc teá cuûa tieáng Vieät, chuùng ta coù theå thaáy: töø coù keát caáu oån ñònh cuûa noù, cuïm töø töï do coù quy taéc toå hôïp chaët cheõ cuûa noù, caâu coù quy taéc khaù chaët cheõ cuûa noù. Nhung ñoù laø xeùt trong heä thoáng tónh, thaày giaùo ñeán khaùc haún ñeán thaày giaùo. Nhöng hoaït ñoäng trong lôøi noùi, toå chöùc naøy khoâng tuyeät ñoái cöùng nhaéc maø coù theå uyeån chuyeån: - Em thì thaày giaùo naøo cuõng ñeán. - Tröôøng em, vöøa ñeán hai thaày giaùo môùi. Nhöõng töø, caâu ruùt goïn, ñaûo traät töï, v.v cuõng chính laø bieåu hieän ñoäng thaùi cuûa nhöõng töø, nhöõng caâu tónh thaùi. Trong baûn thaûo “Ngöõ phaùp tieáng Vieät (saùch phoå thoâng)” (32) cuõng nhö trong “Nhìn qua ngöõ phaùp tieáng Vieät” (33), chuùng toâi ñaõ duøng phöông phaùp mieâu taû “heä thoáng - ñoäng” (systematicodynamique) naøy. Nhieàu ngöôøi cuõng ñaõ noùi ñeán “hoaït ñoäng”, ñeán “vaän haønh” cuûa ngoân ngöõ. Chuùng toâi tin raèng nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät theo höôùng naøy seõ cho pheùp ta mieâu taû ñuùng heä thoáng chaët cheõ, ñoàng thôøi mieâu taû ñöôïc söï uyeån chuyeån cuûa noù. Vaø ñaây cuõng laø moät trong nhöõng vaán ñeà lí thuù trong khi baøn veà phöông phaùp nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät. Chuù thích: (1) Nguyeãn Kim Thaûn, Moät soá vaán ñeà veà vieäc bieân soaïn moät quyeån ngöõ phaùp phoå thoâng, Ngoân ngöõ, 1969, soá 1. (2) Sñd, Trung taâm hoïc lieäu, Saøi Goøn, 1968, tr. 10 (3) Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1975, tr.16. (4) Ngöõ phaùp tieáng Vieät - Caâu, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1980, tr.48. (5) Nhö (4), tr.214. (6) Nhö (4), tr.72. (7). P. Dalloz, Meùthode des sciences sociales, Paris, 1976, tr.18. (8) nhö (7). (9) C. Aubaret, Grammaire de la langue annamite, Paris,1864. (10) Toáng Vieát Toaïi, Meïo tieáng An Nam,. Hueá,1928, tr.3. (11) Traàn Troïng Kim , Vieät Nam vaên phaïm, baûn in laàn thöù saùu, Saøi Goøn, khoâng ñeà naêm. tr.11. (12) Buøi Ñöùc Tònh, Vaên phaïm Vieät Nam, P. Vaên Töôi, Saøi Goøn, 1952, tr. 244-249. (13) (14), (15) Le parler vietnamien, Paris, Höông Anh, 1948. (16) Sñd, tr.234 (17) Sñd, tr.161-206.