Tâm lý học đại cương - Phạm Hoàng Tài

Nội dung text: Tâm lý học đại cương - Phạm Hoàng Tài

1. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Ch ươ ng 7: ðNG C Ơ VÀ XÚC C M I. NHU C U 1. ðnh ngh ĩa: Là nhng cái, nhng điu mà mi ngưi chúng ta cn, mong mun đưc tha mãn trong sut cuc đi hoc ch mt giai đon nào đĩ ca cuc đi hoc trong nhng lúc nào đĩ mà thơi. 2. Thang nhu c u c a Maslow (Maslow’s Hierachy Needs) Nhà tâm lý h c ng ưi M Abraham Maslow quan ni m nhu c u bao g m c 2 lo i là: nhu c u sinh h c và nhu c u xã h i. • Nhu c u sinh h c (Biological Needs) là nh ng nhu c u sinh lý c n đưc th a mãn đ c ơ th cĩ th s ng và phát tri n t t. Ví d : th c ăn, n ưc u ng, khí ơxy, tình dc, gi c ng , tránh đưc s đau đ n v th xác • Nhu c u xã h i (Social Needs) là nh ng nhu c u n y sinh nh h c t p và tr i nghi m. Ví d : nhu c u gi i h ơn ng ưi khác, nhu c u đưc giao ti p, nhu c u đưc đ c lp, nhu c u cĩ nh h ưng và ki m sốt ng ưi khác, nhu c u tr t t an ninh, nhu c u vui ch ơi, gi i trí • Abraham Maslow là ng ưi đã sáng l p ra cách ti p c n nhân v ăn (Humanistic approach) trong tâm lý h c. Ơng quan tâm đc bi t đ n v n đ đ ng cơ c a con ng ưi, nh t là v n đ con ng ưi l a ch n nh ng nhu c u sinh h c và nh ng nhu c u xã h i nào đ th a mãn. Ơng đã nghiên c u và xây d ng lên m t thang nhu c u trong đĩ ơng s p xp các nhu c u t th p đ n cao, theo th t nh ng nhu c u sinh h c d ưi và nhu c u xã h i trên, v i hàm ý r ng con ng ưi th a mãn nh ng nhu c u sinh Trang 79
2. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài h c tr ưc khi th a mãn nh ng nhu c u xã h i, và ch khi nào đã th a mãn đưc nhu cu b c d ưi r i thì con ng ưi m i lo th a mãn nhu c u b c trên li n k . Bng các nhu c u c ơ b n (theo A. Maslow) Nhu c u th c ăn, n ưc u ng, ơxy, ng , 1. Nhu c u sinh lý tình d c Nhu c u đưc b o v tính m ng, c ơ 2. Nhu c u an tồn th , s c kh e, khơng c m th y s hãi, b đe d a Nhu c u đưc yêu ng ưi khác vì đưc 3. Nhu c u tình c m và g n bĩ ng ưi khác yêu, đưc ph thu c vào ng ưi khác. Nhu c u đưc cĩ ph m giá, cĩ uy tín, 4. Nhu c u t tr ng đưc kính tr ng. Nhu c u đưc bi t, đưc hi u cái m i, 5. Nhu c u nh n th c nhu c u đưc thơng tin, đưc h c. Nhu c u th ưng th c và sáng t o cái 6. Nhu c u th m m đp trong đ i s ng và trong ngh thu t. Nhu c u phát huy đưc cao nh t, đ y đ nh t m i ti m n ăng c a b n thân đ 7. Nhu c u th ăng hoa b n thân đt đưc nh ng m c đích l n c a đ i mình. Nhu c u hịa mình vào v ũ tr , quan h 8. Nhu c u tâm linh vi các l c l ưng siêu nhiên, h ưng v th gi i bên kia. Quan ni m nh ư trên c a Maslow v nhu c u, thì ta cĩ th nĩi r ng nh ng h ng thú, nh ng nguy n v ng, nh ng lý t ưng, nh ng ưc m ơ, hồi bão, nh ng ni m tin v.v t o nên xu h ưng c a m i ng ưi đ u là nh ng đ ng c ơ c a con ng ưi. Trang 80
3. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài II. ðNG C Ơ 1. ðnh ngh ĩa: ðng c ơ là nh ng nhân t sinh lý và tâm lý thúc đy chúng ta th c hi n m t ho t đ ng nào đĩ b ng m t cách nào đĩ trong m t th i gian nào đĩ. 2. M t s lý thuy t v đ ng c ơ : 2.1. Thuy t b n n ăng (Instinct Theory) c a William Mc Dougall (1908) • Bn n ăng là nh ng xu h ưng b m sinh ho c nh ng l c sinh h c quy t đ nh hành vi. Theo William Mc Dougall, đng c ơ thúc đy con ng ưi hành đng là nh ng b n năng. • Thuy t này ch đúng v i con v t. M i lồi v t cĩ nh ng b n n ăng riêng quy t đnh hành vi khơng th khác đưc c a m i con v t thu c lồi đĩ khi nĩ vào m t điu ki n nh t đ nh nh ư th nào đĩ c a mơi tr ưng. Nh ưng đi v i con ng ưi thì thuy t này khơng đúng. Cùng trong m t tình hu ng, điu ki n, nh ưng cĩ ng ưi hành đng th này, cĩ ng ưi hành đng ng ưc l i, cĩ ng ưi khơng hành đng. 2.2 . Thuy t xung n ăng - gi i t a (Drive – Reduction Theory) • Trong nh ng n ăm 40 và 50 c a th k XX, các nhà tâm lý h c đưa ra khái ni m nhu c u (Need) và xung n ăng (Drive) đ gi i thích đ ng c ơ b ng thuy t xung n ăng - gi i t a. • Nhu c u, theo cách hi u c a nh ng tác gi theo lý thuy t này, là tr ng thái sinh hc c a c ơ th đang thi u m t cái gì đĩ mà nĩ c n đ s ng (nh ư th c ăn, n ưc ung, ). Nhu c u gây ra m t xung n ăng, t c là tr ng thái c ăng th ng địi h i c ơ th ph i hành đng đ gi i t a s c ăng th ng đĩ. N u nhu c u đưc th a mãn thì c ơ th s ht c ăng th ng đ tr l i tr ng thái cân b ng n i t i (Homeostasis). • Thuy t xung n ăng - gi i t a nĩi trên ch gi i thích đưc đ ng c ơ c a nh ng hành đng th a mãn nhu c u sinh h c c a c ơ th , nh ưng khơng gi i thích đưc nh ng hành đng th a mãn các nhu c u xã h i, tinh th n, trong đĩ cĩ nh ng nhu c u mà đ th a mãn nĩ con ng ưi ph i ch p nh n s c ăng th ng. 2.3. Thuy t khích l (Incentive Theory) • Khích l (Incentives) là nh ng nhân t thu c mơi tr ưng đang khuy n khích, đng viên, lơi kéo chúng ta làm nh ng vi c gì đĩ, tham gia vào nh ng ho t đ ng nào Trang 81
4. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài đĩ, cho dù ph i qua nhi u khĩ kh ăn, v t v , nguy hi m, đ đ t đưc điu khích l đĩ. Khác v i nh ng xung n ăng bên trong cơ th thúc đ y (Pushing) ta hành đng, các khích l thu c v mơi tr ưng xung quanh bên ngồi đ thu hút, lơi kéo (Pulling) chúng ta hành đng. • Thuy t khích l là thuy t gi i thích r ng s d ĩ chúng ta ch p nh n làm nh ng vi c c ăng th ng, khĩ kh ăn, nguy hi m là do chúng ta b thu hút, lơi kéo b i nh ng cái khích l chúng ta nh ư s ng i ca, s cơng nh n, s t ng th ưng c a xã h i đ i v i ta. 2.4. Thuy t nh n th c (Cognitive Theory) Thuy t nh n th c v đ ng c ơ cho r ng con ng ưi hành đng, ho t đ ng là do nh n th c đưc r ng hành đng y, ho t đ ng y là s t ng th ưng cho mình, là ni m tin và mong đi c a mình, là s th c hi n đ ng c ơ n i t i c a mình. 3. Phân lo i đ ng c ơ Theo lý thuy t nh n th c v đ ng c ơ thì cĩ hai lo i đ ng c ơ khác nhau là: đng c ơ ngo i lai (extrinsic motivation) và đng c ơ n i t i (intrinsic motivation). • ðng c ơ ngo i lai là đng c ơ c a nh ng hành đng nh m m c đích chi m l ĩnh nh ng đ i t ưng đang cĩ trong mơi tr ưng đ th a mãn nh ng nhu c u sinh h c ho c đ cĩ đưc nh ng khích l , nh ng t ng th ưng đ n v i mình t mơi tr ưng. • ðng c ơ n i t i là nh ng đ ng c ơ c a nh ng hành đng và ho t đ ng và b n thân nh ng hành đng và ho t đ ng này là s t ng th ưng cho cá nhân ch th , ho c là s th c hi n ni m tin, nh ng s mong đ i c a ch th . III. XÚC C M 1. Khái ni m Xúc c m là m t quá trình rung đng c a tâm lý (rung c m) cĩ kèm theo s rung đng c a c ơ th đưc n y sinh khi ch th c a nhu c u g p m t s v t hay hi n t ưng liên quan t i nhu c u c a mình. S liên quan nĩi trên đi v i nhu c u c a ch th cĩ th cĩ tính tích c c, cĩ l i cho s th a mãn nhu c u đưc ch th mong mu n, ho c cĩ th cĩ tính tiêu c c cĩ h i cho ch th , khơng đưc ch th mong mu n. Trang 82
5. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 2. Phân lo i xúc c m 2.1. Phân lo i theo tính ch t : • Xúc c m d ch u (vui m ng, ng c nhiên) • Xúc c m khĩ ch u (bu n r u, s hãi, t c gi n, ghê t m) 2.2. Phân lo i theo m c đ : • Xúc c m nh nhàng m ơ h trong ch c lát (do m t c m giác t o nên) • Xúc đng (m nh m , đ t ng t) • Tâm tr ng (xúc c m y u và kéo dài nhi u ngày, nhi u tháng th m chí nhi u năm) Nh ng ph n ng sinh lý g n v i xúc c m: • Hơi th nhanh và sâu h ơn • Tim đp nhanh, b ơm thêm máu vào đng m ch • Con ng ươ i m to, đ nhi u ánh sáng h ơn đi vào m t giúp cho m c nh y c m c a th l c đưc t ăng lên • Mi ng khơ, h u nh ư h tiêu hĩa khơng hot đ ng. Tuy n m hơi t ăng ho t đ ng đ gi m b t h ơi nĩng do tình trang kh n c p g p ph i. • Lơng tĩc d ng đ ng lên do các b p th t d ưi da co th t l i Cĩ r t nhi u xúc c m khác nhau, nh ưng cĩ 6 c m xúc sau đây là c ơ b n. 1. Vui m ng – Happiness 2. Bu n phi n – Sadness 3. S hãi – Fear 4. Tc gi n – Anger 5. Ng c nhiên – Surprise 6. Ghê t m - Disgust Trang 83
6. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3. Các h c thuy t khác nhau v xúc c m Xúc c m là hi n t ưng ph c t p nên cĩ nhi u lý thuy t khác nhau đ c p đ n, đây chúng ta xem xét cách lí gi i v xúc c m c a m t s lý thuy t. • Thuy t James – Lange : do nhà tâm lý h c ng ưi M William James (1890) và nhà sinh lý h c ng ưi ðan M ch Carl Lange (1922) đ x ưng. H cho r ng hi n t ưng xúc c m là ph n ng đ i v i các bi n đ i sinh lý bên trong c ơ th hay bi n đ i n i t ng (visceral changes), các bi n đ i này phát sinh nh ư nh ư m t đáp ng v i s vi c x y ra trong mơi tr ưng s ng. Các bi n đ i n i t ng này đưc gi i thích là các ph n ng c m xúc. • Thuy t Cannon – Bard : do nhà sinh v t h c ng ưi M Walter Cannon (1927), và Philip Bard (1934) đ x ưng. H cho r ng các bi n đ i n i t ng di n ra quá ch m nên khơng th gi i thích đưc hi n t ưng xúc c m v n th ưng x y ra r t nhanh chĩng. Do đĩ c tình tr ng c nh giác sinh lý (physiological arousal) l n kinh nghi m xúc c m đu phát sinh đ ng th i, do cùng m t xung l c th n kinh gây ra, cho nên b n thân kinh nghi m n i t ng khơng nh t thi t khác bi t đ i v i các d ng xúc c m khác nhau. Trang 84
7. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Thuy t Schachter – Singer (thuy t nh n th c) : do Stanley Schachter và Jerome Singer (1962) đ x ưng. Lý thuy t này bác b quan ni m cho r ng ph n ng sinh lý và ph n ng tình c m x y ra đ ng th i. Thay vì th , lý thuy t này cho r ng xúc c m đưc ph i h p xác đ nh b i tình tr ng c nh giác sinh lý t ươ ng đi khơng đ c thù và cách g i tên tình tr ng c nh giác y ti p sau đĩ. Ti n trình đt tên này v n d ng các g i ý t mơi tr ưng bên ngồi nh m xác đ nh cách c ư x c a nh ng ng ưi khác trong tình hu ng tươ ng t . 4. Vai trị c a xúc c m • Chu n b cho hành đng c a cá nhân: Xúc c m tác đ ng nh ư m t m i liên h gi a các s vi c trong b i c nh bên ngồi vi các ph n ng th hi n b ng hành vi c a cá nhân trong b i c nh y. Thí d , n u ta nhìn th y m t con chĩ hung t n đâm b v phía chúng ta, thì ph n ng xúc c m (c ơn s hãi) s khi n cho h th n kinh giao c m phát sinh tình tr ng c nh giác sinh lý. Vai trị c a th n kinh giao c m là chu n b đ c ơ th chúng ta cĩ hành đng kh n c p, ch c ch n s khi n chúng ta nhanh chĩng né tránh con chĩ y. Nh ư vy, xúc c m là kích thích gĩp ph n hình thành các ph n ng h u hi u đ i v i các tình hu ng khác nhau. • Un n n hành vi trong t ươ ng lai c a cá nhân: Xúc c m đĩng vai trị xúc ti n vi c tìm hi u các thơng tin nh m giúp chúng ta cĩ ph n ng thích h p trong t ươ ng lai. Thí d , ph n ng xúc c m n y sinh khi ng ưi ta kinh qua m t s vi c khĩ ch u - nh ư b m t con chĩ hung d đe d a - d y ng ưi ta né tránh các tr ưng h p t ươ ng t sau này. T ươ ng t , c m giác hài lịng tác đng nh ư m t khích l đ i v i hành vi tr ưc đây s khi n cho ng ưi ta tìm đn các tình hu ng t ươ ng t trong t ươ ng lai. Do đĩ, c m giác th ư thái n y sinh sau khi hi n t ng cho m t t ch c t thi n r t cĩ th khuy n khích hành vi t thi n y d tái di n trong t ươ ng lai. • Giúp chúng ta điu ch nh t ươ ng tác xã h i: Các xúc c m mà chúng ta đang tr i qua th ưng b c l rõ r t đ i v i ng ưi ch ng ki n, b i vì c m xúc này đưc thơng đ t cho ng ưi y qua các hành vi ngơn ng và vơ Trang 85
8. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài ngơn c a chúng ta. Các hành vi này tác đng nh ư m t d u hi u giúp cho ng ưi ch ng ki n hi u rõ h ơn v nh ng điu chúng ta đang tr i qua và d đốn đưc hành vi t ươ ng lai c a chúng ta. Ng ưc l i, chính điu này thúc đy ng ưi ch ng ki n t ươ ng tác h u hi u và phù h p h ơn. Thí d , m t bà m nhìn th y c ơn s hãi hi n trên nét m t đ a con hai tu i c a bà khi nĩ ch ăm chú nhìn m t b c tranh x u xí trong m t cu n sách, bà s xoa d u đ tr n an nĩ, do đĩ giúp đa bé đ i phĩ v i hồn c nh g p ph i h u hi u h ơn trong t ươ ng lai. 5. Tình c m: 5.1. Khái ni m: Tình c m là thái đ n đ nh c a ch th đ i v i s v t hay hi n t ưng cĩ liên quan t i nhu c u c a ch th và tr ưc đĩ đã t ng t o ra cho ch th nh ng xúc c m tích cc ho c tiêu c c. 5.2. Phân lo i tình c m: 5.2.1. Phân lo i theo thái đ : • Tình c m yêu th ươ ng • Tình c m quý tr ng • S c ăm ghét. • S khinh b 5.2.2. Phân lo i theo đ i t ưng: • Tình c m gia đình, h hàng • Tình c m b n bè. • Tình c m th y trị. • Tình c m m n ph c ng ưi mà mình hâm m , coi là th n t ưng. • Tình yêu (nam n ) • Tình c m yêu n ưc và c ăm thù gi c ngo i xâm. • Tình c m qu c t • Tình nhân ái (tình ng ưi) • Tình c m ho t đ ng (ngh nghi p) Trang 86
9. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 5.2.3. Phân lo i theo tính ch t: • Tình c m trí tu • Tình c m đ o đ c • Tình c m th m m • Tình c m tơn giáo 6. Phân bi t s khác nhau và m i quan h gi a xúc c m và tình c m: 6.1. Phân bi t s khác nhau: Xúc c m Tình c m 1) Cĩ c ng ưi và v t 1) Ch cĩ ng ưi 2) Là m t quá trình tâm lý 2) Là m t thu c tính tâm lý 3) Cĩ tính nh t th i, m t lúc trong m t 3) n đ nh, t ươ ng đi lâu dài ho c tình hu ng c th , nh t đ nh su t đ i. 4) Luơn luơn trang thái hi n th c, bi u 4) Th ưng tr ng thái ti m tàng, l ra trên b m t, trên c ơ th . “trong tim”, “t đáy lịng” 5) Xu t hi n tr ưc 5) Xu t hi n sau 6) Th c hi n ch c n ăng sinh v t (giúp c ơ 6) Th c hi n ch c n ăng xã h i (giúp th và s s ng đưc an tồn, đnh nhân cách đưc b o v , đưc phát hưng cho hành đng và thích nghi v i tri n, thích nghi v i xã h i và đnh mơi tr ưng). hưng cho ho t đ ng xã h i). 7) Gn li n v i ph n x khơng điu ki n, 7) Gn li n v i ph n x cĩ điu ki n, vi b n n ăng. vi ngơn ng . 6.2. M i quan h gi a xúc c m và tình c m: • Nhi u l n xúc c m và xúc c m cùng lo i d n t i n y sinh và phát tri n tình cm (yêu quý ho c khinh ghét). Xúc c m là nguyên nhân d n t i tình c m. • Khi tình c m đã cĩ thì tình c m đĩ đưc bi u l thành xúc c m. Tình c m b t ngu n t các xúc c m cùng lo i nh ưng c ũng là nguyên nhân c a xúc c m. • Khơng cĩ xúc c m (vơ c m, lãnh c m) thì s khơng cĩ tình c m và khơng cĩ tình c m thì s khơng cĩ xúc c m. Trang 87
10. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Xúc c m  Tình c m  Xúc c m Xúc c m Tình c m 6.3. M i quan h gi a xúc c m - tình c m và nh n th c - hành đng: • Cĩ nh n th c đúng thì cĩ xúc c m, tình c m đúng, n u nh n th c sai l m thì s cĩ xúc c m và tình c m sai l m. • Cĩ xúc c m, tình c m đúng thì s cĩ hành đng đúng, n u xúc c m và tình c m sai l m thì hành đng s sai l m. • Cĩ xúc c m và tình c m sâu s c, mãnh li t thì s cĩ hành đng m nh m và ho t đ ng kiên trì. N u xúc c m, tình c m h i h t thì khơng hành đng ho c hành đng yu t, d làm khĩ b . • Nĩi chung, nh n th c sai hay đúng d n t i tình c m sai hay đúng và t đĩ d n ti hành đng sai hay đúng. 7. Các quy lu t c a xúc c m và tình c m • Quy lu t lây lan t ng ưi này qua ng ưi khác. • Quy lu t thích ng: m t c m xúc hay tình c m nào đĩ cĩ th b suy y u ho c chai lì do đã lâu khơng cĩ gì thay đi, khơng cĩ gì m i m . • Quy lu t t ươ ng ph n: t xúc c m này, tình c m này đi v i m t đ i t ưng cĩ th chuy n sang xúc c m khác, tình c m khác c ũng v i đ i t ưng đĩ nh ưng trái ng ưc. • Quy lu t pha tr n: hai xúc c m và tình c m khác nhau, th m chí trái ng ưc nhau, cĩ th cùng phát sinh, cùng t n t i trong cùng m t ch th và đi v i cùng m t đi t ưng. Trang 88
11. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Câu h i ơn t p 1. Nhu c u là gì? Cĩ nh ng lo i nhu c u nào theo A.H. Maslow? 2. Th nào là đng c ơ? Trình bày n i dung m t s h c thuy t v đ ng c ơ? Cĩ m y lo i đ ng c ơ theo lý thuy t nh n th c? 3. Th nào là xúc c m? Trình bày vai trị c a xúc c m? 4. Trình bày n i dung ba h c thuy t v xúc c m? 5. Tình c m là gì? Xúc c m – tình c m và nh n th c – hành đng quan h v i nhau nh ư th nào? Trang 89
12. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Ch ươ ng 8: Ý CHÍ VÀ HÀNH ðNG Ý CHÍ I. Ý CHÍ 1. ðnh ngh ĩa ý chí Ý chí là m t ph m ch t tâm lý c a cá nhân, m t thu c tính tâm lý c a nhân cách, bi u hi n n ăng l c th c hi n nh ng hành đng cĩ m c đích, địi h i ph i cĩ s n l c kh c ph c khĩ kh ăn. 2. ðc đim và vai trị c a ý chí 2.1. ðc đim • Ý chí là s ph n ánh các điu ki n c a hi n th c khách quan d ưi hình th c các mc đích hành đng. • Là m t n ăng đ ng c a ý th c, ý chí là hình th c tâm lý điu ch nh hành vi tích cc nh t con ng ưi vì ý chí k t h p đưc trong mình c m t n ăng đng c a trí tu l n c m t n ăng đ ng c a tình c m đ o đ c. • Giá tr xã h i c a ý chí đưc xem xét n i dung đ o đ c c a ý chí ch khơng ph i m c đ ý chí 2.2. Vai trị c a ý chí • Giúp con ng ưi làm ch đưc b n thân thơng qua kh n ăng điu hồ và điu ch nh cĩ ý th c hành vi c a mình. • Là điu ki n đ con ng ưi hi n th c hố nh ng k ho ch hành đng, t o ra giá tr v t ch t, tinh th n cho b n thân, c ũng nh ư bi n đ i đưc t nhiên và xã h i. 3. Các ph m ch t c a ý chí 3.1. Tính m c đích Là m t ph m ch t quan tr ng c a ý chí, đĩ là kh n ăng c a con ng ưi bi t đ ra cho ho t đ ng và cu c s ng c a mình nh ng m c đích, điu khi n nh ng hành vi c a mình nh m đ t đưc m c đích đã đt ra. Tính m c đích ch u nh h ưng c a lý t ưng, nguyên t c s ng cá nhân. Trang 90
13. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3.2. Tính đc l p Là ph m ch t ý chí cho phép con ng ưi bu c hành đng c a mình ph i ph c tùng nh ng quan đim và ni m tin c a mình. 3.3. Tính quy t đốn Là ph m ch t ý chí, th hi n kh n ăng đưa ra đưc nh ng quy t đ nh k p th i và d t khốt mà khơng cĩ tình tr ng dao đ ng khơng c n thi t. Tính quy t đốn xu t phát t trình đ trí tu và lịng d ũng c m. 3.4. Tính kiên trì Là ph m ch t c a ý chí quen th c hi n đ n cùng m c đích đã đ ra trong m t th i gian dài m t cách nh n n i, c g ng kh c ph c m i khĩ kh ăn, tr ng i trên đưng đi đn m c đích. 3.5. Tính t ch Là kh n ăng làm ch đưc b n thân c a con ng ưi, bi t t ki m ch và luơn luơn ki m tra hành vi c a mình, làm ch b n thân mình, l i nĩi c a mình, kìm hãm nh ng hành đng nào cho là khơng c n thi t và cĩ h i, th ng đưc nh ng thúc đ y khơng mong mu n, nh ng tác đ ng cĩ tính ch t xung đ ng, nh ng xúc đ ng (gi n d , s hãi) trong mình, giúp con ng ưi t phê phán mình, tránh nh ng hành vi khơng suy ngh ĩ. II. HÀNH ðNG Ý CHÍ 1. ðnh ngh ĩa • Hành đng ý chí là hành đng cĩ ý th c, địi h i n l c kh c ph c khĩ kh ăn nh m h ưng đ n m t m c đích đã đưc xác đ nh. • Hành đng ý chí cĩ nh ng đ c đim sau: + Cĩ m c đích đ ra t tr ưc m t cách cĩ ý th c. + Cĩ s l a ch n ph ươ ng ti n, bi n pháp đ th c hi n m c đích. + Cĩ s theo dõi, ki m tra, điu khi n và điu ch nh s n l c đ kh c ph c nh ng khĩ kh ăn tr ng i bên trong và bên ngồi trong quá trình th c hi n m c đích. • Trên c ơ s s cĩ m t đ y đ hay khơng đ y đ c a các đ c đim trên mà ng ưi ta phân hành đng ý chí thành các lo i sau: Trang 91
14. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài + Hành đng ý chí gi n đơn: cĩ m c đích rõ ràng nh ưng các đc đim sau khơng th hi n đ y đ ho c khơng cĩ. + Hành đng ý chí c p bách: các đ c đim trên t a nh ư hồ nh p vào nhau. + Hành đng ý chí ph c t p: là lo i hành đng ý chí đin hình, trong đĩ các đc đim trên đưc th hi n m t cách rõ nét nh t. 2. Các giai đon c a hành đng ý chí 2.1. Giai đon chu n b • ðt ra và ý th c rõ ràng m c đích c a hành đng, hình thành đng c ơ c a hành đng. • Lp k ho ch, l a ch n ph ươ ng ti n và bi n pháp hành đng. • Quy t đ nh hành đng. 2.2. Giai đon th c hi n Vi c chuy n t quy t đ nh hành đng đ n hành đng là s chuy n bi n nguy n vng thành hi n th c. Vi c th c hi n quy t đ nh cĩ th di n ra d ưi hai hình th c • Th c hi n hành đng bên ngồi. • Kìm hãm các hành đng bên ngồi (hành đng ý chí bên trong) 2.3. Giai đon đánh giá k t qu hành đng • Khi hành đng đ t đ n m t m c đ nào đĩ thì con ng ưi đánh giá, đ i chi u các kt qu đ t đưc v i m c đích đã đnh. • Khơng ch cĩ cá nhân mà xã h i c ũng tham gia vào đánh giá hành đng c a cá nhân đĩ. • S đánh giá x u th ưng là đng c ơ d n đ n vi c đình ch ho c s a ch a hành đng hi n t i. S đánh giá t t s kích thích vi c ti p t c t ăng c ưng và c i ti n hành đng đang th c hi n. III. HÀNH ðNG T ð NG HĨA 1. ðnh ngh ĩa • Hành đng t đ ng hố v n là hành đng cĩ ý th c, nh ưng do l p đi l p l i nhi u l n ho c do luy n t p mà nĩ tr thành t đ ng hố, khơng c n s ki m sốt tr c ti p c a ý th c mà v n th c hi n cĩ k t qu . Trang 92
15. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Cĩ hai lo i hành đng t đ ng hố là k ĩ x o và thĩi quen. 2. K ĩ x o và thĩi quen • Kĩ x o: là lo i hành đng t đ ng hố m t cách cĩ ý th c, ngh ĩa là đưc t đ ng hố nh luy n t p. K ĩ x o cĩ nh ng đ c đim sau: + Khơng cĩ s ki m sốt th ưng xuyên c a ý th c, khơng c n cĩ s ki m tra b ng th giác. + ðng tác c a k ĩ x o mang tính khái quát, khơng cĩ đ ng tác th a, k t qu cao mà ít t n n ăng l ưng c ơ b p nh t. • Thĩi quen: là lo i hành đng t đ ng hố đã tr thành nhu c u c a con ng ưi • Tuy cùng là hành đng t đ ng hố, nh ưng thĩi quen và k ĩ x o cĩ nhi u đim khác nhau: Kĩ x o Thĩi quen + Mang tính ch t k ĩ thu t thu n tuý + Mang tính ch t nhu c u, n p s ng + ðưc đánh giá v m t thao tác + ðưc đánh giá v m t đ o đ c + Ít g n v i tình hu ng + Luơn g n v i tình hu ng c th + Ít b n v ng n u khơng th ưng xuyên + B n v ng, ăn sâu vào n p s ng luy n t p - c ng c + Hình thành ch y u thơng qua luy n + Hình thành b ng nhi u con đưng khác tp cĩ m c đích và cĩ h th ng. nhau nh ư rèn luy n, b t ch ưc. 3. S hình thành k ĩ x o và thĩi quen • K ĩ x o đưc hình thành do luy n t p, ngh ĩa là do s l p đi l p l i m t cách cĩ h th ng và cĩ m c đích, khơng ch d n đ n s c ng c mà cịn d n đ n s hồn thi n hành đng b ng cách l ĩnh h i các th thu t làm vi c ngày càng cĩ hiu qu h ơn. • Thĩi quen đưc hình thành b ng nhi u con đưng khác nhau + ðĩ là s l p l i m t cách gi n đơn các c đ ng, hành đng khơng ch đ nh, n y sinh trong nh ng tr ng thái tâm lý nh t đ nh c a con ng ưi. + Thơng qua b t ch ưc. + S giáo d c ho c t giáo d c các thĩi quen m t cách cĩ m c đích. Trang 93
16. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3.4. Vai trị c a k ĩ x o và thĩi quen • Gi cho h th n kinh tr ng thái tho i mái, ti t ki m s c l c và n ăng su t . • Giúp con ng ưi cĩ kh n ăng bao quát r ng trong qua trình hành đng, cĩ th t p trung ý chí vào m t ph c t p và m i m c a cơng vi c; đ m b o tính chính xác, ti t ki m th i gian và nâng cao hi u qu cơng vi c. Câu h i ơn t p 1. Ý chí là gì? Trình bày các ph m ch t c a ý chí? 2. Hành đng ý chí là gì? Trình bày các giai đon c a hành đng ý chí? 3. Th nào là hành đng t đ ng hố? Trình bày các lo i hành đng t đ ng hố? Trang 94
17. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Ch ươ ng 9: NHÂN CÁCH I. KHÁI NI M NHÂN CÁCH 1. ðnh ngh ĩa: Nhân cách là t h p các thu c tính tâm lý c a cá nhân t o nên b n s c tâm lý và giá tr xã h i c a cá nhân đĩ. 2. Phân bi t các khái ni m con ng ưi, cá nhân, cá tính, nhân v t và nhân cách Con ng ưi là m t th c th sinh v t – xã h i cĩ ý th c khác h n v ch t so v i các lồi đng v t. Cá nhân là m t con ng ưi v i t ư cách là m t thành viên c a t p th , c ng đng ca xã h i. Cá tính là nh ng đ c tính tâm lý c a m t cá nhân t o nên s khác bi t v m t tâm lý gi a cá nhân đĩ và cá nhân khác, t c là t o nên b n s c tâm lý c a cá nhân đĩ. Nhân v t là m t cá nhân cĩ m t vai trị và v trí xã h i nh ư th nào đĩ trong m t nhĩm, m t t p th , m t c ng đ ng, m t qu c gia do cĩ đưc m t nhân cách nh ư th nào đĩ. Nhân cách nh ư đã đưc đ nh ngh ĩa trên c ũng là m t con ng ưi, nh ưng khơng xét v m t c ơ th sinh h c mà là v m t b n s c tâm lý và giá tr xã h i. M i nhân cách cũng là m t cá nhân, m t cá tính và c ũng cĩ th là m t nhân v t. II. CÁC H C THUY T KHÁC NHAU V NHÂN CÁCH 1. Thuy t c a S.Freud v nhân cách 1.1. Thuy t tâm đ ng h c c a Freud v nhân cách (Freud’s psychodynamic theory of personality) • Thuy t tâm đ ng h c c a Freud v nhân cách là thuy t nh n m nh t m quan tr ng c a nh ng tr i nghi m trong th i th ơ u, nh ng ý ngh ĩ b d n nén mà chúng ta khơng th t nguy n nĩi ra và nh ng xung đ t gi a cái cĩ ý th c và cái vơ th c th ưng chi ph i t ư duy và hành vi c a chúng ta. • Nh ng ý ngh ĩ cĩ ý th c (conscious thoughts). Nh ng l c vơ th c (unconscious forces) và khái ni m đ ng l c vơ th c (unconscious motivation) c a Freud: Trang 95
18. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài + Nh ng ý ngh ĩ cĩ ý th c là nh ng d c v ng và nh ng ham mu n mà chúng ta nh n bi t đưc ho c nh l i đưc vào b t c lúc nào. + Nh ng l c vơ th c là m t quan ni m c a Freud v tác đ ng c a nh ng ý ngh ĩ b d n nén, nh ng ham mu n ho c nh ng xung l c đ i v i nh ng ý ngh ĩ cĩ ý th c và nh ng hành vi c a chúng ta. Freud đã dùng nh ng khái ni m v l c vơ th c, đ ng l c vơ th c đ gi i thích ti sao chúng ta l i cĩ nh ng l i nĩi và vi c làm mà chính chúng ta c ũng khơng hi u t i sao chúng ta l i nĩi và làm nh ư v y. • Các bi n pháp k thu t c a Freud đ phát hi n cái vơ th c: Freud đã tìm ra 3 bi n pháp k thu t sau đây đ phát hi n cái vơ th c: 1. Liên t ưng t do (free association) là bi n pháp trong đĩ nhà tâm lý h c khuy n khích khách hàng c a mình nĩi lên b t c ý ngh ĩ hay hình nh nào đang cĩ trong đu do gi đ nh r ng s nĩi lên c a khách hàng là manh m i đ l n ra cái vơ th c. Mt s nhà tr li u tâm lý ngày nay đã s d ng bi n pháp k thu t này c a Freud, nh ưng khơng ph i t t c các nhà tâm lý h c đ u tin r ng bi n pháp liên t ưng t do này cĩ th giúp h tìm ra đưc cái vơ th c khách hàng. 2. Gi i thích ý ngh ĩa c a gi c m ơ (dream interpretation) là bi n pháp k thu t phân tích các gi c m ơ mà Freud đã t o ra do gi đ nh r ng các gi c m ơ bao gi c ũng ch a đ ng nh ng ý ngh ĩ n d u nào đĩ cho phép ta l n ra nh ng ý ngh ĩ và nh ng ham mu n vơ th c nào đĩ. Freud phân bi t gi a m t bên là câu chuy n đã di n ra trong gi c mơ mà Freud coi là b n i v i m t bên là ph n chìm, t c là ph n ý ngh ĩa c a câu chuy n đã di n ra trong gi c m ơ đĩ. Ví d : cái g y hay con dao trong gi c m ơ cĩ th đưc gi i thích là b ph n sinh dc nam, hay cái h p hay cái b p lị trong gi c m ơ cĩ th gi i thích là b ph n sinh d c n. Theo Freud, gi c m ơ là hình th c tinh túy nh t c a liên t ưng t do, là “con đưng ri th m” d n nhà tâm lý h c đi vào cõi vơ th c c a khách hàng. 3. S nĩi ln theo quan ni m c a Freud (Freudian slips) là nh ng nh m l n trong l i nĩi mà chúng ta th ưng ph m ph i. Theo Freud, nh ng l i nĩi l n đĩ là s Trang 96
19. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài ph n ánh nh ng ý ngh ĩ ho c d c v ng vơ th c (ví d nĩi l n m t t nào đĩ thành m t t ch b ph n sinh d c ho c ch hành vi giao h p ). 1.2. Thuy t c a Freud v 3 ph n c a tâm lý (v c u trúc c a nhân cách) Freud chia tâm trí con ng ưi ra làm 3 ph n là cái y (the id), cái tơi (the ego) và cái siêu tơi (the super ego). ðĩ c ũng là c u trúc c a nhân cách theo quan ni m c a Freud. Cĩ th hình dung tâm trí (hay nhân cách) theo quan ni m c a Freud. Cĩ th hình dung tâm trí (hay nhân cách) theo quan ni m c a Freud nh ư m t tng b ăng trơi. Ph n n i trên m t n ưc là ph n ý th c, cịn ph n chìm là ph n vơ th c. Cái y hồn tồn là vơ th c nên chìm hồn tồn trong n ưc; cái tơi cĩ m t ph n l n hơn n i trên m t n ưc. Là ph n cĩ ý th c và ph n nh h ơn chìm trong n ưc là ph n vơ th c. Cịn cái siêu tơi thì ng ưc l i cĩ m t ph n nh h ơn n i trên m t n ưc là ph n cĩ ý th c và m t phn l n h ơn chìm trong n ưc là ph n vơ th c: Cái y làm ch c n ăng k địi h i và tìm ki m s khối l c v tình d c (pleasure seeker). Theo Freud, nĩ là c i ngu n n ăng l ưng tinh th n c a con ng ưi. Nĩ cĩ hai xung n ăng sinh h c là tình d c và b o hành. Nĩ ho t đ ng theo nguyên t c th a mãn 2 xung n ăng (tình d c và b o hành) đĩ và tránh né m i s đau đ n, b t ch p đ o lý c a xã h i. Cái y gi ng nh ư m t đ a tr h ư h ng, ích k , ch bi t địi h i th a mãn nh ng ham mu n c a b n thân, khơng bi t gì đn l ph i, lơgic hay đo lý. Và do đĩ nĩ xung đt v i nh ng ng ưi khác (v i cha m ) và s xung đ t đĩ đã d n đ n s phát tri n c a cái Tơi. Cái tơi làm ch c n ăng nhà th ươ ng l ưng gi a cái y và cái siêu tơi (negotiator between and super ego) đ tìm ki m s an tồn và cách th a mãn các d c v ng c a cái y mà xã h i cĩ th ch p nh n. Nĩ ho t đ ng theo nguyên t c th c t , t c là nguyên t c ch thõa mãn m t d c v ng hay m t s ham mu n khi cĩ m t l i thốt đưc xã h i ch p nh n. Nĩi cách khác, cái tơi làm nhi m v dung hịa nhu c u c a cái y và yêu cu c a cái siêu tơi. Cái siêu tơi làm ch c n ăng ng ưi điu ch nh (regulator) đưc hình thành và phát tri n t cái tơi trong th i th ơ u, cĩ nhi m v làm cho cái tơi ph i th c hi n các giá tiêu Trang 97
20. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài chu n đ o đ c c a xã h i trong s th a mãn các d c v ng c a cái y, n u khơng th c hi n thì cái tơi ph i c m th y mình đã ph m t i ho c ph m l i. Nh ư v y, cái siêu tơi là ng ưi b o v đ o đ c, là l ươ ng tâm làm nhi m v ki m sốt xung l c c a cái y. 1.3. Thuy t c a Freud v s lo âu (anxiety) và gi i t a lo âu • Lo âu là tr ng thái v a khĩ ch u, b t r t lo l ng v m t tâm lý, v a c m th y c ăng th ng v m t sinh lý do tim đ p m nh và huy t áp t ăng • Theo Freud, khi m t nhu c u nào đĩ c a ta khơng đưc th a mãn thì cái y, cái tơi và cái siêu tơi trong con ng ưi ta xung kh c v i nhau và đánh nhau, gây cho ta s lo âu. • Cơ ch phịng th (defense mechanisms) đ gi i t a lo âu Theo Freud, c ơ ch phịng th là nh ng quá trình ho t đ ng m t cách vơ th c đ giúp cho cái tơi gi i t a đưc s lo âu b ng cách t l a d i huy n ho c mình. Cĩ nhi u cơ ch phịng th đ gi i t a s lo âu: + Vi n lý (rationalization) là đư a ra nh ng lý l , lý do bi n minh cho nh ng hành vi đã gây cho mình s lo âu. + Ph nh n (denial) là khơng th a nh n, khơng cơng nh n nh ng nguyên nhân gây ra s lo âu. + D n nén (repression) là chơn ch t trong t ng vơ th c nh ng c m xúc, tình c m khơng đưc ch p nh n ho c cĩ tính đe d a. + Phĩng chi u (projection) là gán ghép nh ng nét tính cách khơng đưc ch p nh n cho nh ng ng ưi khác. + Ngh ch d ng (reaction formation) là chuy n m t d c v ng khơng đưc ch p nh n thành m t hành vi đưc ch p nh n. + Chuy n d ch (displacement) là thay th nguyên nhân th t c a m t tình c m hay xúc c m b ng m t nguyên nhân khác an tồn h ơn và đưc xã h i ch p nh n hơn. + Th ăng hoa (sublimation) là m t cách chuy n d ch m t d c v ng, m t ham mu n b đe d a hay b c m (th ưng là ham mu n tình d c) thành m t d c v ng m t ham mu n khác đưc xã h i ch p nh n. Trang 98
21. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Các c ơ ch phịng th nĩi trên, theo Freud đu cĩ hai đ c đim. - M t là: vơ th c hồn tồn - Hai là: cĩ th cĩ ích ho c cĩ th cĩ h i, tùy theo m c đ chúng ta s d ng nhi u hay ít 1.4. Thuy t c a Freud v các giai đon phát tri n c a nhân cách • Theo Freud, nhân cách c a m i ng ưi đưc phát tri n qua 5 giai đon tâm - tính dc (psychosexual stages) là th nh t, giai đon mơi mi ng (oral stage) th hai, giai đon h u mơn (anal stage), th ba giai đon d ươ ng v t (phallic stage), th t ư giai đon n tàng (latency stage) và th n ăm giai đon c ơ quan sinh d c (genital stage). 1. Giai đon mơi mi ng là giai đon 18 tháng đ u tiên c a đ i đ a tr . Trong giai đon này đ cĩ khối c m t p trung mi ng v i các ho t đ ng bú, mút, ng m, nhai và c n, g m. N u trong giai đon này nĩ đưc th a mãn quá nhi u hay quá ít thì s b ám nh và ti p t c tìm ki m s th a mãn mơi mi ng v i các h at đ ng nh ư ăn quá mc, nhai keo gơm, hút thu c lá lúc đã l n. 2. Giai đon h u mơn là giai đon t 1,5 tu i đ n 3 tu i. Trong giai đon này, đa tr tìm ki m khối c m h u mơn m i khi nĩ đi đ i ti n. S khơng th a mãn hay th a mãn s tìm khi n khối c m trong giai đon này s làm cho đa tr khi đã l n cĩ nh ng nét tính cách nh ư ng ăn n p, keo ki t, c ng r n ho c hào phĩng, c u th , b a b i vơ t ư. 3. Giai đon d ươ ng v t là giai đon t 3 - 6 tu i. Trong giai đon này, đa tr tìm ki m s khối c m c ơ quan sinh d c. Freud cho r ng giai đon này cĩ t m quan tr ng đ c bi t trong s phát tri n c a nhân cách do s c m c c m Ơđ íp (Oedipus complex - Ơđ íp là nhân v t trong th n tho i Hy L p đã gi t cha và l y m mà khơng bi t) M c c m Ơđ íp là quá trình trong đĩ đa tr c nh tr nh v i cha (n u nĩ là con trai) ho c v i m (n u nĩ là con gái) đ cĩ đưc s th ươ ng yêu và s khối c m v i ng ưi khác gi i đã sinh ra mình (ngh ĩa là v i m n u là con trai và vi cha n u là con gái) Trang 99
22. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Theo Freud, m c c m Ơđ íp đã làm n y sinh m t s v n đ đ a tr . N u đ a tr là con trai nĩ s khám phá ra r ng cái d ươ ng v t c a nĩ là m t ngu n khối c m và nĩ c m th y cĩ m t s h p d n tình d c t phía m nĩ. Và do đĩ nĩ c m th y c ăm ghét, ghen tuơng và c nh tranh v i b . Nĩ c ũng cĩ n i s hãi b thi n. Nĩ gi i quy t ni m c c m Ơđ íp c a nĩ b ng cách đ ng nh t nĩ v i b nĩ. Nu đ a tr là con gái thì nĩ s khám phá ra r ng nĩ khơng cĩ d ươ ng v t, nĩ cm th y m t s m t mát và m t s thèm mu n mà Freud g i là thèm đưc cĩ d ươ ng vt (penis envy). S m t mát đĩ làm cho nĩ ch ng đ i l i m và phát tri n nh ng ham mu n tình d c đ i v i b . ð a con gái gi i quy t n i m c c m Ơđ íp c a nĩ (cịn g i là mc c m Electra, do Electra là m t n nhân v t trong th n tho i Hy L p đã gi t m ) bng cách đ ng nh t mình v i m . N u m c c m đĩ khơng gi i quy t đưc, n i ám nh s n y sinh và ng ưi con gái s là m t ng ưi đàn bà su t đ i c m th y mình th p kém so v i ng ưi đàn ơng. 4. Giai đon n tàng là giai đon t 6 tu i đ n tu i d y thì - phát d c (puberty). ðây là giai đon đ a tr d n nén nh ng suy ngh ĩ và ham mu n tình d c đ tham gia vào nh ng ho t đ ng phi tình d c (nonsexual activities) ví d nh ư ho t đ ng xã h i, ho t đ ng trí tu 5. Giai đon c ơ quan sinh d c là giai đon t tu i d y thì (phát d c) đ n tu i tr ưng thành (adulthood). ðây là giai đon con ng ưi đã ph c h i và ti p t c nh ng suy ngh ĩ, ham mu n tình d c b ng cách tìm s thõa mãn nh ng ham mu n đĩ thơng qua các m i quan h v i nh ng ng ưi khác. Con ng ưi trong giai đon này g p nh ng xung đ t nh ư th nào là tùy thu c vào nh ng xung đ t c a ba giai đon đ u đã đưc gi i quy t nh ư th nào. N u nĩ đã b ám nh t trong m t giai đon tr ưc đĩ thì trong giai đon này nĩ s kém ngh l c trong vi c gi i quy t nh ng xung đ t trong giai đon này. N u trong 3 giai đon đ u nĩ gi i quy t thành cơng các xung đt đ phát tri n các m i quan h tình yêu và s cĩ m t nhân cách kh e m nh và chín ch n. Trang 100
23. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 2. Thuy t nh n th c xã h i v nhân cách c a Bandura Thuy t nh n th c v xã h i (social cognitive theory) là thuy t cho r ng nhân cách m i ng ưi đưc phát tri n do nh h ưng c a 3 nhân t là mơi tr ưng xã h i, nh n th c – cá nhân và hành vi. 1. Mơi tr ưng Nhân cách 2. Nh n th c - Cá nhân 3. Hành vi Nhân t mơi tr ưng xã h i là nhân t thu c mơi tr ưng kinh t , chính tr , v ăn hĩa c a xã h i trong đĩ con ng ưi đang s ng. Nhân t nh n th c cá nhân là nhân t v m t tâm lý – xã h i c a cá nhân v đ nh hưng giá tr , ni m tin, ý đ nh, v tình c m, v vai trị xã h i và v m t sinh h c, di truy n c a cá nhân. Nhân t hành vi là nhân t v ho t đ ng, v hành đng c a cá nhân trong các lĩnh v c kinh t , chính tr , v ăn hĩa xã h i • Thuy t nh n th c c a xã h i c a Albert Bandura v nhân cách Năm 1986, Albert Bandura g i thuy t c a mình v s phát tri n nhân cách là thuy t h c t p – xã h i (social learning - theory) nh ưng sau đĩ Bandura l i đ i tên thuy t ca mình là thuy t nh n th c – xã h i (social cognitive- theory) Theo thuy t nh n th c xã h i c a Bandura thì s phát tri n và thay đi c a nhân cách tùy thu c vào 4 quá trình Albert Bandura Trang 101
24. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài nh n th c khác nhau c a con ng ưi; M t là: s phát tri n n ăng l c ngơn ng ; Hai là : s h c t p b ng quan sát; Ba là : hành vi cĩ m c đích; B n là: s t phân tích b n thân mình Mi quan h gi a 4 quá trình nh n th c nĩi trên v i s phát tri n c a nhân cách, đưc c th hĩa qua các n ăng l c sau đây c a m i ng ưi: + N ăng l c trì hỗn s th a mãn (delay of gratification) là n ăng l c t nguy n hỗn l i s nh n th ưng làm th a mãn ngay m t nhu c u nào đĩ c a mình đ ti p t c làm nhi m v cho đ n khi nh n đưc m t ph n th ưng trong t ươ ng lai l n lao hơn mà mình đã đưc h a h n. + N ăng l c t tin (self- efficacy): s t tin này cĩ đưc t 4 ngu n thơng tin: m t là: kinh nghi m b n thân đã cĩ; hai là: s so sánh n ăng l c gi a mình và ng ưi khác; ba là: s đánh giá c a ng ưi khác v b n thân mình mà mình đã bi t đưc và b n là: s ph n h i c a c ơ th cho bi t n ăng l c c a mình là nh ư th nào. 3. Các thuy t nhân v ăn v nhân cách (c a Maslow và Rogers) • Các thuy t nhân v ăn (Humanistic theories) v nhân cách là các thuy t tâm lý hc nh n m nh kh n ăng con ng ưi, v i t ư cách là m t cá nhân, cĩ th tr ưng thành, phát tri n ti m n ăng và t do l a ch n v n m nh c a mình. • Ba đc đim chung c a các thuy t nhân v ăn v nhân cách: + Các thuy t nhân v ăn v nhân cách đ u s d ng cách ti p c n hi n t ưng h c (phenomenological perspective) là cách ti p c n trên c ơ s quan ni m cho r ng tri giác hay suy ngh ĩ c a anh v th gi i b t k là đúng hay sai, đang tr thành th c t i cho anh. + Các thuy t nhân v ăn v nhân cách đ u xem xét con ng ưi hay hồn c nh v i quan đim t ng th th ng nh t (holistic view), ngh ĩa là v i quan đim này, nhân cách bao gi c ũng l n h ơn t ng s t o nên m t th c th duy nh t và tồn b th c hi n ch c năng c a nĩ nh ư m t đơn v . + Các thuy t nhân v ăn v nhân cách đ u đ cao t ư t ưng phát tri n ti m n ăng cĩ th c c a b n thân m i cá n ăng, t c là t ư t ưng v s th c t i hĩa b n thân (self - actualization), cĩ ngh ĩa là phát tri n t i đa m i ti m n ăng cĩ th c c a b n thân m i con Trang 102
25. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài ng ưi, m t nhu c u đưc Abraham Maslow x p vào b c cao nh t trong thang nhu c u (need hierarchy) n ăm b c do ơng đ xu t. 3.1. Thuy t c a Abraham Maslow v th c t i hĩa b n thân: N ăm 1971, Maslow đã phát tri n thuy t th c t i hĩa bn thân (t th c hi n cái tơi c a b n thân) trên c ơ s nghiên c u cu c đ i c a các danh nhân n i ti ng nh ư: Abraham Lincoln, Albert Einstein và Eleanor Roosevelt. Maslow đã k t lu n r ng các danh nhân đĩ đã đt đưc nh ng m c tiêu c a s th c t i hĩa b n thân do đã phát tri n các đ c đim sau đây c a nhân cách: • Nh n th c chính xác th c t . Abraham Maslow • Suy ngh ĩ và hành đng m t cách đ c l p, t ch . • Th c hi n quan h thân tình, sâu s c ch v i m t s ít ng ưi. • Tp trung vào s th c hi n các m c tiêu c a mình. Theo Maslow, m c dù r t ít ng ưi cĩ th đ t t i trình đ t th c hi n đưc b n thân, nh ưng ai c ũng cĩ xu h ưng t th c hi n đưc b n thân mình. Xu h ưng này thúc đy đưc m i ng ưi chúng ta c g ng tr thành con ng ưi thu c lo i t t nh t mà chúng ta cĩ kh n ăng tr thành. 3.2. Thuy t c a Carl Rogers v th c t i hĩa b n thân (self – actualization theory) cịn g i là thuy t v b n thân (self theory) Thuy t này d a trên 2 gi đ nh (assumptions) ch yu. M t là: s phát tri n c a nhân cách bao gi c ũng đưc th c hi n trên c ơ s xu h ưng hi n th c hĩa b n thân riêng bi t c a m i ng ưi, hai là: m i ng ưi chúng ta đu cĩ m t nhu c u cá nhân v s đánh giá tích c c đi v i mình. Xu h ưng hi n th c hĩa b n thân, theo Rogers, là xu Carl Rogers hưng phát tri n m i kh n ăng c a chúng ta đ duy trì và c i thi n t t nh t cu c s ng ca mình v c 2 m t sinh h c và tâm lý (v t ch t và tinh th n) Trang 103
26. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Cái b n thân (self) ho c quan ni m v b n thân (self - concept) là k t qu c a vi c m i ng ưi chúng ta t nh n xét và miêu t b n thân mình, t c là nh n th c v năng l c, v đ c đim nhân cách và v nh ng hành vi ng x c a mình trong s so sánh v i ng ưi khác. Tùy theo quan ni m v b n thân c a m i ng ưi là tích c c hay tiêu c c mà h th hi n m t cách tích c c hay tiêu c c đ i v i cu c s ng c a mình và đi v i xã h i. Theo Roges, cái b n thân th c t là cái tơi th c t là cái b n thân mà chúng ta đang cĩ trong th c t và đang c m nghi m, cịn cái b n thân lý t ưng (t c là cái tơi lý tưng) là cái b n thân t t đ p nh t mà chúng ta mong mu n, m ơ ưc s đ t t i. Rogers tin r ng thái đ tích c c c a gia đình, b n bè và c a các nhân v t quan tr ng đ i v i chúng ta mà chúng ta th ưng mong mu n (s yêu th ươ ng, s kính tr ng, s tin c y) cĩ vai trị r t l n trong s phát tri n lành m nh c a chúng ta và c a các m i quan h liên nhân cách. Thái đ tích c c cĩ điu ki n là thái đ th ươ ng yêu, quý tr ng c a gia đình khi ta cĩ l i s ng, cĩ hành vi đưc h ch p nh n, phù h p v i nh ng tiêu chu n c a h . Thái đ tích c c vơ điu ki n là thái đ th ươ ng yêu, quý tr ng c a gia đình, b n bè và nh ng ng ưi quan tr ng đ i v i ta k c khi ta cĩ l i s ng, hành vi ng ưc l i v i quan ni m c a h . Roges cho r ng s phát tri n c a m t quan ni m lành m nh và tích c c c a b n thân c a mt ng ưi nào đĩ là tùy thu c vào ng ưi nào đĩ cĩ th nh n đưc nhi u hay ít thái đ tích c c vơ điu ki n c a nh ng ng ưi xung quanh, nh t là c a gia đình, b n bè và nh ng ng ưi quan tr ng. 4. Các thuy t v nét tính cách Thuy t v nét tính cách (trait theory) là thuy t phân tích c u trúc c a nhân cách trên c ơ s phát hi n, nh n bi t và phân lo i các đ c tính c a nhân cách, t c các nét c a tính cách. Theo thuy t này, m i nét tính cách là m t xu h ưng cĩ tính t ươ ng đi n đ nh và t ươ ng đi lâu dài c a hành vi con ng ưi. Trang 104
27. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 4.1. S nh n di n các nét tính cách c a con ng ưi T 1930 nhà tâm lý h c Gordon All port đã dùng các t đin đ li t kê ra t t c các nét tính cách c a con ng ưi đưc nêu trong các t đin đĩ. K t qu là cĩ đn 18.000 t nĩi v các nét tính cách khác nhau c a con ng ưi, và Allport đã Gordon Allport Raymond Cattell la ch n đ nêu lên m t danh sách 4500 nét tính cách. Năm 1943, Raymond Cattell đã xem xét l i danh sách 4.500 nét tính cách mà Allport đã nêu lên đ rút g n l i thànhh m t danh sách cĩ 35 nét tính cách c ơ b n c a con ng ưi và cho r ng đ đ miêu t s khác nhau v tính cách c a các nhân cách. Sau đĩ, danh sách này cịn rút g n l i đ ch cịn 16 nét tính cách. • Năm nét tính cách c ơ b n nh t ðn nay các nhà tâm lý ch n rút g n n a đ ch cịn 5 nét tính cách c ơ b n nh t to nên tính cách cá nhân là: a. Tính c i m (hay khép kín) (openness) b. Tính chu đáo (hay c u th ) (conscientiousness) c. Tính h ưng ngo i (hay h ưng n i) (extraversion) d. Tính d th ươ ng (hay d ghét) (agreeableness) e. Tính đim đ m (hay nĩng n y) (neuroticism) (N ăm t ti ng Anh Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, Neuroticism đ ch 5 nét tính cách c ơ b n nĩi trên cĩ th đưc nh d dàng n u ta nh n th y r ng 5 ch cái đ u tiên cĩ th h p thành t OCEAN cĩ ngh ĩa là đi d ươ ng). • Mi quan h gi a tính cách và hành vi Trong nh ng tình hu ng l p l i ho c t ươ ng t thì m i nét tính cách c h u c a cá nhân đu đưc bi u l theo đúng tính ch t c a nĩ qua hành vi. Nh ưng trong nh ng tình hu ng khác hành vi c a cá nhân khơng ph i lúc nào c ũng th hi n đúng tính cách ca nĩ. Trang 105
28. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Nh ư v y t tính cách t i hành vi cịn cĩ vai trị c a tình hu ng trong đĩ cá nhân s lâm vào và hành vi c a cá nhân đĩ s di n ra, hành vi c a cá nhân đĩ là nh ư th nào khơng ph i ch do tính cách quy đnh mà cịn do tình hu ng quy đ nh. • S n đ nh và s thay đ i c a tính cách Theo k t qu nghiên c u c a Robert Mc Crae và c a Paul Costa (1994, 1997) thì: a. Nh ng thay đ i ch y u trong tính cách c a m i con ng ưi th ưng di n ra trong th i th ơi u, th i thi u niên và th i thanh niên m i l n. b. Tính cách c a m i cá nhân t ươ ng đi n đ nh tu i 30 (sau tu i này, s thay đi tính cách v n cĩ th cĩ nh ưng khơng nhi u và khơng l n) c. Trong th i gian t tu i 30 đ n 50 đàn ơng ít cĩ nh ng thay đ i trong tính cách, nh ng ph n thì cĩ nh ng thay đ i nhi u h ơn do cĩ s thay đ i trong vai trị làm m khi con cái đã l n và ra riêng. • Mc đ nh h ưng c a các nhân t khác nhau đ n s hình thành và thay đi tính cách. Qua nghiên c u c a m t s nhà tâm lý h c th y r ng: a. Nhân t di truy n chi m 40% nh h ưng b. Nhân t mơi tr ưng chi m 34% trong đĩ mơi tr ưng gia đình là 7%. c. Các nhân t khác thu c v ch th trong đĩ cĩ ho t đ ng c a ch th chi m 26% nh h ưng. III. ðc đim và c u trúc c a nhân cách 1. ðc đim ca nhân cách • Tính th ng nh t c a nhân cách: nhân cách là m t ch nh th th ng nh t gi a ph m ch t và n ăng l c, gi a đ c và tài c a con ng ưi. • Tính n đ nh c a nhân cách: nhân cách là t h p các thu c tính tâm lý tươ ng đi n đ nh, ti m tàng trong m i cá nhân. • Tính tích c c c a nhân cách: nhân cách là ch th c a ho t đ ng và giao ti p, là s n ph m c a xã h i. M t cá nhân đưc th a nh n là m t nhân cách khi nào anh ta tích c c ho t đ ng trong nh ng hình th c đa d ng c a nĩ, nh vào vi c nh n th c, ci t o, sáng t o ra th gi i và đng th i c i t o c chính b n thân mình. Giá tr đích Trang 106
29. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài th c c a nhân cách, ch c n ăng xã h i và c t cách làm ng ưi c a cá nhân th hi n rõ nét tính tích c c c a nhân cách. • Tính giao ti p c a nhân cách: nhân cách ch cĩ th hình thành, phát tri n, tn t i và th hi n trong ho t đ ng và trong m i quan h giao ti p v i nh ng nhân cách khác. Nhu c u giao ti p đưc xem nhu là m t nhu c u b m sinh c a con ng ưi, con ng ưi sinh ra và l n lên luơn cĩ nhu c u quan h giao ti p v i ng ưi khác, v i xã h i. Thơng qua giao ti p con ng ưi gia nh p vào các quan h xã h i và l ĩnh h i h th ng các chu n m c đ o đ c. 2. C u trúc c a nhân cách: Ng ưi ta coi nhân cách cĩ 4 nhĩm thu c tính tâm lý đin hình là: xu h ưng, năng l c, tính cách, khí ch t. 2.1. Xu h ưng c a nhân cách: Xu h ưng nhân cách th ưng bi u hi n m t s m t ch y u: nhu c u, h ng thú, nguy n v ng, lý t ưng, th gi i quan, ni m tin Tồn b các thành ph n trong xu h ưng nhân cách nh ư: nhu c u, h ng thú, nguy n v ng, lý t ưng, th gi i quan, ni m tin là các thành ph n trong h th ng đ ng cơ c a nhân cách, chúng là đng l c c a hành vi, c a ho t đ ng. 2.2. N ăng l c: Năng l c là t h p các thu c tính đ c đáo c a cá nhân, phù h p v i nh ng yêu cu c a m t ho t đ ng nh t đ nh, đ m b o cho hot đ ng đĩ cĩ k t qu . Các m c đ c a n ăng l c: ng ưi ta th ưng chia n ăng l c thành 3 m c đ khác nhau: n ăng l c, tài n ăng và thiên tài. Năng l c cĩ th chia thành 2 lo i: n ăng l c chung và n ăng l c riêng bi t. N ăng lc chung là n ăng l c c n thi t cho nhi u l ĩnh v c ho t đ ng khác nhau. N ăng l c riêng bi t là s th hi n đ c đáo các ph m ch t riêng bi t, cĩ tính chuyên mơn, nh m đáp ng yêu c u c a m t l ĩnh v c ho t đ ng chuyên bi t v i k t qu cao. 2.3. Tính cách: Tính cách là m t thu c tính tâm lý ph c h p c a cá nhân bao g m: m t h th ng thái đ c a nĩ đ i v i hi n th c, th hi n trong h th ng hành vi t ươ ng ng. Trang 107
30. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Nh ng nét tính cách t t th ưng đưc g i là “đc tính”, “lịng”, “tinh th n” nh ng nét tính cách x u th ưng đưc g i là “thĩi”, “t t” • Cu trúc c a tính cách: Tính cách cĩ c u trúc r t ph c t p bao g m: h th ng thái đ và h th ng hành vi. + H th ng thái đ c a cá nhân bao g m 4 m t sau đây: - Thái đ đ i v i t p th và xã h i - Thái đ đ i v i lao đ ng - Thái đ đ i v i m i ng ưi - Thái đ đ i v i b n thân + H th ng hành vi (hành đng, nĩi n ăng, c ch ). ðây là s th hi n c th ra bên ngồi c a h th ng thái đ nĩi trên. Ng ưi cĩ tính cách t t, nh t quán thì h th ng thái đ s t ươ ng ng v i h th ng hành vi, trong đĩ thái đ là m t n i dung, m t ch đo, cịn hành vi là hình th c bi u hi n c a tính cách khơng tách r i nhau, th ng nh t hu c ơ v i nhau. 2.4. Khí ch t: • Là thu c tính tâm lý ph c h p c a cá nhân, bi u hi n c ưng đ , t c đ , nh p đ c a các ho t đ ng tâm lý, th hi n s c thái hành vi c a cá nhân. • Các ki u khí ch t: I.P.Pavlov đã khám phá ra 2 quá trình th n kinh c ơ b n là h ưng ph n và c ch cĩ 3 thu c tính c ơ b n: c ưng đ , tính cân b ng, tính linh ho t. S k t h p theo các cách khác nhau gi a 3 thu c tính này t o ra 4 ki u th n kinh chung cho ng ưi và đng vt, là c ơ s cho 4 lo i khí ch t: + Ki u m nh m , cân b ng, khơng linh ho t “Bình th n” + Ki u m nh m khơng cân b ng “Nĩng n y” (H ưng ph n m nh m h ơn c ch ) + Ki u y u “ Ưu t ư” + Ki u m nh m , cân b ng, linh ho t “H ăng hái” Theo Hans Eysenck t b n nhân t c a nhân cách: h ưng ngo i - h ưng n i và n đ nh – b t n đ nh k t h p v i nhau, ta s cĩ: Trang 108
31. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Hưng ngo i + n đ nh  H ăng hái • Hưng n i + b t n đ nh  Tr m t ư • Hưng ngo i + b t n đ nh  Nĩng n y • Hưng n i + n đ nh  ðim đ m M i ki u khí ch t trên cĩ m t m nh, m t y u. Trên th c t con ng ưi cĩ nh ng lo i khí ch t trung gian bao g m nhi u đ c tính c a b n ki u khí ch t trên: khí ch t c a cá nhân cĩ c ơ s sinh lý th n kinh nh ưng khí ch t mang b n ch t xã h i, ch u s chi ph i c a các đ c đim xã h i, bi n đ i do rèn luy n và giáo d c. IV. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N NHÂN CÁCH. Nhân cách khơng ph i là cái b m sinh cĩ s n mà là c u t o tâm lý m i đưc hình thành và phát tri n trong quá trình s ng – giao ti p, vui ch ơi, h c t p, lao đ ng. Quá trính hình thành nhân cách ch u nh h ưng c a các y u t sau 1. Giáo d c: Trong s hình thành và phát tri n nhân cách thì giáo d c gi vai trị ch đo: • Giáo d c v ch ra ph ươ ng h ưng cho s hình thành và phát tri n nhân cách • Thơng qua giáo d c, th h tr ưc truy n l i cho th h sau l ĩnh h i ti p thu n n văn hĩa xã h i - l ch s đ t o nên nhân cách c a mình (qua n i dung giáo d c) • Giáo d c khơng tách r i v i t giáo d c, t rèn luy n, t hồn thi n nhân cách ca m i cá nhân. 2. Ho t đ ng: • Ho t đ ng là ph ươ ng th c t n t i c a con ng ưi, là nhân t quy t đ nh tr c ti p s hình thành và phát tri n nhân cách. Ho t đ ng c a con ng ưi là ho t đ ng cĩ m c đích, mang tính xã h i, mang tính c ng đ ng. • Thơng qua 2 quá trình đi t ưng hĩa và ch th hĩa trong ho t đ ng mà nhân cách b c l và hình thành. • S hình thành và phát tri n nhân cách m i ng ưi ph thu c vào s ho t đ ng ch đ o m i th i k ỳ nh t đ nh. Mu n hình thành nhân cách, con ng ưi ph i tham gia vào các d ng ho t đ ng khác nhau, trong đĩ đ c bi t chú ý t i vai trị ho t đ ng ch đo. Trang 109
32. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3. Giao ti p: • Giao ti p là điu ki n t n t i c a cá nhân và xã h i lồi ng ưi. Nhu c u giao ti p là m t trong nh ưng nhu c u xã h i c ơ b n, xu t hi n s m con ng ưi. • Nh giao ti p con ng ưi gia nh p vào các quan h xã h i, l ĩnh h i n n v ăn hĩa xã h i, chu n m c xã h i, “t ng hịa các quan h xã h i” làm thành b n ch t con ng ưi, đ ng th i thơng qua giao ti p con ng ưi đĩng gĩp tài l c c a mình vào kho tàng chung c a nhân lo i, c a xã h i. • Trong giao ti p con ng ưi khơng ch nh n th c ng ưi khác, nh n th c các quan h xã h i, mà cịn nh n th c đưc chính b n thân mình, t đ i chi u so sánh mình v i ng ưi khác, v i chu n m c xã h i, t ư đánh giá b n thân mình nh ư là m t nhân cách, đ hình thành m t thái đ giá tr - c m xúc nh t đ nh đ i v i b n thân. Hãy nĩi khác đi, qua giao ti p con ng ưi hình thành n ăng l c t ý th c. 4. T p th : • Nhân cách con ng ưi đưc hình thành và phát tri n trong mơi tr ưng xã h i: gia đình, làng xĩm, quê h ươ ng, khu ph , là các nhĩm, c ng đ ng và t p th mà nĩ là thành viên. Các nhĩm cĩ th đ t t i trình đ phát tri n cao đưc g i là t p th . T p th là m t nhĩm ng ưi, m t b ph n xã h i đưc th ng nh t li theo nh ng m c đích chung, ph c tùng các m c đích c a xã h i. • Nhĩm và t p th cĩ vai trị to l n trong s hình thành và phát tri n nhân cách. Trong nhĩm và t p th di n ra các hình th c ho t đ ng đa d ng, phong phú (vui ch ơi, hc t p, lao đ ng, ho t đ ng xã h i) và các m i quan h giao ti p gi a các cá nhân và cá nhân, cá nhân v i nhĩm, nhĩm v i nhĩm; nh h ưng c a xã h i, các m i quan h xã hi thơng qua các nhĩm và tác đng đ n t ng ng ưi. Ng ưc l i, m i cá nhân tác đ ng đn c ng đ ng, t i xã h i, t i cá nhân khác c ũng thơng qua các t ch c nhĩm và t p th mà nĩ là thành viên. Tác đng c a t p th đ n nhân cách qua ho t đ ng cùng nhau, qua d ư lu n t p th . Vì th trong giáo d c th ưng v n d ng nguyên t c giáo d c b ng tp th và trong t p th . Trang 110
33. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 5. S hồn thi n nhân cách: Trong cu c s ng nhân cách ti p t c bi n đ i và hồn thi n d n thơng qua vi c cá nhân t ý th c, t rèn luy n, t giáo d c, t hồn thi n nhân cách c a mình trình đ phát tri n cao h ơn, đáp ng nh ng yêu c u ngày càng cao c a cu c s ng, c a xã h i. Mt khác trong cu c s ng, nh ng th i đim nh t đ nh, trong nh ng hồn c nh c th , trong nh ng b ưc ngo t c a cu c đ i, ho c cĩ s mâu thu n gay g t gi a cá nhân và xã hi, cá nhân cĩ th cĩ nh ng ch ch h ưng trong s bi n đ i nh ng nét nhân cách so vi chu n m c chung; thang giá tr chung c a xã h i, cĩ th đưa đn s suy thối nhân cách. Vì th vai trị c a t giáo d c, t rèn luy n cĩ ý ngh ĩa đ c bi t trong vi c hồn thi n nhân cách. V. V N ð B N NGÃ Các nhà tâm lý cho r ng nhân cách bao g m ba lo i b n ngã. M c dù s th hi n r t đa d ng và phong phú, m i ng ưi ch là m t nhân cách th ng nh t gi a các b n ngã sau đây: • Cái tơi th lý: Cơ th tơi và tơi ch là m t mà thơi: đp, x u, cao, lùn, tr ng, đen, Trang ph c ch là s n i dài c a c ơ th : th i trang hay khơng, ki u cách t o s tho i mái, t tin hay khơng. • Cái tơi xã h i: Tên h là gì, giá tr c a cá nhân trong quan h gia đình, b n bè, đng nghi p, ngh nghi p, Nh ng giá tr con ng ưi đưc khốc lên hàng ngày, nhà, trong c ơ quan, cái tơi trong cái nhìn c a ng ưi khác • Cái tơi tâm lý Nh ng t ư t ưng, tình c m, s thích, nguy n v ng, n ăng l c c a cá nhân trong quá kh , hi n t i, Nh ng điu th m kín khơng th th l cùng ng ưi khác Cái tơi bí n, con ng ưi là m t n s ngay c v i chính b n thân mình, cĩ nhi u điu mình khơng bi t v mình. Trang 111
34. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài VI. ðÁNH GIÁ NHÂN CÁCH: Vi c đánh tìm hi u ( đánh giá) nhân cách c a cá nhân đưc th c hiên d a trên hai gi đ nh c ơ b n: • Th nh t, nh ng đ c tr ưng nhân cách c a cá nhân g n v i các ng x c a cá nhân đĩ • Th hai, nh ng đ c tr ưng nhân cách cĩ th đánh giá và đo l ưng đưc Cĩ ba ph ươ ng pháp c ơ b n đưc s d ng trong đánh giá nhân cách: 1. Quan sát và ph ng v n 2. Các test phĩng chi u nhân cách 3. Các test khách quan Tr c nghi m tâm lý là các cơng c tiêu chu n nh m đánh giá hành vi ng x c a con ng ưi; chúng ph i đáng tin c y, t c là đánh giá nh t quán nh ng đ c đim mà chúng n l c th m đ nh, và ph i h u hi u hay cĩ giá tr , t c là chúng đánh giá đưc các đc đim mà chúng cĩ nhi m v th m đ nh. Test nhân cách phĩng chi u xu t trình m t kích thích m ơ h , các câu tr l i c a đi t ưng sau đĩ đưc dung đ suy đốn các thơng tin v nhân cách hay cá tính c a h . Hai lo i tr c nghi m phĩng ngo i n i tâm th ưng dùng nh t là : + Tr c nghi m Rorschach: do nhà tâm th n h c ng ưi Th y S ĩ, Herman Rorschach đ x ưng (1926) v i các kích thích m p m là nh ng gi t m c đ i x ng nhau. M t s là đen tr ng, m t s cĩ màu. Thơng qua vi c đ i t ưng quan sát và tr l i câu h i: “B n hãy nĩi b n nhìn th y gì, điu gì cĩ th liên quan đn b n?” , câu tr l i s đưc phân tích, so sánh đ rút ra nh ng đ c đim nhân cách c a đ i t ưng. Mt s b c tranh đưc dùng trong tr c nghi m Rorschach Herman Rorschach Trang 112
35. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài + Tr c nghi m n ăng l c nh n th c ch đ t ng quát (Thematic Apperception Test - TAT), do Henry Murray (1938) nhà tâm lý h c ng ưi M đ x ưng, trong đĩ nhà tâm lý s dùng các câu chuy n do đ i t ưng sáng tác v các tranh nh m ơ h đ suy đốn nhân cách hay cá tính c a h . Bn nhìn th y gì trong b c tranh? Henry Murray Các test khách quan yêu c u đ i t ưng tr l i m t s câu h i l y m u hành vi x lí c a h . Các câu tr l i này dùng đ suy đốn các đim bi u tr ưng nhân cách hay cá tính đc bi t c a cá nhân. Các test khách quan th ưng dùng nh t là: + B ng li t kê nhân cách nhi u m t c a ð i h c Minnesota (Minnesota Multiphasic Personality Inventory - MMPI), đưc thi t l p t i ð i h c Minnesota trong nh ng n ăm 1930 do nhà tâm lý h c Starke Hathaway và nhà tâm th n h c J.R. Mc Kinley đ x ưng, đưc cơng b l n đ u tiên vào nh ng n ăm 1940 bao g m 550 câu h i đúng – sai ho c khơng bi t. Nh ng n ăm g n đây test MPPI đưc xem xét l i, l ưc b và b sung m t s t ng , câu h i cho nên b n MPPI ban đ u gi đưc g i là MPPI – 2 bao g m 566 câu h i đúng - sai. M c đích c a Test MPPI là nh m ch n đốn nh ng cá nhân theo m t b các tên g i tâm th n h c, phân bi t nh ng ng ưi b các d ng d i lo n tâm lý v i ng ưi bình th ưng. + B ng li t kê nhân cách California – CPI (California Psychological Inventory) do Harrison Guough (1957) xây d ng, bao g m 20 thang đo khác nhau nh m đo l ưng nh ng khác bi t cá nhân v m t nhân cách trong nh ng ng ưi t ươ ng đi bình th ưng và t ra thích nghi t t + B ng li t kê nhân cách NEO (NEO – PI; NEO – Personality Inventory), đưc thi t k nh m đánh giá các đ c tr ưng nhân cách ng ưi tr ưng thành bình th ưng. Nĩ đo l ưng mơ hình nhân cách n ăm y u t , cĩ khi đưc g i là 5 chi u kích c ơ b n (nhi u tâm – N; h ưng ngo i – E; c i m - O; tính d th ươ ng – A; tính chu đáo – C) Trang 113
36. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài + Test ch báo typ Myers – Briggs (The Myers – Briggs Type Indicator). Test nhân cách đưc xây d ng d a trên thuy t đ nh typ nhân cách c a C.Jung (1971), phân lo i con ng ưi thành m ưi sáu ph m trù ho c typ. ðưc Peter Myers và Isabel Briggs phát tri n, test này nh m tìm ra “m t lý do cĩ tr t t cho các khác bi t nhân cách”, ho c các ph ươ ng cách con ng ưịi tri giác th gi i c a mình và đư a ra nh ng nh n xét đánh giá v nĩ. Các test nhân cách khơng đánh giá xem ta cĩ nhân cách đn m c nào mà là đánh giá nh ng ph m ch t cĩ th đo l ưng đưc c a nhân cách đĩ. ðiu c t lõi là ch m c tiêu các cơng c nhân cách là mơ t ch khơng ph i l ưng giá. Nh ng đánh giá nhân cách h u hi u nh t và h u ích nh t là d a vào m t ho c nhi u thuy t chính v nhân cách. V i lý thuy t đưc xem là m t h h ưng d n, các nhà tâm lý h c cĩ kh n ăng thu th p các thơng tin khơng d gì cĩ đưc. ðiu quan tr ng hơn, các nhà tâm lý h c cĩ kh n ăng di n gi i và ng d ng nh ng thơng tin đĩ chính xác h ơn và cĩ hi u qu h ơn so v i tr ưng h p ch d a vào nh ng n t ưng, nh ng linh cm, nh ng “tr c giác” v con ng ưi. Trang 114
37. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Câu h i ơn t p 1. Nhân cách là gì? Trình bày các đc đim c a nhân cách? 2. Trình bày c u trúc c a nhân cách? 3. Trình bày n i dung h c thuy t c a S.Freud v nhân cách? 4. Trình bày n i dung thuy t nhân v ăn v nhân cách? 5. Trình bày n i dung thuy t v nét tính cách? 6. Trình bày n i dung thuy t nh n th c xã h i v nhân cách? 7. Trình bày các y u t nh h ưng đ n s hình thành và phát tri n nhân cách? 8. Trình bày các ph ươ ng pháp đánh giá nhân cách? Trang 115
38. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài DANH M C TÀI LI U THAM KH O [1] Lê Th B ng – Nguy n Th Vân H ươ ng (2005). Nh ng điu kì di u v tâm lý con ng ưi. Nhà xu t b n ð i h c s ư ph m Hà N i. [2] Barry D. Smith – Harld J. Vetter (2005) – Sách d ch. Các h c thuy t v nhân cách . Nhà xu t b n V ăn hĩa – Thơng tin [3] Benjamin B. Lahey (2001). Psychology - An introduction . Seventh Edition. McGraw-Hill Publishing Company [4] ] ðinh Ph ươ ng Duy (1998). Giáo trình Tâm lí h c đ i c ươ ng . ði h c M - Bán cơng Tp. H Chí Minh [5] Ph m Minh H c, Lê Khanh và Tr n Tr ng Th y (1989). Tâm lí h c, T p 1 và 2 . Nhà xu t b n Giáo d c [6] ðng Ph ươ ng Ki t (2001). Cơ s tâm lý h c ng d ng . Nhà xu t b n ð i h c Qu c gia Hà N i [7] Tr n Tu n L (2000). Giáo trình Tâm lí h c đ i c ươ ng . Tr ưng ð i h c V ăn Hi n Tp. H Chí Minh. [8] Robert S. Feldman (2003) – Sách d ch. Nh ng điu tr ng y u trong tâm lí h c. Nhà xu t b n Th ng kê [9] Nguy n Quang U n, Tr n H u Luy n, Tr n Qu c Thành (2004). Tâm lí h c đ i cươ ng . Nhà xu t b n ð i h c Qu c gia Hà N i. Trang 116