Giáo trinh Khái lược lịch sử văn học phương Tây thế kỷ XVII-XIX - Trần Thị Bảo Giang (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trinh Khái lược lịch sử văn học phương Tây thế kỷ XVII-XIX - Trần Thị Bảo Giang (Phần 2)

1. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 31 - Chöông 3. VAÊN HOÏC AÙNH SAÙNG PHAÙP I. Nöôùc Phaùp theá kyû XVIII Theá kyû XVIII, xaõ hoäi Phaùp toàn taïi ba ñaúng caáp: taêng löõ laø ñaúng caáp thöù nhaát, quyù toäc laø ñaúng caáp thöù hai vaø ñaúng caáp thöù ba, chieám ñaïi ña soá trong nhaân daân, bao goàm caùc taàng lôùp coøn laïi nhö tö saûn, noâng daân, coâng nhaân, thöông nhaân, daân ngheøo thaønh thò trong ñoù caùc ñaúng caáp quan heä vôùi nhau theo kieåu: “taêng löõ phuïc vuï nhaø vua baèng nhöõng lôøi caàu nguyeän, quyù toäc baèng löôõi kieám, ñaúng caáp thöù ba baèng cuûa caûi”. Hai ñaúng caáp coù ñaëc quyeàn ñaëc lôïi laø taêng löõ vaø quyù toäc, boïn chuùng ra söùc aùp böùc, boùc loät ñaúng caáp thöù ba treân caû hai phöông dieän kinh teá laãn chính trò. Maâu thuaãn giöõa taêng löõ, quyù toäc vôùi nhöõng ngöôøi thuoäc ñaúng caáp thöù ba ngaøy caøng trôû neân gay gaét, quyeát lieät, hình thaønh trong loøng xaõ hoäi hai traän tuyeán: traän tuyeán phong kieán bao goàm nhaø vua, taêng löõ, quyù toäc; traän tuyeán choáng phong kieán goàm nhöõng ngöôøi thuoäc ñaúng caáp thöù ba. Ñeán cuoái theá kyû XVIII, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa coâng thöông nghieäp, giai caáp tö saûn ngaøy moät lôùn maïnh, trôû thaønh nhöõng ngöôøi ñaïi dieän quyeàn lôïi cuûa ñaúng caáp thöù ba, ñöùng leân phaùt ñoäng cuoäc caùch maïng Tö saûn vaø thaéng lôïi cuûa noù naêm 1789 ñaõ laät ñoå cheá ñoä phong kieán chuyeân cheá töøng thoáng trò ôû Phaùp nhieàu theá kyû. Moïi taøn dö phong kieán bò thuû tieâu, giai caáp tö saûn giôø ñaây trôû thaønh giai caáp laõnh ñaïo. Caùch maïng tö saûn Phaùp coøn môû ra thôøi kyø thaéng lôïi cuûa chuû nghóa tö baûn, ñoàng thôøi thöùc tænh nhöõng löïc löôïng daân chuû vaø tieán boä treân theá giôùi ñöùng leân choáng cheá ñoä phong kieán chuyeân cheá, choáng chuû nghóa thöïc daân.Tröôùc nhöõng yù nghóa lòch söû lôùn lao aáy cuûa caùch maïng tö saûn Phaùp 1789, theá kyû XVIII ñöôïc coi: “chuû yeáu laø theá kyû Phaùp”(Engels). II. Ñôøi soáng vaên hoïc Nhöõng bieán ñoåi lôùn lao veà maët chính trò, xaõ hoäi ñaõ keùo theo nhöõng thay ñoåi trong vaên hoïc Phaùp theá kyû XVIII hay coøn ñöôïc goïi laø vaên hoïc Aùnh saùng Phaùp. Tính chaát chuaån möïc, caân ñoái, haøi hoaø cuûa chuû nghóa coå ñieån trong vaên hoïc Phaùp theá kyû XVII ñaõ ñöôïc thay theá baèng khoâng khí soâi noåi cuûa nhöõng cuoäc ñaáu tranh choáng laïi cheá ñoä phong kieán, choáng laïi nhaø thôø vaø toân giaùo, ca ngôïi quyeàn töï do, bình ñaúng cho ngöôøi daân Vaên hoïc Aùnh saùng Phaùp ñöôïc ñaùnh daáu bôûi teân tuoåi nhöõng nhaø vaên-nhaø trieát hoïc noåi tieáng nhö : Motesquieu, Voltaøire, Diderot, J.J.Rousseau 1. Dieãn bieán cuûa vaên hoïc Aùnh saùng Phaùp theá kyû XVIII Vaên hoïc Aùnh saùng Phaùp traûi qua ba giai ñoaïn phaùt trieån khaùc nhau: -1700-1750: trong 15 naêm ñaàu (1700-1715) cuûa giai ñoaïn naøy, treân vaên ñaøn, cuoäc ñaáu tranh giöõa Cöïu phaùi vaø Taân phaùi vaãn tieáp dieãn. Cöïu phaùi chuû tröông tuaân theo vaên hoïc coå ñieån, Taân phaùi chuû tröông vaên hoïc phaûi phuø hôïp Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
2. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 32 - vôùi cuoäc soáng thöôøng nhaät, pheâ phaùn loái vaên chöông khuoân pheùp theo moâ hình coå ñieån, noäi dung caùc taùc phaåm ñaõ chuù yù ñeà caäp ñeán ñôøi soáng cuûa ñaúng caáp thöù ba trong xaõ hoäi. Coù theå coi 15 naêm naøy laø thôøi kyø ñaët neàn moùng ñeå xaây döïng moät neàn vaên hoïc môùi. Töø naêm 1715 ñeán naêm 1750, treân vaên ñaøn, kòch, thô phaùt trieån maïnh, khaûo luaän, nhöõng caâu chuyeän vieát baèng thö cuõng ñöôïc chuù troïng vaø ñaëc bieät laø söï leân ngoâi cuûa tieåu thuyeát. Vaên hoïc thôøi kyø naøy thöôøng ñeà caäp ñeán ñôøi soáng cuûa nhöõng con ngöôøi thuoäc ñaúng caáp thöù ba. Tieâu bieåu cho caùc taùc phaåm vaên hoïc thôøi kyø naøy coù theå keå ñeán Voltaøire vôùi “Nhöõng caâu chuyeän trieát hoïc”, Montesquier vôùi “Nhöõng laù thö Ba Tö” -1750-1789: vaên hoïc Aùnh saùng Phaùp phaùt trieån phong phuù treân caû hai phöông dieän noäi dung vaø hình thöùc ngheä thuaät. Söï ra ñôøi cuûa “Baùch khoa toaøn thö”-moät taùc phaåm chöùa ñöïng tri thöùc cuûa toaøn nhaân loaïi vôùi caùc taùc giaû chính laø nhöõng nhaø vaên trong phong traøo Aùnh saùng, ñöùng ñaàu laø Diderot- vaên hoïc Aùnh saùng Phaùp theá kyû XVIII ñaõ coù nhöõng ñoåi môùi roõ reät, taïo tieàn ñeà cho vaên hoïc theá kyû XIX phaùt trieån. Ñoåi môùi quan troïng nhaát cuûa vaên hoïc thôøi kyø naøy laø nhöõng quan nieäm raát môùi veà ngheä thuaät, ñoù laø caùi ñeïp thaåm myõ laø söï keát hôïp giöõa ba yeáu toá: caùi thaät-caùi toát-caùi ñeïp, trong ñoù caùi thaät trong taùc phaåm ngheä thuaät baét nguoàn töø chính ñôøi soáng nhöng khoâng phaûi laø söï sao cheùp ñôøi soáng maø chính laø caùi thaät ñaõ qua quaù trình choïn loïc. ÔÛ lónh vöïc saân khaáu, chuû tröông phaù boû söï caùch bieät giöõa theå loaïi bi kòch vaø haøi kòch ñöôïc ñeà cao ñeå töø ñoù hình thaønh moät theå loaïi kòch môùi laø chính kòch (hay coøn goïi laø kòch drame), theå loaïi maø ôû ñoù, caùc yeáu toá ñoái laäp nhö bi-haøi, thieän-aùc, cao caû-thaáp heøn, aùnh saùng-boùng toái ñöôïc pha troän. -1789 ñeán heát theá kyû XVIII: laø giai ñoaïn vaên hoïc gaén lieàn vôùi thôøi kyø baõo taùp cuûa caùch maïng Tö saûn vaø quaù trình cuûng coá neàn coäng hoøa Phaùp. Treân vaên ñaøn xuaát hieän theå loaïi vaên hoïc môùi: vaên chöông baùo chí vôùi taùc giaû chuû yeáu laø nhöõng vò laõnh tuï cuûa caùch maïng Tö saûn Phaùp 1789. 2. Moät vaøi taùc gia tieâu bieåu Voltaøire (1694-1778) Voltaøire teân thaät laø Francois Marie Arouet. OÂng sinh ngaøy 21 thaùng 11 naêm 1694 taïi Paris, trong moät gia ñình tö saûn phong löu. Töø nhoû, Voltaøire ñaõ toû ra coù naêng khieáu veà thô vaên. Khi Voltaøire tröôûng thaønh, cha muoán oâng laøm coâng chöùc nhöng coâng vieäc naøy khoâng thích hôïp vôùi tính öa töï do cuûa oâng . Naêm 23 tuoåi, vì nhöõng baøi thô chaâm bieám, cheá gieãu giai caáp quyù toäc thoáng trò, Voltaøire bò baét giam vaøo nguïc Bastille. Sau 11 thaùng bò giam giöõ, Voltaøire ñöôïc traû töï do. Naêm 1718, oâng cho dieãn vôû kòch “Oedipe”-moät vôû kòch coù xu höôùng choáng laïi giaùo hoäi, vaø ñaõ nhaän ñöôïc söï hoan ngheânh nhieät lieät töø phía coâng chuùng. Ñeán naêm 32 tuoåi, Voltaøire laïi bò baét giam vaøo nguïc Bastille laàn thöù hai vì haønh vi phæ baùng toân giaùo. Sau hai tuaàn, Voltaøire ñöôïc thaû nhöng vôùi ñieàu kieän phaûi rôøi khoûi nöôùc Phaùp. Töø 1726 ñeán 1729, oâng Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
3. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 33 - laùnh sang Anh quoác. Taïi ñaây, oâng coù cô hoäi tìm hieåu, nghieân cöùu khoa hoïc töï nhieân, tình hình chính trò, xaõ hoäi, vaên hoïc, hoïc hoûi nhöõng tö töôûng trieát hoïc tieán boä cuûa Bacon vaø Locke-hai nhaø trieát hoïc duy vaät noåi tieáng taïi Anh quoác theá kyû XVII. Trôû veà nöôùc, Voltaøire say meâ saùng taùc vaø cho ra ñôøi nhieàu taùc phaåm thô, kòch (goàm caû bi kòch laãn haøi kòch), truyeän trieát hoïc coù giaù trò. Taùc phaåm “Nhöõng böùc thö trieát hoïc” (hay “Thö göûi töø nöôùc Anh”) xuaát baûn naêm 1734 taïi Phaùp vôùi noäi dung choáng laïi cheá ñoä quaân chuû haø khaéc, ñoäc ñoaùn ñaõ bò caám, bò ñoát vaø baûn thaân Voltaøire phaûi laùnh ñeán vuøng Lorraine ôû bieân giôùi nöôùc Phaùp. Taïi ñaây, Voltaøire soáng trong laâu ñaøi cuûa baø haàu töôùc Du Chateler, giao du vôùi nhieàu nhaø baùc hoïc vaø nhaø vaên coù tieáng ñöông thôøi. “Zadig hay soá phaän”ñöôïc oâng saùng taùc trong thôøi gian naøy. Voltaøire mong öôùc coù moät vò vua anh minh, saùng suoát trò vì ñaát nöôùc nhöng oâng luoân phaûi thaát voïng. Töøng laøm söû thaàn (1745), quan ngöï thieän (1746) cho vua Louis XV roài giuùp ñôõ vua Phoå: Freùderique II nhöng cuoái cuøng, Voltaøire ñaõ töø boû chính tröôøng. Naêm 1754, oâng veà Phaùp tham gia vieát baøi cho boä “Baùch khoa toaøn thö”. Cuoäc chieán tranh Baûy naêm (1756-1763) giöõa nhaø nöôùc phong kieán Phaùp vôùi Anh, Phoå laø cô hoäi cho boïn phaûn ñoäng coâng kích caùc nhaø trieát hoïc. Boä “Baùch khoa toaøn thö”bò caám löu haønh ôû Phaùp. Tröôùc tình theá ñoù, Voltaøire choïn cho mình moät maûnh ñaát giöõa Phaùp vaø bieân giôùi Thuïy Syõ ñeå traùnh moïi raéc roái vaø oâng soáng taïi ñaây cho ñeán cuoái ñôøi. Voltaøire laø nhaø vaên ñaïi dieän cho giai caáp tö saûn ñang leân ñaáu tranh choáng laïi cheá ñoä quaân chuû ñoäc ñoaùn, haø khaéc cuøng trieàu ñình phong kieán muïc naùt, thoái ruoãng vaø boïn taêng löõ, quyù toäc, luoân ñaøn aùp, boùc loät nhaân daân- nhöõng ngöôøi thuoäc ñaúng caáp thöù ba-kìm haõm söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn. Khoâng chæ ñaáu tranh baèng ngoøi buùt, Voltaøire coøn tham gia ñaáu tranh baèng nhöõng haønh ñoäng cuï theå nhö giuùp ñôõ daân ngheøo, can thieäp vaøo caùc vuï aùn toân giaùo vaïch maët boïn taêng löõ cuoàng tín, giaûi oan cho nhöõng ngöôøi voâ toäi, ñaáu tranh ñoøi giaûi phoùng noâng noâ Vôùi moät soá löôïng khoâng nhoû caùc taùc phaåm vaên hoïc giaù trò vaø tinh thaàn ñaáu tranh khoâng meät moûi, Voltaøire xöùng ñaùng laø moät trong nhöõng vaên haøo tieán boä nhaát ôû chaâu AÂu theá kyû XVIII. Caùc taùc phaåm cuûa oâng ñöôïc ñaùnh giaù laø “moät cuoán baùch khoa töø ñieån”veà nhöõng tö töôûng tieân tieán ñöông thôøi. Vaø theá kyû XVIII ôû chaâu Aâu coøn ñöôïc goïi laø “theá kyû cuûa Voltaøire”. Truyeän trieát hoïc Naêm 52 tuoåi, Voltaøire môùi baét tay vaøo vieát truyeän nhöng nhöõng taùc phaåm aáy nhanh choùng chieám moät vò trí ñaëc bieät trong söï nghieäp saùng taùc cuûa oâng . Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
4. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 34 - Thoâng qua nhöõng caâu chuyeän veà con ngöôøi, cuoäc soáng xaõ hoäi, Voltaøire ñaõ theå hieän trong taùc phaåm nhöõng tö töôûng cuûa mình veà trieát hoïc, chính trò vaø nhieàu vaán ñeà xaõ hoäi khaùc. Vôùi gioïng vaên traøo phuùng, cheá gieãu, luùc nheï nhaøng, luùc saâu cay, bieát bao caûnh giaû doái, ñen toái cuûa xaõ hoäi chaâu Aâu theá kyû XVIII ñaõ ñöôïc nhöõng caâu chuyeän trieát hoïc cuûa Voltaøire phaûn aùnh moät caùch chaân thöïc. Truyeän trieát hoïc cuûa Voltaøire aùp duïng caùch mieâu taû nhaân vaät theo phöông phaùp moâ taû nhaân vaät cuûa tröôøng phaùi coå ñieån chuû nghóa, nghóa laø oâng chæ nhaán maïnh vaøo moät vaøi neùt ñaëc bieät nhaát trong tính caùch cuûa nhaân vaät (giaùo sö Pangloss trong “Candide”ñieån hình cho haïng ngöôøi coù nhöõng tö töôûng, neáp suy nghó quaùi laï; Sermina, Azora trong “Zadig hay soá phaän”ñieån hình cho loaïi phuï nöõ hay thay loøng ñoåi daï ) Tuy nhieân, tính caùch nhaân vaät trong taùc phaåm cuûa Voltaøire ñoâi luùc cuõng coù söï phaùt trieån vaø thay ñoåi theo hoaøn caûnh (Candide töø moät ngöôøi deã tin, ngaây thô, luoân laïc quan ñaõ trôû thaønh moät nhaân vaät thöïc teá hôn sau nhöõng traéc trôû gaëp phaûi treân ñöôøng ñôøi vaø tìm ñöôïc nieàm vui trong cuoäc soáng lao ñoäng- “Candide”). Nhöõng khía caïnh traùi ngöôïc nhau trong tính caùch cuûa cuøng moät nhaân vaät cuõng ñöôïc taùc giaû chuù yù khai thaùc ñeå töø ñoù laøm noåi baät leân baûn chaát beân trong cuûa nhaân vaät: trong “Zadig hay soá phaän”, laõo giaùo tröôûng ñaïo Aûraäp tuy coù veû raát ñaïo maïo nhöng khi ñöùng tröôùc nhan saéc tuyeät traàn cuûa Anmona thì “maét oâng long leân, moâi oâng laép baép”vaø “töôûng mình nhö ñang tuoåi hai möôi” hay coâ naøng Azora-duø beà ngoaøi luoân toû ra mình laø ngöôøi coù ñaïo ñöùc-saün saøng caét muõi ngöôøi choàng vöøa môùi choân ñeå chöõa beänh cho tình nhaân môùi -Nhöõng tö töôûng tieán boä cuûa Voltaøire : Thoâng qua truyeän trieát hoïc, Voltaøire ñeà cao vai troø cuûa lao ñoäng trong cuoäc soáng (Candide ñaõ tìm ñöôïc nieàm vui, tìm ñöôïc yù nghóa cuûa söï soáng trong lao ñoäng), keâu goïi con ngöôøi haõy soáng gaàn guõi vôùi thieân nhieân, ca ngôïi loøng duõng caûm, nhaân aùi cuûa con ngöôøi (Zadig), tin töôûng vaøo khoa hoïc, vaøo söï tieán boä cuûa nhaân loaïi, kieân quyeát baøi tröø nhöõng luaät leä voâ lyù, nhöõng huû tuïc khaéc nghieät kìm haõm söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Taùc phaåm cuûa Voltaøire coøn chöùa ñöïng tính nhaân ñaïo saâu saéc. Moãi caâu chuyeän cuûa oâng ñeàu laø nhöõng ñoøn chí maïng ñaùnh vaøo chuû nghóa cuoàng tín, chuû nghóa ngu daân, ñaùnh vaøo nhöõng theá löïc ñaøn aùp, boùc loät con ngöôøi. Neáu nhö saùng taùc “Candide” Voltaøire nhaèm muïc ñích choáng laïi “chuû nghóa laïc quan”cuûa Leibniz cuøng quan nieäm taát caû moïi thöù ñeàu hoaøn haûo vaø theá giôùi naøy laø theá giôùi toát ñeïp nhaát thì ôû “Zadig hay soá phaän”, Voltaøire theå hieän mô öôùc cuûa oâng veà moät cheá ñoä xaõ hoäi coâng baèng, bình ñaúng, veà moät vò vua nhaân aùi, taøi ba. Tuy nhieân, xeùt döôùi ñieàu kieän xaõ hoäi oâng ñang soáng -moät xaõ hoäi maø con ngöôøi khoâng töï quyeát ñònh ñöôïc soá phaän cuûa mình- thì roõ raøng, Voltaøire ñaõ rôi vaøo aûo töôûng. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
5. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 35 - Voltaøire luoân gaén lieàn tö töôûng vaø hình töôïng. Theo oâng, tö töôûng “chæ laø keát quaû cuûa taát caû nhöõng vaät maø toâi tri giaùc ñöôïc”. Vì vaäy, nhöõng tö töôûng ñöôïc trình baøy trong truyeän cuûa oâng luoân cuï theå vaø sinh ñoäng bôûi ñoù laø nhöõng tö töôûng trieát hoïc luoân ñöôïc naûy sinh töø söï quan saùt cuoäc soáng haøng ngaøy. Cuõng vì leõ ñoù, truyeän cuûa Voltaøire tuy luoân mang yù nghóa, nhöõng giaù trò trieát hoïc lôùn lao, saâu saéc nhöng khoâng vì theá maø trôû neân tröøu töôïng, khoù hieåu, traùi laïi, taùc phaåm cuûa oâng raát gaàn guõi vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi yeâu thích. Jean Jacques Rousseau (1712-1778) Jean Jacques Rousseau ñöôïc bieát ñeán vôùi tö caùch moät nhaø vaên, moät nhaø luaân lyù hoïc, moät nhaø trieát hoïc noåi tieáng trong traøo löu vaên hoïc Aùnh saùng theá kyû XVIII ôû Phaùp. Rousseau sinh taïi Geneøve. Thôøi nieân thieáu, Rousseau phaûi chòu nhieàu cay ñaéng, baát haïnh, töø nhoû ñaõ khoâng ñöôïc soáng trong söï chaêm soùc cuûa cha meï, khoâng ñöôïc hoïc haønh ñaày ñuû, sôùm phaûi böôùc vaøo cuoäc soáng böôn chaûi, cöïc nhoïc. Chính ñieàu ñoù ñaõ aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán nhöõng saùng taùc cuûa oâng sau naøy. Töø 1728 ñeán 1740, Rousseau lang thang, phieâu baït nhieàu nôi, laøm ñuû thöù ngheà ñeå kieám soáng, sau ñöôïc baø De Warens ôû Charmettes giuùp ñôõ. Trong thôøi gian ôû Charmettes, Rousseau soáng gaàn guõi vôùi thieân nhieân vaø giaønh nhieàu thôøi gian ñeå töï hoïc, töï nghieân cöùu. Naêm 29 tuoåi (1741), Rousseau ñeán Paris, baét ñaàu laøm quen vaø sinh hoaït trong giôùi thöôïng löu Phaùp. Naêm 1746, oâng laäp gia ñình vôùi moät coâ gaùi ngheøo laøm ngheà giaët giuõ ôû quaùn troï. Naêm 1749, nhaân moät cuoäc thi cuûa vieän Haøn laâm vôùi ñeà taøi: “Söï tieán boä cuûa khoa hoïc vaø ngheä thuaät goùp phaàn laøm cho phong tuïc thuaàn khieát hay suy ñoài?”, Rousseau göûi taùc phaåm “Luaän veà khoa hoïc vaø ngheä thuaät”ñeå döï thi, trong ñoù oâng ñöa ra nhöõng luaän ñieåm phuû nhaän vai troø cuûa khoa hoïc vaø ngheä thuaät. Taùc phaåm theå hieän tinh thaàn pheâ phaùn nghieâm khaéc xaõ hoäi quyù toäc, nhöng ñoâi luùc, Rousseau ñaõ nhaàm laãn giöõa nhöõng neùt quyù toäc cuûa vaên hoùa vôùi chính baûn thaân vaên hoùa. OÂng ñaõ taäp trung ca ngôïi nhöõng daân toäc queâ muøa, thaïâm chí coøn trong tình traïng man rôï. Coù theå noùi, taâm traïng maø Rousseau theå hieän qua taùc phaåm laø taâm traïng cuûa giai caáp tieåu tö saûn bò ñeø neùn, aùp böùc, luoân lo sôï giai caáp tö saûn phaùt trieån maïnh meõ seõ doàn giai caáp mình vaøo tình traïng phaù saûn neân tìm caùch troán chaïy trong quaù khöù. Tuy nhieân, chính taùc phaåm naøy ñaõ môû ñöôøng cho Rousseau ñeán vôùi vaên hoïc. Tieáp ñoù, Rousseau cho ra maét haøng loaït taùc phaåm giaù trò: vôû nhaïc kòch “Thaày boùi noâng thoân”(1752), “Luaän veà nguoàn goác vaø nhöõng cô sôû cuûa söï baát bình ñaúng giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi”(1755). Luaän ñieåm chính cuûa oâng trong caùc taùc phaåm laø: con ngöôøi baåm sinh laø toát ñeïp, cuoäc soáng con ngöôøi voán sung söôùng vaø töï do nhöng chính xaõ hoäi ñaõ dìm con ngöôøi vaøo tai hoïa. Rousseau chöùng minh nguoàn goác cuûa söï baát bình ñaúng laø cheá ñoä tö höõu taøi saûn vaø cheá ñoä phong kieán,cuï theå hôn, söï xuaát hieän quyeàn sôû höõu veà ñaát chính laø nguyeân Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
6. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 36 - nhaân saâu xa daãn ñeán söï baát bình ñaúng trong xaõ hoäi, daãn ñeán moïi aùp böùc vaø chieán tranh, “Thö göûi d’Alembert”(1758) ñöa ra nhöõng taùc haïi cuûa saân khaáu luùc baáy giôø, cho raèng nhöõng vôû kòch dieãn treân saân khaáu chæ phaûn aùnh duïc voïng vaø thò hieáu cuûa daân chuùng maø thoâi. Naêm 1761, tieåu thuyeát “Julie hay Naøng Heùloise môùi”ra ñôøi, taùc phaåm ñöôïc coi laø söï môû ñaàu cho phong traøo chuû nghóa tình caûm trong vaên hoïc Phaùp vaø roäng hôn laø vaên hoïc Taây AÂu theá kyû XVIII. Naêm 1762, Rousseau saùng taùc “Kheá öôùc xaõ hoäi”vaø “EÙùmile hay veà giaùo duïc”. Chính quyeàn phong kieán vaø nhaø thôø baét ñaàu ñaøn aùp oâng . “EÙùmile hay veà giaùo duïc” bò thieâu huûy ôû Phaùp vaø caû ôû Thuïy Syõ, Rousseau bò truy naõ, phaûi rôøi khoûi Phaùp, troán traùnh ôû nhieàu nôi. Ñeán naêm 1770, oâng môùi trôû veà Paris, soáng baèng ngheà cheùp nhaïc thueâ. Naêm 1772, Rousseau hoaøn thaønh hoài kyù “Nhöõng ñieàu boäc loä” vaø “Nhöõng mô moäng cuûa moät ngöôøi daïo chôi coâ ñoäc”laø taùc phaåm cuoái cuøng trong cuoäc ñôøi saùng taùc ñaày soùng gioù cuûa oâng. EÙùmile hay veà giaùo duïc “EÙùmile hay veà giaùo duïc”(1762) laø taùc phaåm theå hieän roõ nhöõng quan ñieåm veà moät neàn giaùo duïc lyù töôûng cuûa Rousseau. Noäi dung taùc phaåm ñeà caäp ñeán vieäc giaùo duïc moät ñöùa treû töø khi môùi ra ñôøi cho ñeán luùc tröôûng thaønh. Döôùi hình thöùc moät thieân “luaän vaên-tieåu thuyeát”, Rousseau ñaõ trình baøy nhöõng quan ñieåm cuûa oâng veà moät neàn giaùo duïc lyù töôûng. Theo quan nieäm cuûa Rousseau, con ngöôøi sinh ra voán toát ñeïp: “nhaân chi sô, tính baûn thieän”, vì vaäy, giaùo duïc moät ñöùa treû coát laø ñeå nhöõng khaû naêng, nhöõng khuynh höôùng baåm sinh cuûa noù coù theå phaùt trieån ñöôïc. OÂng ñeà cao thuyeát “con ngöôøi töï nhieân”, ta coù theå thaáy ñieàu ñoù ngay caâu môû ñaàu taùc phaåm: “Taát caû ñeàu hoaøn haûo khi töø baøn tay Taïo hoùa ñi ra, taát caû ñeàu suy thoaùi trong baøn tay con ngöôøi”. OÂng coøn vieát: “Con ngöôøi baåm sinh vui söôùng vaø toát ñeïp, nhöng vì xaõ hoäi maø truïy laïc vaø khoå sôû”. Giaùo duïc moät ñöùa treû khoâng coù nghóa laø nhoài nheùt vaøo ñaàu noù thaät nhieàu kieán thöùc maø phaûi giuùp cho ñöùa treû aáy giöõ ñöôïc söï trong saùng thô ngaây voán coù. Cuõng theo Rousseau, moâi tröôøng toát nhaát ñeå moät ñöùa treû phaùt trieån veà moïi maët laø vuøng noâng thoân vôùi cuoäc soáng ñieàn daõ giaûn dò ôû ñoàng queâ vaø khung caûnh thieân nhieân bao la huøng vyõ. Nhö vaäy, phöông phaùp giaùo duïc trong “EÙùmile hay veà giaùo duïc”ñöôïc Rousseau löïa choïn vaø coi ñoù laø phöông phaùp toái öu laø phöông phaùp giaùo duïc mang tính phuû ñònh. Phöông phaùp giaùo duïc cuûa Rousseau khoâng traùnh khoûi tính aûo töôûng bôûi khi taùch ñöùa treû ra khoûi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, ñöa ñöùa treû vaøo moät cuoäc soáng caùch bieät thì veà sau, khi tröôûng thaønh, ñöùa treû aáy khoù coù theå coù ñöôïc söï hoøa nhaäp moät caùch nhanh choùng vaøo cuoäc soáng xaõ hoäi. Ngoaøi ra, vieäc luoân coù moät ngöôøi thaày keøm caëp töø luùc nhoû ñeán khi tröôûng thaønh seõ taïo cho ñöùa treû thoùi quen yû laïi vaø maát ñi tính saùng taïo. Tuy nhieân, beân caïnh nhöõng maët haïn cheá treân, phöông phaùp giaùo duïc maø Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
7. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 37 - Rousseau ñöa ra khoâng phaûi khoâng coù nhöõng maët tích cöïc, tieán boä. Ñoù laø chuû tröông lyù luaän phaûi keát hôïp vôùi thöïc tieãn, hoïc vaên hoùa keát hôïp vôùi lao ñoäng Nhöõng chuû tröông naøy ñeán nay vaãn coù giaù trò trong giaùo duïc, ñaøo taïo con ngöôøi. Ñaëc bieät, Rousseau theå hieän quan nieäm tieán boä cuûa mình khi oâng chuû tröông giaùo duïc con ngöôøi khoâng coù nghóa laø giuùp con ngöôøi coù ñöôïc quyeàn cao chöùc troïng maø nhaèm giuùp hoï bieát soáng vaø bieát leõ soáng Vôùi vaên phong nheï nhaøng, trong saùng, giaøu hình aûnh cuøng söï xen laãn giöõa tö duy logic vaø tö duy hình töôïng, taùc phaåm ñaõ gaây ñöôïc söï haáp daãn, loâi cuoán khoâng chæ ñoái vôùi ngöôøi ñoïc ñöông thôøi maø coøn ñoái vôùi coâng chuùng cuûa moïi thôøi ñaïi. Julie hay Naøng Heùloise môùi “Julie hay Naøng Heùloise môùi”laø moät trong nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu cuûa doøng vaên hoïc tình caûm chuû nghóa. Thoâng qua moái tình eùo le giöõa Julie vaø St. Preux, taùc giaû leân aùn söï phaân chia ñaúng caáp trong xaõ hoäi, noù chính laø nguyeân nhaân taïo ra nhöõng hoá ngaên caùch töôûng nhö khoâng theå san baèng giöõa giai caáp quyù toäc vaø nhöõng ngöôøi daân ngheøo thuoäc ñaúng caáp thöù ba. Ñoàng thôøi, taùc phaåm cuõng ñeà caäp ñeán vaán ñeà giaûi phoùng con ngöôøi, ca ngôïi thöù tình caûm töï nhieân cuûa con ngöôøi. Rousseau cho raèng “moãi ngöôøi ñeàu coù theå tìm thaáy laïi ôû chính mình vaø töï taïo trong ñôøi mình con ngöôøi töï nhieân, soáng theo thieân tính”(3) nhöng tö töôûng aáy khoâng ñöôïc hieän thöïc xaõ hoäi chaáp nhaän. Julie phaûi laáy ngöôøi mình khoâng yeâu nhöng cuøng ñaúng caáp ñeå thöïc hieän nghóa vuï ñoái vôùi gia ñình daãu raèng traùi tim naøng vaãn thuoäc veà St. Preux. Ñeán khi caû ba ngöôøi: Julie, Volmar-choàng naøng vaø St. Preux cuøng chung soáng vôùi nhau, tình yeâu vôùi St. Preux troãi daäy, Julie cuõng khoâng muoán phaù boû maùi aám gia ñình maø mình ñang coù vôùi oâng Volmar. ÔÛ Julie luoân coù söï maâu thuaãn, giaèng xeù giöõa moät beân laø con ngöôøi töï nhieân vaø moät beân laø con ngöôøi cuûa nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc phong kieán. Ñeå giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn aáy theo nguyeân taéc giaûi phoùng nhöõng tình caûm töï nhieân cuûa con ngöôøi, Rosseau döï ñònh xaây döïng moät cuoäc soáng hoøa hôïp giöõa caû ba ngöôøi: Julie, Volmar vaø St. Preux nhöng cuoái cuøng, oâng phaûi ñeå cho nhaân vaät Julie cheát ñi vaø ñoù môùi chính laø caùch giaûi quyeát moïi maâu thuaãn trieät ñeå nhaát. Phía sau moái tình ñeïp nhöng tuyeät voïng giöõa ñoâi tình nhaân khoâng cuøng ñaúng caáp aáy chính laø khao khaùt töï do cuûa con ngöôøi vaø tình yeâu laø nhaân toá ñöôïc duøng ñeå phaù vôõ ranh giôùi ñaúng caáp, phaù vôõ nhöõng leã giaùo phong kieán ñang raøng buoäc con ngöôøi. Julie vaø St. Preux laø nhöõng ñaïi dieän cho kieåu con ngöôøi môùi muoán vöôn leân thay ñoåi nhöõng chuaån möïc mang tính khuoân pheùp cuûa xaõ hoäi cuõ ñeå ñeán vôùi nhöõng chuaån möïc mang tính nhaân baûn hôn. (1) J.J Rousseau, Julie (baûn dòch cuûa Höôùng Minh), Nxb Vaên hoïc, 1981, taäp 1, tr.17. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
8. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 38 - “Julie hay Naøng Heùloise môùi” laø cuoán tieåu thuyeát tình caûm gaây ñöôïc xuùc ñoäng maõnh lieät trong ngöôøi ñoïc, coäng theâm vôùi nhöõng böùc tranh moâ taû phong caûnh thieân nhieân giaûn dò nhöng töôi ñeïp, trong saùng, taùc phaåm tröõ tình naøy ñaõ gaây ñöôïc tieáng vang lôùn luùc baáy giôø vaø ñöôïc coi laø taùc phaåm môû ñöôøng cho traøo löu vaên hoïc tình caûm chuû nghóa cuoái theá kyû XVIII, ñoàng thôøi “Julie hay Naøng Heùloise môùi”coøn ñem laïi nhöõng aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa doøng vaên hoïc laõng maïn nöûa ñaàu theá kyû XIX. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
9. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 39 - Chöông 4. VAÊN HOÏC AÙNH SAÙNG ÑÖÙC I. Ñaëc ñieåm xaõ hoäi vaø vaên hoïc nöôùc Ñöùc theá kyû XVIII Theá kyû XVIII, bao truøm khaép nöôùc Ñöùc vaãn laø hình thöùc phong kieán caùt cöù vôùi hôn 300 coâng quoác lôùn nhoû khaùc nhau. Tình traïng ñaát nöôùc bò chia caét keùo theo söï trì treä veà kinh teá, xaõ hoäi laïc haäu. Taàng lôùp ñoâng ñaûo nhaát ôû Ñöùc theá kyû XVIII laø noâng daân, chieám 70% daân soá. Giai caáp tö saûn Ñöùc chöa ñuû maïnh ñeå ñöùng leân phaùt ñoäng cuoäc caùch maïng tö saûn nhö ôû Anh vaø Phaùp. Tuy nhieân, theá kyû XVIII laïi laø giai ñoaïn phaùt trieån maïnh meõ cuûa vaên hoïc Ñöùc vôùi teân tuoåi nhöõng nhaø vaên, nhaø thô tieâu bieåu cuûa vaên hoïc Aùnh saùng nhö: Johann Christoph Gottsched, Gotthold Ephraim Lessing (kòch), Friedrich Gottlied Klopstock (thô), Martin Wieland (tieåu thuyeát) Ñaëc bieät, nöûa cuoái theá kyû XVIII (1770-1785), ôû Ñöùc xuaát hieän traøo löu vaên hoïc “Baõo taùp vaø Xung kích”-phaûn aùnh nhöõng khuynh höôùng tö töôûng tieán boä cuûa ñaúng caáp thöù ba. Caùc taùc phaåm thuoäc traøo löu vaên hoïc naøy taäp trung ca ngôïi thieân nhieân vaø cuoäc soáng bình yeân cuûa ngöôøi lao ñoäng nôi thoân daõ, ca ngôïi tình baïn, tình yeâu vaø töï do caù nhaân, ñaáu tranh choáng laïi cheá ñoä phongkieán, pheâ phaùn loái soáng xa hoa, ñoài truïy cuûa vua chuùa vaø ñòa chuû. Vaên hoïc “Baõo taùp vaø Xung kích”khoâng tuyeät ñoái tuaân theo nhöõng nguyeân taéc myõ hoïc truyeàn thoáng maø ñeà cao söï saùng taïo cuûa caù nhaân. Caùc taùc giaû quan nieäm: “Quy taéc chæ laø caùi naïng, chæ coù ích cho keû queø quaët, nhöng laø trôû ngaïi cho ngöôøi laønh laën”. Nhöõng nhaø vaên, nhaø thô tieâu bieåu cuûa traøo löu vaên hoïc naøy: Klinger, Lenz, Goethe, Schiller, Herder II. Johann Wolfgang Goethe (1749-1832)-ngöôøi Ñöùc vyõ ñaïi nhaát - Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp saùng taùc: Johann Wolfgang Goethe sinh taïi thaønh phoá Frankfurt naêm 1749 vaø maát naêm 1832 taïi Weimar. Goethe sinh ra trong moät gia ñình thuoäc doøng doõi quyù toäc coù hoïc vaán cao. Thuôû nhoû, Goethe hoïc taïi Frankfurt-thaønh phoá queâ nhaø, khi lôùn leân, theo hoïc luaät taïi Leipzig (1765) nhöng do yeâu thích vaên chöông neân hoïc theâm vaên hoïc vaø hoäi hoïa ñoàng thôøi cuõng baét ñaàu saùng taùc. Naêm 1770, Goethe tieáp tuïc hoïc luaät taïi Strassburg vaø toát nghieäp ngaønh luaät moät naêm sau ñoù. Trong thôøi gian hoïc taäp taïi Strassburg, Goethe ñaõ ñöôïc gaëp gôõ vaø tieáp xuùc vôùi Herder-nhaø lyù luaän vaên hoïc noåi tieáng cuûa Ñöùc luùc baáy giôø-vaø caùc vaên ngheä syõ thuoäc phong traøo “Baõo taùp vaø Xung kích”. Herder ñaõ coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán Goethe, oâng ñaõ khôi gôïi loøng ham thích daân ca, giuùp Goethe höôùng veà ngheä thuaät daân toäc Ñöùc, thoaùt khoûi nhöõng aûnh höôûng cuûa tính maãu möïc trong neàn vaên hoïc coå ñieån Phaùp, höôùng veà tình caûm nhieàu hôn lyù trí, tìm veà vôùi thieân nhieân. Cuõng trong thôøi gian naøy, Goethe yeâu Friedericke Brion-con gaùi moät vò muïc sö ôû Sesenheim thuoäc Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
10. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 40 - ngoaïi thaønh thaønh phoá Strassburg. Chính moái tình laõng maïn naøy ñaõ taïo nguoàn caûm höùng cho Goethe saùng taùc “Chuøm thô Sesenheim”trong ñoù coù nhieàu baøi thô noåi tieáng nhö: “Ñoùn chaøo vaø taïm bieät”, “Baøi ca thaùng naêm”, “Hoa hoàng treân ñoàng noäi” Nhöõng taùc phaåm naøy khoâng chæ thuaàn tuyù theå hieän taâm traïng cuûa moät chaøng trai khi yeâu vôùi söï nhôù mong, ñau khoå, haïnh phuùc maø coøn theå hieän tinh thaàn soâi suïc cuûa phong traøo “Baõo taùp vaø Xung kích”. Naêm 1772, Goethe ñeán thöïc taäp taïi toaø aùn toái cao thaønh phoá Wetzlar vaø ñaõ yeâu Charlotte Buff nhöng naøng laïi laø vôï chöa cöôùi cuûa moät ngöôøi baïn. Thaát voïng, ñau khoå, Goethe rôøi Wetzlar trôû veà thaønh phoá queâ höông Frankfurt. Naêm 1774, oâng gôûi gaém taâm traïng naøy cuûa mình trong tieåu thuyeát thô tình noåi tieáng: “Noãi ñau cuûa chaøng Werther”. Taùc phaåm naøy coù theå coi laø moät daïng nhaät kyù cuûa taùc giaû. Cuoán tieåu thuyeát xoay quanh ba nhaân vaät: Werther, Lotte vaø Anbe. Werther yeâu Lotte nhöng coâ laïi keát hoân vôùi Anbe-moät ngöôøi baïn thaân cuûa chaøng. Ñau khoå, tuyeät voïng, Werther ñaõ töï töû. Thoâng qua moái tình tay ba giöõa Werther, Lotte vaø Anbe, Goethe muoán ñeà caäp ñeán moät vaán ñeà roäng hôn, mang tính xaõ hoäi. Soáng trong moät xaõ hoäi maø theá löïc thoáng trò laø boïn quyù toäc cai trò xaõ hoäi treân “tinh thaàn phaân bieät ñoái xöû gheâ gôùm”(4) khieán ngöôøi daân chòu nhieàu baát coâng, ñau khoå, Werther mô öôùc coù “ñoâi caùnh chim haïc ñeå bay qua caùi bieån caû maø con ngöôøi khoâng bao giôø ño ñöôïc, ñeå ñöôïc chaïm moâi vaøo caùi coác soâi boït cuûa caùi theá giôùi baát taän cuûa cuoäc soáng laøm say ñaém loøng ngöôøi vaø nôû raïng traùi tim”(5). Ñoù cuõng laø mô öôùc ñöôïc giaûi phoùng con ngöôøi, giaûi phoùng caù nhaân, ñeå con ngöôøi ñöôïc “töï do suy nghó, töï do saùng taïo, töï do trong quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi theo tinh thaàn bình ñaúng, nhaân aùi, coi troïng vaø thöông yeâu ngöôøi lao ñoäng cuøng khoå ôû döôùi ñaùy xaõ hoäi”(2). Taâm traïng cuûa Werther cuõng chính laø taâm traïng cuûa theá heä treû-lôùp ngöôøi tieân tieán cuûa giai caáp tö saûn Ñöùc luùc baáy giôø: taâm traïng thöùc tænh ñeå höôùng veà söï töï do, bình ñaúng, höôùng veà quyeàn ñöôïc laøm chuû cuûa con ngöôøi. Ñoái laäp vôùi hoï laø cheá ñoä phong kieán baûo thuû, trì treä, laïc haäu. Taùc phaåm coøn theå hieän tình yeâu thieân nhieân, loøng khao khaùt trôû veà vôùi töï nhieân vaø nhöõng öôùc voïng toát ñeïp cuûa con ngöôøi maø xaõ hoäi phong kieán cuøng nhaø thôø vaø giaùo hoäi vôùi nhöõng nguyeân taéc, luaät leä khaéc nghieät ñaõ kìm haõm. Naêm 1775, Goethe tôùi Weimar theo lôøi môøi cuûa coâng töôùc Karl August, taïi ñaây, oâng ñaõ ñaûm nhieäm nhieàu chöùc vuï nhö Giaùm ñoác ngaønh khai thaùc moû, Giaùm ñoác ngaønh xaây döïng caàu ñöôøng, Boä tröôûng chieán tranh, (1) Hoaøng Trinh, Lôøi giôùi thieäu “Nhöõng noãi ñau cuûa chaøng Werther”, J.W. Goethe, Nxb Vaên hoïc, H.,1982, tr.6. (1)(2) Hoaøng Trinh, Lôøi giôùi thieäu “Nhöõng noãi ñau cuûa chaøng Werther”, J.W. Goethe, Nxb Vaên hoïc, H.,1982, tr.6. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
11. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 41 - Boä tröôûng taøi chính Goethe luoân coá gaéng tìm caùch xoaù boû nhöõng ñaëc quyeàn cuûa giai caáp phong kieán nhaèm ñem laïi moät cuoäc soáng toát ñeïp hôn cho ngöôøi daân, chính vì vaäy, oâng ñaõ gaëp phaûi nhöõng phaûn öùng quyeát lieät töø taàng lôùp quyù toäc. Naêm 1786, Goethe ñi du lòch nhieàu nôi vaø taäp trung nghieân cöùu ngheä thuaät taïo hình coå ñaïi Hy Laïp, hoäi hoïa Phuïc höng YÙ. Cuõng töø ñoù, caùc taùc phaåm cuûa oâng daàn daàn chuyeån sang khuynh höôùng coå ñieån vôùi söï ñeà cao vai troø cuûa lyù trí vaø chuù troïng ñeán tính haøi hoaø, maãu möïc. Naêm 1788, Goethe trôû veà nöôùc vaø laäp gia ñình vôùi Christiane Vulpius-moät nöõ coâng nhaân, cuõng trong thôøi gian naøy, Goethe keát baïn vôùi Schiller vaø cho ra ñôøi nhieàu taùc phaåm gaây ñöôïc tieáng vang lôùn, ñaëc bieät laø bi kòch “Faust” (goàm “Faust I”vaø “Faust II”) Ngoaøi ra, Goethe coøn vieát nhieàu baøi lyù luaän ngheä thuaät nhö: “Veà söï thaät vaø döôøng nhö thaät cuûa taùc phaåm ngheä thuaät”(1797- 1798), “Veà ñoái töôïng cuûa ngheä thuaät taïo hình”(1797), “Nghieân cöùu cuûa Diderot veà hoäi hoïa”(1799) Caùc saùng taùc cuûa Goethe bao goàm nhieàu lónh vöïc: vaên hoïc, hoäi hoïa, lyù luaän vaên hoïc ngheä thuaät, lòch söû, khoa hoïc töï nhieân nhöng nhìn chung, coù theå chia söï nghieäp saùng taùc cuûa oâng thaønh boán maûng lôùn: thô, tieåu thuyeát, kòch vaø lyù luaän vaên hoïc ngheä thuaät. ÔÛ baát cöù lónh vöïc naøo, Goethe cuõng thu ñöôïc nhöõng thaønh coâng nhaát ñònh. Marx vaø Engels ñaùnh giaù oâng laø “thieân taøi khoång loà”, laø “ngöôøi Ñöùc vó ñaïi nhaát”. Coù theå thaáy chuû ñeà chính hay ñöôïc ñeà caäp ñeán trong caùc saùng taùc cuûa Goethe laø nhöõng taâm tö, tình caûm, soá phaän, cuoäc ñôøi con ngöôøi. Noäi dung tö töôûng trong taùc phaåm cuûa oâng thöôøng ñi töø tình caûm ñeán lyù trí, töø nhöõng vaán ñeà rieâng tö cuûa caù nhaân ñeán nhöõng vaán ñeà lôùn cuûa thôøi ñaïi. - Bi kòch “Faust” vaø nhöõng vaán ñeà mang tính nhaân loaïi “Faust”ñöôïc ñaùnh giaù laø moät kieät taùc cuûa vaên hoïc theá giôùi khoâng chæ bôûi nhöõng giaù trò veà noäi dung hay ngheä thuaät maø taùc phaåm coøn theå hieän taâm traïng cuûa thôøi ñaïi. -Tö töôûng nhaân vaên: Döïa vaøo caâu chuyeän daân gian keå veà moät ngöôøi baùn linh hoàn cho quyû ñeå ñöôïc höôûng caùc thuù vui traàn tuïc, khi saùng taùc “Faust”, Goethe ñaõ laøm noåi baät leân tö töôûng nhaân vaên cuûa taùc phaåm. Ngay ôû maøn giaùo ñaàu cuûa bi kòch, oâng ñaõ khaúng ñònh baûn chaát toát ñeïp cuûa con ngöôøi. Quyû Mephisto cho raèng baûn chaát con ngöôøi laø xaáu xa, toài teä. Thieân Chuùa laïi tin raèng baûn chaát con ngöôøi laø toát ñeïp, löông thieän. Thöïc ra, trong moãi con ngöôøi ñeàu coù maët toát vaø maët xaáu hay coøn goïi laø baûn naêng cao ñeïp vaø baûn naêng thaáp heøn. Hai khía caïnh ñoái laäp naøy luoân toàn taïi song song vôùi nhau trong moãi con ngöôøi, ñoøi hoûi con ngöôøi khoâng ngöøng hoaït Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
12. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 42 - ñoäng, khoâng ngöøng ñaáu tranh vöôn leân ñeå chieán thaéng vaø cheá ngöï ñöôïc baûn naêng thaáp heøn cuûa mình. Faust theo nghóa ñen laø naém tay, quaû ñaám; theo nghóa boùng laø söï töï laäp, laø quyeát taâm vöôn leân. Xaây döïng nhaân vaät Faust, Goethe theå hieän nieàm tin vaøo baûn tính toát ñeïp, vaøo giaù trò cuûa con ngöôøi. Ngöôïc laïi, quyû Mephisto tieâu bieåu cho thöù baûn naêng thaáp heøn, luoân loâi keùo con ngöôøi vaøo nhöõng caùm doã taàm thöôøng, nhoû beù, ñaåy con ngöôøi chìm ngaäp trong nhöõng cuoäc aên chôi traùc taùng, sa ñoïa Vaø trong cuoäc chieán giöõa ngöôøi vôùi quyû thì chieán thaéng luoân thuoäc veà con ngöôøi. Caùi Thieän, caùi Myõ luoân ñaåy luøi vaø chieán thaéng caùi aùc. Treân con ñöôøng ñaáu tranh vôùi caùi aùc, caùi xaáu, haïn cheá baûn naêng thaáp heøn cuûa mình, con ngöôøi khoâng phaûi khoâng gaëp nhöõng traéc trôû, hoaïn naïn, thaäm chí ñoâi khi coøn rôi vaøo nhöõng sai laàm ñaùng keå (Faust voâ tình ñaõ gieát cheát meï vaø anh trai cuûa ngöôøi yeâu ) nhöng con ngöôøi luoân chieán thaéng, nhöõng baûn naêng thaáp heøn luoân bò baûn naêng cao thöôïng daäp taét. Con ngöôøi luoân luoân vöôn leân, tìm ñeán vôùi nhöõng gì toát ñeïp, nhaân aùi trong cuoäc soáng. -Trieát lyù haønh ñoäng: Goethe quan nieäm baûn chaát cuûa con ngöôøi laø haønh ñoäng. Tö töôûng naøy cuûa oâng theå hieän roõ qua nhaân vaät Faust khi nhaân vaät naøy quyeát ñònh ñoåi caâu Kinh thaùnh “khôûi thuûy laø lôøi” thaønh “khôûi thuûy laø haønh ñoäng”. Con ngöôøi luoân phaûi haønh ñoäng, tìm toøi vaø saùng taïo. Söï trì treä trong moãi con ngöôøi phaûi luoân bò nhöõng khao khaùt hieåu bieát vaø loøng say meâ haønh ñoäng daäp taét. Goethe leân aùn cheá ñoä giaùo duïc chæ döïa treân lyù thuyeát, saùch vôû, giaùo ñieàu. Faust sau khi hoïc xong taát caû caùc khoa ôû tröôøng ñaïi hoïc, caûm thaáy trí tueä cuûa mình khoâng naâng leân ñöôïc bao nhieâu maø vaãn “thoâng minh nhö cuõ”, khoâng thoûa maõn vôùi ñieàu ñoù, Faust quyeát ñònh rôøi boû moïi “lyù thuyeát xaùm ngaét” ñeå tìm veà vôùi nhöõng “caây vaøng cuûa cuoäc ñôøi töôi xanh”, khaùm phaù coäi nguoàn cuûa vaïn vaät cuõng nhö nhöõng moái quan heä beân trong cuûa chuùng. Töø ñoù, Goethe ca ngôïi nhöõng giaù trò thöïc tieãn cuûa cuoäc soáng. OÂng ñaõ ñeå cho Mephisto phaùt bieåu: “Moïi lyù thuyeát ñeàu laø maøu xaùm, chæ coù caây ñôøi maõi maõi xanh töôi”, coøn Wagner thì nghieân cöùu taïo ra con ngöôøi döïa treân nhöõng lyù thuyeát ñaõ hoïc ñöôïc nhöng hình nhaân aáy chæ toàn taïi ñöôïc trong oáng nghieäm. Tö töôûng naøy cuûa Goethe ñaõ bò nhaø thôø vaø giaùo hoäi luùc baáy giôø coâng kích vaø ñaøn aùp vì nhaø thôø coi nhöõng moân khoa hoïc töï nhieân, moïi kieán thöùc khoa hoïc cuõng nhö loøng ham meâ hieåu bieát laø maàm moáng, saûn phaåm cuûa quyû döõ. “Faust I”theå hieän taâm traïng phaûn khaùng, muoán thoaùt khoûi cuoäc soáng trì treä, ngoät ngaït hieän thôøi ñeå tìm ñeán vôùi chaân lyù vaø leõ soáng môùi toát ñeïp hôn. Faust vaø Gretchen tuy yeâu nhau say ñaém nhöng caû hai ñeàu khoâng theå vöôït qua nhöõng trôû ngaïi do hoaøn caûnh soáng taïo ra, hoï khoâng theå phaù boû Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
13. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 43 - haøng raøo ñòa vò, ñaïo lyù phong kieán ngaên caùch neân tình yeâu cuûa hoï ñaønh keát thuùc trong bi kòch. “Faust II” laø hình aûnh moät xaõ hoäi bình ñaúng, töï do, baùc aùi trong töông lai. Faust khoâng coøn quan taâm ñeán nhöõng laïc thuù traàn gian maø chæ mong ñöôïc giuùp ích cho loaøi ngöôøi, xaây döïng moät cuoäc soáng maø ôû ñoù moät nhaân loaïi töï do seõ soáng treân maûnh ñaát töï do. Faust ñöôïc caùc thieân thaàn ñöa linh hoàn leân thieân ñöôøng. Nhö vaäy, cuõng coù nghóa laø Faust ñaõ chieán thaéng Mephisto, Thieän ñaõ thaéng Aùc, haønh ñoäng thaéng söï trì treä, “söï cuøng khoå Ñöùc”ñöôïc giaûi thoaùt. Bi kòch “Faust”- moät bi kòch laïc quan vôùi trieát lyù veà leõ soáng cuûa con ngöôøi, veà söùc maïnh taát yeáu cuûa haønh ñoäng, veà quaù trình chinh phuïc thieân nhieân, veà con ñöôøng tìm ñeán vôùi chaân lyù cuûa cuoäc ñôøi – xöùng ñaùng laø “Kinh thaùnh cuoäc ñôøi cuûa daân toäc Ñöùc”(Heine), laø nhöõng gì “tinh tuyù trong saùng nhaát, saâu saéc nhaát cuûa thôøi ñaïi, ñöôïc taïo ra töø nhöõng gì maø toaøn boä thôøi ñaïi chöùa ñöïng vaø caû nhöõng gì thôøi gian seõ coøn chöùa ñöïng” (Schelling). Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
14. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 44 - Phaàn III. VAÊN HOÏC PHÖÔNG TAÂY THEÁ KYÛ XIX I. Phaùc thaûo böùc tranh theá kyû XIX 1. Theá kyû phaùt trieån maïnh meõ cuûa kinh teá tö baûn chuû nghóa Sau söï thaønh coâng cuûa caùch maïng tö saûn Phaùp 1789, phöông Taây böôùc sang moät giai ñoaïn lòch söû môùi: taàng lôùp tö saûn cuûng coá quyeàn löïc vaø thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá tö baûn chuû nghóa. Nöôùc Anh trôû thaønh “coâng xöôûng cuûa theá giôùi”, nöôùc Phaùp laø thôøi kì “toân thôø con beâ vaøng”. Nhöõng öôùc muoán thaønh ñaït ñöôïc kích thích bôûi tö töôûng giaûi phoùng caù nhaân trôû thaønh nhö moät côn loác, cuoán huùt taâm trí vaø haønh ñoäng cuûa nhöõng theá heä ra ñôøi sau caùch maïng tö saûn. Thaønh ñaït laø muïc ñích, laø thöôùc ño naêng löïc caù nhaân, nhöng nhöõng öôùc muoán aáy nhieàu khi cuõng taïo ra nhöõng tieàn leä xaáu: phaù huyû nhöõng truyeàn thoáng toát ñeïp voán coù, hình thaønh vaø phoå bieán taâm lí, loái soáng ñaày maøu saéc thöïc duïng ñaùng pheâ phaùn. 2. Laø theá kyû phöông Taây ñöùng tröôùc ngöôõng cöûa cuûa thôøi ñaïi khoa hoïc: - Hoïc thuyeát tieán hoaù cuûa Charles Darwin thöøa nhaän nhöõng qui luaät tieán hoaù cuûa sinh giôùi theo chieàu höôùng töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töø thaáp ñeán cao, töø ñôn baøo ñeán ña baøo; thöaø nhaän söï taùc ñoäng cuûa yeáu toá moâi tröôøng vaø di truyeàn, qui luaät caïnh tranh sinh toàn vaø choïn loïc töï nhieân ñeán toaøn boä söï phaùt trieån cuûa sinh giôùi - Thuyeát bieán hình cuûa Lamark nghieân cöùu moái quan heä giöõa sinh giôùi vaø hoaøn caûnh, nhaán maïnh raèng trong moái quan heä ñoù moãi söï thay ñoåi cuûa moâi tröôøng keùo theo söï thay ñoåi cuûa sinh giôùi ñeå thích nghi vôùi söï thay ñoåi. Tuy hoïc thuyeát Lamark sau naøy coøn ñöôïc tranh luaän nhieàu, nhöng ñöông thôøi noù ñaõ cuøng vôùi thuyeát tieán hoaù Darwin gôïi ra nhieàu nhaän thöùc môùi cuûa caùc nhaø vaên veà söï ñieàu kieän hoaù cuûa hoaøn caûnh ñoái vôùi tính caùch con ngöôøi. - Cuoái theá kyû XIX khoa hoïc thöïc nghieäm, ñaëc bieät laø y hoïc thöïc nghieäm coù nhöõng thaønh töïu quan troïng (nhöõng nghieân cöùu cuûa Claude Bernard veà caùc beänh di truyeàn, nhöõng ñieàu kieän sinh-lí-hoaù chi phoái ñôøi soáng con ngöôøi OÂng cuõng laø ngöôøi khôûi xöôùng moân y hoïc thöïc nghieäm). Khoa hoïc khoâng taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán vaên hoïc, nhöng chuùng taïo ra nhöõng aûnh höôûng giaùn tieáp thoâng qua vieäc laøm thay ñoåi nhaän thöùc con ngöôøi. Thaùi ñoä toân troïng, phaàn naøo laø suøng baùi ñoái vôùi khoa hoïc laø moät phaàn quan troïng khoâng theå khoâng quan taâm khi nghieân cöùu veà vaên hoïc theá kyû XIX. 3. YÙ thöùc heä môùi vaø nhöõng daáu hieäu khuûng hoaûng cuûa tö duy duy lí Song song vôùi vieäc ñaåy maïnh phaùt trieån kinh teá tö baûn chuû nghóa laø söï hình thaønh thaùi ñoä phaûn öùng cuûa taàng lôùp thôï thuyeàn. Phong traøo ñaáu tranh Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
15. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 45 - choáng laïi giôùi tö saûn moãi ngaøy moät lan roäng: phong traøo Hieán chöông, phong traøo phaù maùy cuûa coâng nhaân Anh ñeå ñoøi taêng löông, giaûm giôø laøm, ñoøi quyeàn daân chuû; söï ra ñôøi cuûa Tuyeân ngoân coäng saûn (1848), caùch maïng thaùng 2 vaø thaùng 6/1848 ôû Phaùp, phong traøo ñaáu tranh cuûa coâng nhaân deät Ñöùc baùo hieäu tình theá môùi cuûa lòch söû caän-hieän ñaïi chaâu AÂu. Nhöõng cuoäc ñaáu tranh naøy trôû neân ñaëc bieät maïnh meõ vaøo coái theá kyû XIX khi theá giôùi tö baûn phöông Taây böôùc sang thôøi ñaïi ñeá quoác chuû nghóa maø ñænh cao cuûa khuynh höôùng lòch söû môùi laø phong traøo caùch maïng coâng xaõ Paris naêm 1871. Tuy chæ toàn taïi trong moät thôøi gian ngaén nhöng coâng xaõ Paris laø moät khôûi ñieåm môùi veà maët lòch söû, môû ra thôøi ñaïi taàng lôùp caàn lao thöïc söï tham gia vaøo ñaáu tröôøng chính trò theá giôùi. Gaén lieàn vôùi söï kieän lòch söû naøy laø khuynh höôùng vaên hoïc môùi, khôûi ñieåm cuûa vaên hoïc thuoäc yù heä voâ saûn (vôùi nhöõng Eugeøne Potier, Louise Michel, Jules Valles ), khuynh höôùng aáy seõ gaët haùi nhöõng thaønh töïu to lôùn töø sau caùch maïng Thaùng Möôøi Nga treân phaïm vi toaøn theá giôùi. Töø thôøi ñaïi Phuïc höng cho ñeán theá kyû XIX, song song vôùi traøo löu tö saûn hoaù ngaøy caøng maïnh meõ ôû phöông Taây laø söï khaúng ñònh cuûa tinh thaàn duy lí vaø tö duy phaân tích. Ñoù laø ñaëc tröng tö duy ñoàng thôøi cuõng laø vuõ khí vaø söùc maïnh trong quaù trình ñaáu tranh choáng phong kieán quí toäc giaønh quyeàn thoáng trò xaõ hoäi cuûa giai caáp tö saûn. Tuy nhieân, tinh thaàn duy lí vaø tö duy phaân tích vôùi nhöõng yeâu caàu chính xaùc, saùng roõ, raïch roøi khoâng phaûi laø chieác chìa khoùa vaïn naêng coù theå giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc ñaày ñuû nhöõng khía caïnh tinh vi, teá nhò cuûa ñôøi soáng. Töø nöûa sau theá kyû XIX, ngöôøi phöông Taây caøng ngaøy caøng nhaän ra söï baát caäp cuûa loái tö duy aáy trong khaû naêng lónh hoäi nhöõng phaàn bí aån, voâ thöôøng cuûa theá giôùi, ñôøi soáng vaø con ngöôøi. Quan nieäm “theá giôùi laø yù chí vaø bieåu töôïng” cuûa Schpenhauer (1788- 1860) – moät trieát gia Ñöùc- ñöôïc neâu leân naêm 1818 caøng ngaøy caøng aùm aûnh giôùi trí thöùc phöông Taây. Tö töôûng trieát hoïc ñi ngöôïc laïi vôùi chuû nghóa duy lí (rationalism) aáy ñaõ goùp phaàn vaøo söï xuaát hieän moät soá hieän töôïng vaên hoïc cuoái theá kyû coù xu höôùng töø khöôùc vieäc trình baøy, moâ taû ñôøi soáng ñeå phieâu löu vaøo quaù trình khaùm phaù phaàn khoâng tri giaùc ñöôïc cuûa theá giôùi vaø ñôøi soáng. II. Moät theá kyû vaên hoïc lôùn 1. Tính ña daïng vaø phong phuù Theá kyû XIX coù ba traøo löu vaên hoïc quan troïng: 1.1. Traøo löu laõng maïn: Phaûn öùng cuoäc ñôøi theo höôùng ñi vaøo mieâu taû lí töôûng vaø nhöõng giaác mô cuûa chuû quan ngheä só. Duø sôùm bò phaân hoaù vaø taïo ra nhöõng doøng khaùc nhau vôùi nhöõng khuynh höôùng tö töôûng khoâng thoáng nhaát (tích cöïc vaø tieâu cöïc), Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
16. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 46 - nhöng ñieåm chung cuûa caùc nhaø laõng maïn laø thaùi ñoä baát hoaø vôùi ñôøi soáng hieän taïi, choáng laïi moïi hình thöùc vaên hoïc coâng thöùc vaø ñaët nieàm tin vaøo tính vónh cöûu cuûa nhöõng giaù trò tinh thaàn cuûa con ngöôøi. Caùc taùc giaû tieâu bieåu: William Wordsworth, Samuel Coleridge, George Gordon Byron, Walter Scott, John Keats, Shelley (vaên hoïc laõng maïn Anh); De Stael, Chateaubriand, Lamartine, Alfred Vigny, Alfred Musset, George Sand, Alexandre Dumas, Vitor Hugo (vaên hoïc laõng maïn Phaùp); Fridric Schlegel, Novalis, Hopmann (vaên hoïc laõng maïn Ñöùc). 1.2. Traøo löu hieän thöïc vaø töï nhieân chuû nghóa Phaûn öùng cuoäc ñôøi theo tinh thaàn nhaän thöùc, phaân tích, taùi hieän nhöõng qui luaät hieän thöïc vôùi thaùi ñoä pheâ phaùn (coøn goïi laø hieän thöïc pheâ phaùn). Tuy ôû moãi neàn vaên hoïc chuû nghóa hieän thöïc coù nhöõng maøu saéc rieâng bieät, nhöng yù thöùc ngheä thuaät chung cuûa caùc nhaø hieän thöïc laø söï coá gaéng theå hieän nhöõng böùc tranh phong tuïc, nhöõng vaán ñeà lôùn cuûa thôøi ñaïi, nhöõng soá phaän nhö noù voán coù. Caùc taùc giaû tieâu bieåu: Charles Dickens, Thackeray, nhoùm nhaø vaên nöõ gia ñình Bronte (vaên hoïc hieän thöïc Anh); Stendhal, Honoreù de Balzac, G. Maupassant, Gustave Flaubert, EÙmile Zola (vaên hoïc hieän thöïc Phaùp); Henrich Heine, Friedrich Hebbel (vaên hoïc hieän thöïc Ñöùc). 1.3. Traøo löu vaên hoïc coù xu höôùng hieän ñaïi: Tuy khoâng raàm roä nhö vaên hoïc hieän thöïc hay vaên hoïc laõng maïn, nhöng nhöõng hieän töôïng cuï theå cuûa traøo löu vaên hoïc naøy cuõng coù vaän meänh khoâng keùm phaàn quan troïng trong tieán trình lòch söû vaên hoïc phöông Taây: goùp phaàn ñoåi môùi tö duy ngheä thuaät vaø laø khôûi ñaàu cho chuû nghóa hieän ñaïi (modernism) trong vaên hoïc chaâu AÂu. - Phaùi Parnasse (Thi sôn): Teân cuûa thi phaùi naøy ñöôïc laáy töø teân cuûa moät ngoïn nuùi gaàn Delphes, nôi ngöôøi ta cho raèng ôû ñoù thaàn Apollon vaø caùc naøng thô ngöï trò. Ñieàu ñoù cho thaáy chí höôùng chung cuûa caùc nhaø thô nhoùm naøy laø saùng taïo ra caùi ñeïp thuaàn tuyù theo tinh thaàn duy mó. Aûnh höôûng bôûi thaùi ñoä suøng baùi khoa hoïc cuoái theá kyû, nhöõng ngöôøi Parnasse ñaõ moät caùch khoâng yù thöùc ñöa thô ca ñi gaàn vôùi khoa hoïc trong tính chính xaùc, tæ mæ cuûa ñöôøng neùt, goùc caïnh söï vaät ñöôïc moâ taû. Nhöõng ñaïi bieåu cuûa phaùi naøy laø Theùophile Gautier, Leconte de Lisle, Theùodore de Banville, Sully Prudhomme - Phaùi töôïng tröng: môû ñaàu laø Charles Baudelaøire, sau ñoù laø theá heä caùc nhaø thô nhö Steùphale Mallarmeù, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Jean Moreùas Quan nieäm thô vaø saùng taùc cuûa caùc ngheä só töôïng tröng phaûn aùnh saâu saéc noãi nieàm bi quan, chaùn chöôøng ñoái vôùi tình traïng suy ñoài cuûa thôøi ñaïi cuûa hoï. Caùc nhaø töôïng tröng chuû tröông moät hình thöùc thô môùi khaùc vôùi thô laõng Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
17. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 47 - maïn vaø Parnasse, coù khaû naêng dieãn ñaït nhöõng töông quan thaàm kín giöõa con ngöôøi vaø theá giôùi, maëc khaûi moät theá giôùi bí aån thoâng qua caùc bieåu töôïng (symbol) vaø nhöõng loaïi suy (analogy), lieân töôûng baát ngôø. 2. Tính böôùc ngoaët Moät söï thay ñoåi maïnh meõ ñaõ dieãn ra trong vaø suoát theá kyû XIX treân taát caû caùc bình dieän, töø loaïi theå, khuynh höôùng noäi dung tö töôûng ñeán tö duy ngheä thuaät. Môû ñaàu theá kyû, traøo löu laõng maïn ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng saâu saéc vaø trieät ñeå: phaù boû vaên phong khuoân maãu cuûa chuû nghóa coå ñieån vaø naâng tính tröõ tình leân ñoä cao nhaát cuûa noù, ñoái laäp vôùi vaên phong naëng veà lí trí cuûa caùc thôøi ñaïi coå ñieån vaø Khai saùng. Thôøi ñaïi laõng maïn laø söï thaêng hoa cuûa caùi toâi, döïa treân trí töôûng töôïng phoùng khoaùng vaø caùi nhìn chuû quan veà cuoäc soáng vaø con ngöôøi cuûa ngheä só. Sau traøo löu laõng maïn, caùc nhaø vaên hieän thöïc chuû nghóa vôùi yù thöùc taùi hieän chaân dung cuoäc soáng (H. Balzac töï xem mình laø thö kí trung thaønh cuûa lòch söû) vaø baèng söï lòch laõm cuûa nhöõng chieâm nghieäm caù nhaân veà hieän thöïc, ñaõ chuyeån vaên hoïc töø thôøi ñaïi lí töôûng hoaù sang thôøi ñaïi ñieån hình hoaù vôùi nhieàu saùng taïo ñoäc ñaùo, môùi meû. Phaân tích ñôøi soáng thoâng qua caùc ñieån hình ngheä thuaät vaø söï chuù troïng moái quan heä khaêng khít giöõa hoaøn caûnh vôùi tính caùch nhaân vaät laø nhöõng coáng hieán quan troïng cuûa chuû nghóa hieän thöïc ñoái vôùi quaù trình tieán hoaù cuûa tö duy ngheä thuaät. Ñoù laø nhöõng coáng hieán chung, coøn ôû moãi nhaø vaên hoï laïi coù theâm nhöõng tìm toøi ñoäc ñaùo, rieâng bieät. Caùc thi phaùi cuoái theá kyû XIX, ñaëc bieät laø chuû nghóa töôïng tröng (symbolism), khi ñeà cao vai troø cuûa bieåu töôïng, caùc nhaø thô muoán khaéc phuïc tính “deã daõi” cuûa phaùi laõng maïn, nhaèm ñaït ñeán loái thô coâ ñoïng, suùc tích, vöôït qua ranh giôùi cuûa hieän thöïc nhìn thaáy ñeå “nhaän ra” moät theá giôùi môùi – vuøng ñaát chöa ai ñaët chaân ñeán, chöa ai khaùm phaù. Thô töôïng tröng môû roäng bieân ñoä ñoái töôïng thaåm mó vaø höôùng ñeán caûm nhaän vaø bieåu hieän theá giôùi trong tính thoáng nhaát cuûa noù. 3. Tính aûnh höôûng Söï môû roäng, phoå bieán vieäc in aán xuaát baûn, tính chuyeân nghieäp trong saùng taùc coäng vôùi thöïc teá haàu heát caùc ngheä só lôùn theá kyû XIX luoân bò cuoán huùt bôûi nhöõng traøo löu cuûa lòch söû, ngöôøi ta coù theå deã nhaän ra moái lieân heä giöõa caùc hieän töôïng vaên hoïc. Trong theá kyû XIX, moät saùng taïo vaên hoïc cuï theå nhanh choùng trôû thaønh moâ hình saùng taïo ñöôïc vaän duïng roäng raõi (moái lieân heä giöõa Walter Scott vôùi Balzac vaø Victor Hugo trong tieåu thuyeát lòch söû, moái lieân heä giöõa Byron vaø V. Hugo trong nhöõng hình töôïng nhaân vaät phaûn khaùng vaø noåi loaïn; nhöõng neùt môùi veà ngheä thuaät trong taäp thô “Hoa cuûa noãi ñau” cuûa Baudelaire nhanh choùng ñöôïc hieän thöïc hoaù baèng caùc taäp Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
18. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 48 - thô cuûa moät theá heä caùc nhaø thô Phaùp cuoái theá kyû ). Söï gaàn guõi, töông ñoàng giöõa caùc taùc giaû khoâng phaûi laø nhöõng moâ phoûng mang tính kó thuaät hay moát ngheä thuaät nhaát thôøi, maø cô baûn laø töø taàm voùc cuûa caùc hieän töôïng vaên hoïc maø ôû ñoù caùc nhaø vaên deã daøng nhaän ra tính phuø hôïp, hieäu quaû trong vieäc dieãn ñaït hieän thöïc vaø caûm xuùc cuûa hoï. Chuû nghóa laõng maïn, chuû nghóa hieän thöïc hay chuû nghóa töôïng tröng laø nhöõng hieän töôïng vaên hoïc mang tính quoác teá. III. Moät soá hieän töôïng vaên hoïc tieâu bieåu 1. Vaên hoïc laõng maïn Veà maët xaõ hoäi, vaên hoïc laõng maïn naûy sinh treân cô sôû söï phaûn öùng vaø thaùi ñoä baát bình cuûa caùc nhaø vaên ñoái vôùi hieän thöïc tö saûn nhöõng naêm cuoái theá kyû XVIII vaø ñaàu theá kyû XIX. Tröôùc hieän thöïc khoâng nhö yù, caùc ngheä syõ tìm loái thoaùt cho taâm hoàn vaø vaên hoïc laø söï bieåu hieän sinh ñoäng traïng thaùi taâm lí xaõ hoäi ñoù. “Chuû nghóa laõng maïn laø söï phaûn öùng ñaàu tieân ñoái vôùi caùch maïng tö saûn Phaùp vaø tö töôûng cuûa nhöõng nhaø Khai saùng”. Veà maët ngheä thuaät, vaên hoïc laõng maïn nhö laø söï phaûn öùng laïi tính coâng thöùc, khuoân pheùp, naëng veà lí trí cuûa caùc thôøi ñaïi vaên hoïc tröôùc, ñeå höôùng veà theå hieän ñôøi soáng taâm hoàn caù nhaân, ñaäm tính chaát tröõ tình. Traøo löu vaên hoïc laõng maïn cuõng coù nhöõng moái lieân heä chaët cheõ vôùi truyeàn thoáng vaên hoïc caùc theá kyû tröôùc (ñaëc bieät laø chuû nghóa tình caûm cuûa Jean Jacques Rousseau, W. Goeth, Richardson ), vôùi caùc nguoàn tö töôûng Thieân chuùa giaùo (Thomas D’Aquin, Berkeley) vaø tö töôûng hoïc thuyeát chuû nghóa xaõ hoäi khoâng töôûng cuûa Saint Simon, Fourier, Owen). Traøo löu laõng maïn tröôùc heát baét ñaàu ôû Ñöùc, Anh (cuoái theá kyû XVIII), sau ñoù lan roäng ra Phaùp vaø caùc quoác gia chaâu AÂu khaùc vôùi hai theá heä laõng maïn: theá heä thöù nhaát vôùi caùc taùc giaû nhö William Wordsworth, Samuel Coleridge, De Stael, Chateaubriand , theá heä thöù hai vôùi caùc taùc giaû nhö George Gordon Byron, John Keats, Shelley, Alfred Vigny, Alfred Musset, Victor Hugo George Gordon Byron (1788-1824) tieâu bieåu nhaát cho hình aûnh vaø taâm traïng noåi loaïn cuûa caù nhaân laõng maïn tröôùc hieän thöïc xaõ hoäi. OÂng “laø ngheä só lôùn nhaát vaø coù tính chaát Anh nhaát. OÂng vó ñaïi vaø coù tính chaát Anh ñeán möùc chæ töø moät mình oâng thoâi, chuùng ta bieát ñöôïc nhieàu söï thöïc veà ñaát nöôùc oâng hôn caû nhöõng ngöôøi kia coäng laïi” (Hippolyte Taine). Byron laø thaàn töôïng, “vò hoaøng ñeá khoâng ngai” cuûa theá heä treû tuoåi nöôùc Anh ñaàu theá kyû XIX. OÂng cuõng coù aûnh höôûng nhieàu ñeán theá heä caùc taùc giaû laõng maïn Anh vaø chaâu AÂu. G.G. Byron laø con ngöôøi coù tính caùch ñaëc bieät. Sinh ra trong gia ñình quí toäc laâu ñôøi, ñöôïc thöøa höôûng caû gia saûn vaø danh voïng (chöùc nguyeân laõo thöôïng vieän), nhöng ñoù laø moät con ngöôøi noàng nhieät vôùi nhöõng khaùi nieäm töï do, daân chuû. OÂng thieän caûm vôùi caùc nhaø vaên Aùnh saùng Phaùp nhö Voltaøire, Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
19. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 49 - Rousseau, töï nguyeän gaén boù phaàn quan troïng cuûa cuoäc ñôøi vôùi phong traøo ñaáu tranh cho töï do cuûa nhieàu nöôùc chaâu AÂu (Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha, Italy, Hi laïp ). Bôûi vaäy, noåi leân trong taùc phaåm cuûa oâng laø hình aûnh con ngöôøi yeâu töï do, gheùt cöôøng quyeàn, noåi loaïn choáng laïi traät töï hieän thôøi nhaøm chaùn vaø gaén boù taâm hoàn vôùi phong traøo ñaáu tranh cho töï do cuûa caùc daân toäc bò aùp böùc. Tröôøng ca “Cuoäc haønh höông cuûa Childe Harold” (Childe Harold’s pilgrimage, 1812-1817) laø taäp thô tröõ tình, trình baøy döôùi daïng nhaät kí haønh trình cuûa con ngöôøi treû tuoåi Childe Harold, ngöôøi thanh nieân luoân chaùn chöôøng tröôùc traät töï xaõ hoäi tö saûn quí toäc Anh, ñi tìm loái thoaùt cho taâm hoàn vaø lí töôûng cuoäc ñôøi trong tranh ñaáu. Childe Harold rôøi nöôùc Anh ñi du lòch nhieàu nôi nhö Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha, Italy, Hi Laïp Cuoäc soáng soâi ñoäng trong tranh ñaáu ôû nhöõng vuøng ñaát anh ñeán ñaõ cuoán huùt taâm hoàn ngöôøi thanh nieân treû tuoåi. Taâm traïng Childe Harold laø taâm traïng Byron vaø cuõng laø taâm traïng phoå bieán cuûa giôùi trí thöùc chaâu AÂu baát bình tröôùc hieän thöïc coù quaù nhieàu ñieàu ñi ngöôïc laïi vôùi nhöõng öôùc muoán thanh cao cuûa taâm hoàn ngöôøi ngheä só. Tröôøng ca vöøa phaûn aùnh söï theøm khaùt nhöõng thay ñoåi veà tinh thaàn, theøm khaùt coâng baèng baùc aùi, vöøa laø “haønh trình trôû veà vôùi nhaân daân” cuûa nhaø vaên. Moät soá vôû kòch cuûa Byron ñöôïc saùng taùc trong quaõng thôøi gian töø 1816- 1822, ñoù laø thôøi kì taùc giaû coù nhöõng khuûng hoaûng saâu saéc trong ñôøi soáng rieâng tö vaø laø thôøi kì oâng quyeát ñònh rôøi boû vónh vieãn toå quoác. Tuy nhieân, caùc vôû kòch khoâng chæ laø nhöõng aùm aûnh noãi ñau caù nhaân nhaø thô, maø vöôït leân nhöõng rieâng tö, chuùng phaûn aùnh khoâng khí thaát voïng chung cuûa giôùi trí thöùc chaâu AÂu tröôùc tình traïng suy ñoài cuûa hieän thöïc. Caùc vôû kòch tieâu bieåu nhö “Manfred” (1817), “Cain” (1821) ñeàu coù ñieåm chung laø xaây döïng nhöõng hình töôïng kì vó, coù yù chí töï do, luoân ñaáu tranh ñeå baûo veä nhaân phaåm, choáng caùi Aùc, khinh thöôøng quyeàn löïc sieâu nhieân cuõng nhö quyeàn löïc traàn gian. Manfred, Cain laø nhöõng con ngöôøi noåi loaïn, thaùch thöùc ñoái vôùi nhöõng maët traùi cuûa ñôøi soáng. Victor Hugo (1802-1885) ñöôïc coi laø caây ñaïi thuï cuûa vaên hoïc laõng maïn Phaùp vaø chaâu AÂu. OÂng khoång loà caû veà taøi naêng vaø nhaân caùch, moät thieân taøi vaên hoïc naèm trong soá nhöõng taøi naêng vaên hoïc lôùn coù nhieàu ngöôøi ñoïc nhaát cuûa vaên hoïc theá giôùi. Vôùi tö caùch tieåu thuyeát gia, oâng laø taùc giaû cuûa treân 10 tieåu thuyeát lôùn, nhö “Nhaø thôø ñöùc baø Paris” (1831), “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” (1862), “ Ngöôøi cöôøi” (1864), “ Nhöõng ngöôøi lao ñoäng cuûa bieån” (1869), “Naêm 93” (1872) Vôùi tö caùch moät nhaø vieát kòch, oâng ñeå laïi treân 20 vôû, trong ñoù coù nhöõng vôû kòch baát huû, maãu möïc cuûa loaïi hình chính kòch, nhö “Hernani”, “Marion Delorme”, “Marie Tudor”, “Ruy Blas” OÂng coøn laø taùc giaû cuûa 15 taäp thô, Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
20. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 50 - nhö “Nhöõng baøi thô phöông Ñoâng”, “Tröøng phaït”, “Traàm tö”, “Truyeàn kì caùc thôøi ñaïi”, “Naêm khuûng khieáp” .vaø nhieàu baøi chính luaän, lí luaän vaên hoïc. Ñoù laø moät ngoâi sao xuaát hieän sôùm vaø muoän taét treân baàu trôøi vaên hoïc Phaùp theá kyû XIX. ÔÛ Victor Hugo coù söï keát hôïp nhaø vaên vaø nhaø hoaït ñoäng xaõ hoäi. OÂng quan taâm vaø baøy toû thaùi ñoä cuûa mình vôùi haàu heát caùc söï bieán lòch söû chính trò quan troïng cuûa nöôùc Phaùp theá kyû XIX: caùch maïng thaùng 7/1830 vaø vieäc thieát laäp neàn Quaân chuû thaùng baûy, caùch maïng thaùng 2 vaø thaùng 6/1848, cuoäc ñaûo chính cuûa Napoleùon III naêm 1851, caùch maïng coâng xaõ Paris naêm 1871. OÂng luoân vöøa bò cuoán huùt, vöøa chuû ñoäng hoaø mình vaøo nhöõng côn loác lôùn cuûa thôøi ñaïi. Voán soáng lòch laõm, söï chieâm nghieäm ñôøi soáng con ngöôøi trong nhöõng doøng xoaùy cuûa lòch söû roäng raõi vaø saâu saéc ñaõ goùp phaàn hình thaønh ôû nhaø vaên naøy nhöõng aùm aûnh khoâng nguoâi veà caùc vaán ñeà lôùn lao cuûa lòch söû vaø nhaân sinh: vaán ñeà söï tieán hoaù cuûa nhaân loaïi, vaán ñeà caùc ñònh meänh töï nhieân vaø xaõ hoäi, vaán ñeà baùc aùi vaø phöông thöùc truy tìm haïnh phuùc, vaán ñeà söï cöùu roãi linh hoàn Ñaàu theá kyû XIX, döôùi aûnh höôûng maïnh meõ cuûa caùc bieán coá lòch söû vaø tö töôûng veà lòch söû cuûa caùc trieát gia nhö Vico, Hegel, vai troø cuûa lòch söû ñöôïc nhìn laïi. Lòch söû khoâng coøn laø nhöõng “giaù treo ñoà coå” maø ñoù laø kí öùc cuûa moãi daân toäc, coù linh hoàn vaø luoân qui ñònh ñôøi soáng caù nhaân con ngöôøi trong moãi böôùc ñi cuûa noù. Alfred Vigny vieát: “lòch söû laø moät pho tieåu thuyeát vaø nhaân daân laø taùc giaû”. Caùi nhìn ñoù gôïi yù cho caùc nhaø vaên höôùng ñi môùi, thoaùt ra khoûi aûnh höôûng cuûa khuoân maãu thieåu thuyeát thö töø voán thònh haønh töø theá kyû XVIII. Lòch söû luoân coù moät yù nghóa, noù phaûi ñöôïc soáng laïi vaø coù sinh khí nhanh choùng trôû thaønh xu höôùng nhaän thöùc cuûa nhieàu nhaø vaên laõng maïn ñöông thôøi, maø ngöôøi khôûi xöôùng laø Walter Scoot. Tieåu thuyeát lòch söû ñaõ ñem laïi vinh quang cho nhieàu nhaø vaên: Vigny vôùi “Cinq-Mars”, Meùrimeùe vôùi “Bieân nieân cuûa trieàu ñaïi Charles IX”, Balzac vôùi “Nhöõng ngöôøi Chouen” Ngöôõng moä nhaø vaên Anh Walter Scott, naêm 1831 Victor Hugo vieát “Nhaø thôø Ñöùc baø Paris” (Notre Dame de Paris). Boái caûnh caâu chuyeän lui veà quaù khöù nöôùc Phaùp döôùi trieàu Louis XI (theá kyû XV), vôùi nhöõng ñöôøng phoá, nhöõng phong tuïc leã hoäi hoaù trang, nhöõng ñaùm ñoâng, kieán truùc kì vó, tinh vi nhöng ñaày veû huyeàn bí cuûa nhaø thôø Ñöùc baø Noåi leân treân neàn lòch söû ñoù laø quan heä ñuoåi baét tình caûm giöõa ba con ngöôøi quanh coâ vuõ nöõ Boheime lang thang xinh ñeïp Esmeùralda: vieân só quan quaân ñoäi ñeïp trai, phong löu maõ thöôïng Phoebus, vò linh muïc luoân coù göông maët raàu ró Claude Frollo, gaõ keùo chuoâng taät nguyeàn coù taám loøng cao thöôïng Quasimodo. Nhöng roài söï thôø ô cuûa Phoebus, loøng ghen cuûa Claude Frollo cuoái cuøng ñaõ daãn ñeán caùi cheát thaûm thöông cuûa coâ gaùi. Sau khi gieát cheát linh muïc Frollo, baüng ñi moät thôøi gian ngöôøi ta môùi tìm thaáy xaùc chaøng guø toát buïng Quasimodo trong haàm moä, nôi coù xaùc cuûa ngöôøi anh ta yeâu daáu Esmeùralda. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
21. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 51 - Laøm soáng laïi kòch söû vaø ñöa laïi sinh khí cho noù, nhöng yù nghóa caâu chuyeän vaø tham voïng cuûa nhaø vaên ñi xa hôn nhieàu. Moät trong nhöõng moái baän taâm thöôøng xuyeân cuûa Victor Hugo laø con ngöôøi luoân bò giaønh giaät giöõa hai xu theá ñoái laäp nhau (taâm hoàn vaø theå xaùc, Aùnh saùng vaø boùng toái, Thieän vaø Aùc, traùc vieät vaø thoâ keäch, tinh thaàn vaø vaät chaát): linh muïc Claude Frollo laø naïn nhaân ñöùng giöõa laèn ranh cuûa hai nieàm khaùt voïng (nhuïc theå vaø ñöùc tin Ki-toâ giaùo), Quasimodo toát buïng, cao thöôïng vaø teá nhò nhöng tình yeâu vôùi coâ vuõ nöõ maø anh ta kì voïng chæ ñaït ñöôïc sau khi cheát, Esmeùralda vôùi taâm hoàn trong saùng, aáp uû nhöõng öôùc mô thô ngaây laõng maïn veà tình yeâu trôû thaønh naïn nhaân cuûa söï thôø ô vaø loøng ghen tuoâng ñeán taøn nhaãn, muø quaùng. Moät trong ba ñònh meänh töøng aùm aûnh Victor Hugo- ñònh meänh toân giaùo- ñaõ ñaåy caùc nhaân vaät cuûa tieåu thuyeát ñeán nhöõng keát cuïc khaùc nhau nhöng ñeàu coù chung tính chaát bi thaûm: Frollo vaät vaõ vôùi cuoäc chieán beân trong giöõa thieân ñöôøng vaø ñòa nguïc, giöõa Thöôïng ñeá vaø quæ Satan, Esmeùralda toäi nghieäp cuoái cuøng phaûi chaáp nhaän caùi cheát treo coå khoâng coù quyeàn keâu oan tröôùc caùi nhìn tuyeät voïng cuûa Quasimodo. ÔÛ moät goùc nhìn khaùc, cuoán tieåu thuyeát ngay töø khoâng khí cuûa noù ñaõ heù loä moät trong nhöõng ñieàu vó ñaïi nhaát, naèm trong söï tieân caûm cuûa Victor Hugo: khaùt voïng daân chuû vaø loøng tin vaøo söùc maïnh cuûa Nhaân daân-Ñaïi döông. Leã hoäi carnaval cuûa “nhöõng ngöôøi ñieân” vaø nghi thöùc baàu giaùo hoaøng laø söï thaêng hoa öôùc mô xoaù nhoaø ranh giôùi nghieät ngaõ giöõa giaøu/ ngheøo, cao/ thaáp trong moät xaõ hoäi ñaúng caáp. Caùc nhaân vaät cuõng laø hieän thaân cuûa nhöõng theá löïc khaùc nhau: Frollo laø hieän thaân giaùo hoäi, Phoebus laø hieän thaân cho quyeàn löïc quaân ñoäi, Quasimodo laø hieän thaân cuûa nhaân daân. ÔÛ ñaây, tuy hình aûnh daân chuùng (qua Quasimodo vaø ñaùm ñoâng) coøn môø nhaït, nhöng Victor Hugo phaàn naøo ñaõ nhaän thöùc ñöôïc ñaèng sau söï raùch röôùi vaø oâ hôïp cuûa hoï laø nhöõng söùc maïnh bí aån, hoï seõ trôû thaønh löïc löôïng quan troïng thuùc ñaåy söï tieán hoaù cuûa lòch söû trong nhöõng thôøi ñaïi töông lai. Trong thôøi kì löu ñaøy (1851-1870), Victor Hugo ñaõ hoaøn taát boä tieåu thuyeát vó ñaïi nhaát cuûa oâng “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” (Les miseùrables). V.Hugo baét tay vieát boä tieåu thuyeát töø nhöõng naêm 1845-1848 vôùi caùi teân ban ñaàu “Nhöõng söï khoán cuøng” (Les Pauvres), sau naøy (1854) môùi ñoåi laïi thaønh “Nhöõng ngöôøi khoán khoå”. Hình töôïng trung taâm cuûa tieåu thuyeát laø Jean Valjean, vì aên caép maåu baùnh mì bò keát aùn khoå sai ôû nhaø nguïc Toulon 19 naêm. Khi maõn haïn tuø, vôùi loøng thöông ñaùng kính phuïc cuûa Ñöùc giaùm muïc Myriel, moät con ngöôøi tuyeät thieän, Jean ñaõ trôû thaønh con ngöôøi hoaøn toaøn môùi. Töø khi laø thò tröôûng thaønh phoá Montreuil-sur-mer vôùi caùi teân hoaù trang Madeleine, Jean Valjean laø töôïng tröng cho aùnh saùng baùc aùi: baûo trôï Fantine (moät coâ gaùi ngheøo vöôùng vaøo caïm baãy cuûa tình yeâu, khi bò phaùt hieän coù con hoang phaûi maát vieäc vaø ñi laøm ñó), cöùu vôùt Cosette, ñöùa con hoang Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
22. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 52 - cuûa Fantine ra khoûi nanh vuoát ñoäc aùc cuûa gia ñình Theùnardier, roäng löôïng laøm phuùc vôùi taát caû moïi ngöôøi . Khi bieát mình bò vieân caûnh saùt Javert haèn hoïc theo doõi, Jean Valjean luoân phaûi chaïy troán söï truy luøng cuûa noù. Sau naøy, khi ôû Paris noå ra khôûi nghóa, oâng leân chieán luyõ, cöùu thoaùt Marius (chaùu ngoaïi cuûa oâng giaø mang tö töôûng thuø gheùt caùch maïng Gillenormand), xaây döïng haïnh phuùc löùa ñoâi cho Marius vaø Cosette duø oâng raát ñau khoå. Hoaøn thaønh vai troø cöùu khoå cöùu naïn, Jean Valjean laâm beänh cheát vaø ñöôïc ñöa ñi an taùng treân chieác xe tang cuûa keû khoù. Ñoù laø moät tieåu thuyeát maø taát caû nhöõng naêng löôïng phi thöôøng cuûa Victor Hugo ñöôïc thaêng hoa. ÔÛ taùc phaåm naøy Hugo ñaõ keát hôïp raát nhieàu theå loaïi, khoù phaân bieät moät caùch raïch roøi: tröõ tình laõng maïn, lòch söû, luaän ñeà xaõ hoäi (Rose Fortassier, chuyeân gia veà tieåu thuyeát Phaùp goïi ñoù laø tieåu thuyeát laõng maïn xaõ hoäi). Moät ñieàu cuõng caàn bieát: do saùng taùc trong thôøi kì chuû nghóa hieän thöïc phaùt trieån röïc rôõ, neân “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” coù nhieàu ñieåm mang daùng daáp cuûa moät tieåu thuyeát hieän thöïc. Nhaát quaùn vôùi quan nieäm maø Victor Hugo ñaõ neâu leân trong lôøi töïa vôû kòch “Cromwell” (1827) vaø phaàn naøo ñaõ hieän thöïc hoaù trong “Nhaø thôø Ñöùc baø Paris”, tieåu thuyeát “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” laø söï giao tranh giöõa caùc nguyeân lí ñoái laäp nhau: tinh thaàn vaø theå xaùc, Thieän vaø Aùc, Aùnh saùng vaø boùng toái, mong muoán vaø hieän thöïc Söï giao tranh ñoù ñöôïc hieän thaân coù khi baèng caùc caëp nhaân vaät (Jean vaø Javert), coù khi toàn taïi ngay trong baûn tính con ngöôøi (Jean vôùi quaù trình caûi hoaùn löông taâm caù nhaân töø moät phaïm nhaân ñeán vai troø ngöôøi thöøa haønh aùnh saùng baùc aùi, Javert tuy laø hieän thaân caùi aùc nhöng cuõng coù luùc ñaõ loeù saùng –tuy ít oûi- nieàm xuùc ñoäng tröôùc söï roäng löôïng cuûa Jean Valjean ). Ñieàu quan troïng ñoái vôùi nhaø vaên nhaân ñaïo laõng maïn Victor Hugo laø: quaù trình giao tranh ñoù ñöôïc giaûi quyeát baèng söï toân vinh caùi Thieän, Aùnh saùng vaø loøng nhaân aùi. Khi nhìn “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” vôùi goùc ñoä luaän ñeà xaõ hoäi, tieåu thuyeát ñaõ neâu ba vaán ñeà lôùn cuûa thôøi ñaïi caàn giaûi quyeát: vaán ñeà ngöôøi ñaøn oâng sa ñoaï vì baùn söùc lao ñoäng, vaán ñeà ngöôøi phuï nöõ truî laïc vì ñoùi reùt vaø vaán ñeà treû em khoå sôû do toái taêm chöa ñöôïc giaûi quyeát (oâng neâu leân trong lôøi töïa tieåu thuyeát). Theá giôùi ngheøo khoå aáy ñöôïc theå hieän sinh ñoäng baèng nhöõng maûng toái cuûa hieän thöïc thoâng qua soá phaän nhöõng Jean Valjean, Fantine, Cosette, Eùponine, Gavroche , nhöõng con ngöôøi ôû ñaùy cuøng cuûa xaõ hoäi. Hoï phaûi ñöôïc cöùu vôùt, nhöng cöùu vôùt baèng caùch naøo? Khi ñeà caäp nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi lôùn lao aáy Victor Hugo ñaõ ñi xa hôn: tìm kieám giaûi phaùp ñöa con ngöôøi thoaùt ra khoûi tình traïng cuøng khoå. OÂn hoaø hay baïo löïc, baùc aùi hay caùch maïng laø con ñöôøng nöôùc Phaùp vaø nhaân loaïi seõ ñi? ÔÛ ñaây ta coù theå nhaän ra öôùc mô cuûa nhaø vaên laõng maïn, nhöõng suy nghieäm chuû quan veà con ñöôøng tieán hoaù cuûa lòch söû vaø caû nhöõng daèn vaët ñau ñôùn khi oâng nhaän ra tính Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
23. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 53 - chaát khoâng töông öùng giöõa nhöõng kì voïng toát ñeïp cuûa chuû quan nhaø vaên vaø nhöõng giôùi haïn lòch söû cuûa hieän thöïc. Vöøa tröõ tình, vöøa söû thi anh huøng ca, “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” ñeà caäp caû hai coâng lí thaàn thaùnh laø Baùc aùi vaø Caùch maïng. Ñieàu ñoù ñöôïc toaùt ra töø chính keát caáu song truøng vaø caùc caëp nhaân vaät song truøng cuûa taùc phaåm: Myriel (baùc aùi tuyeät ñoái) vaø oâng giaø G. cuûa uyû ban quoác öôùc (ngöôøi chuû tröông caùch maïng), Jean Valjean (ngöôøi thöøa haønh baùc aùi) vaø Enjolras (thuû lónh cuûa chieán luyõ caùch maïng ôû khu phoá Saint Denis). Tuy nhieân, tröôùc sau Victor Hugo laø nhaø vaên nhaân ñaïo chuû nghóa. Duø ñöôïc chöùng kieán nhieàu söï bieán lôùn cuûa theá kæ, toû loøng kính phuïc nhöõng taám göông hi sinh treân chieán luyõ cuûa nhöõng ngöôøi khôûi nghóa, moâ taû nhieät tình vaø trìu meán caùi cheát cuûa caäu beù ñaùng yeâu Gavroche, Jean Valjean cuoái cuøng vaãn höôùng veà chieán luyõ khi khôûi nghóa noå ra , nhöng xu höôùng chung cuûa tieåu thuyeát vaãn laø söï xieån döông tinh thaàn baùc aùi, coù ñieàu ñoù khoâng phaûi thuaàn tuyù baùc aùi cuûa kinh phuùc aâm maø coù söï hoaø troän vôùi tinh thaàn caùch maïng vaø lí töôûng töï do-bình ñaúng-baùc aùi theá kæ Khai saùng. Thaùi ñoä baên khoaên, ngaäp ngöøng cuûa Victor Hugo khi thöøa nhaän giaûi phaùp caùch maïng khoâng laøm toån haïi ñeán tính nhaân ñaïo cuûa tieåu thuyeát maø traùi laïi, taïo cho tieåu thuyeát moät giaù trò keùp: moät maët theå hieän kieân trì cuûa nhaø vaên trong vieäc thöïc hieän hoaøi baõo thöïc haønh ñieàu thieän, maët khaùc söï nhaïy caûm cho pheùp oâng nhaän ra söï baát lôïi cuûa tình theá hieän thöïc ñoái vôùi nhöõng öôùc voïng laõng maïn cao caû cuûa nhaø vaên (cuï theå hoaù baèng söï tan vôõ cuûa xaõ hoäi Montreuil, tính phi hieän thöïc cuûa haïnh phuùc Cosette, cuoäc ñôøi ñaày bi kòch vaø caùi cheát coâ ñôn cuûa Jean Valjean ). “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” laø “moät traùi nuùi”, bao haøm ôû ñoù söï keát hôïp nhieàu theå loaïi, ñan cheùo nhau nhieàu chuû ñeà nhaân sinh roäng lôùn, ñöôïc theå hieän baèng nhöõng hình thöùc vaø nhöõng thuû phaùp ngheä thuaät cao cöôøng (ñaëc bieät laø keát caáu vaø thuû phaùp ñoái laäp). Vôùi moät taùc phaåm nhö theá ta khoâng theå xaùc quyeát lôøi cuoái cuøng veà noù. Andreù Maurois ñaõ noùi: “Khi 15 tuoåi toâi ñaõ hoaøn toaøn kinh ngaïc veà taùc phaåm. Taát caû cuoäc ñôøi veà sau naøy toâi vaãn tieáp tuïc khaùm phaù nhöõng neùt töôi môùi cuûa thieân taøi Victor Hugo”. 2. Vaên hoïc hieän thöïc: Manh nha töø theá kyû XVIII vôùi söï xuaát hieän cuûa tieåu thuyeát phong tuïc – moät xu höôùng tieåu thuyeát höôùng vaøo trình baøy nhöõng böùc tranh phong tuïc, ñaïo ñöùc trong vaên hoïc Anh (tieâu bieåu laø Henry Fielding), nhöng töø nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû XIX trôû ñi yeâu caàu toân troïng söï thöïc khaùch quan môùi thöïc söï trôû thaønh moät khuynh höôùng chuû ñaïo vaø coù yù nghóa nhö moät qui cheá ngheä thuaät. Naêm 1857, khi nhaø vaên Phaùp Jules Champfleury (1821-1869) vieát Tuyeân ngoân “Chuû nghóa hieän thöïc” (reùalisme) thì nhöõng quan nieäm veà vaên hoïc ñaõ töøng ñöôïc Balzac neâu leân trong lôøi töïa boä tieåu thuyeát “Taán troø ñôøi” ñöôïc khaúng ñònh vaø naâng leân thaønh chuû thuyeát. Traùo löu hieän thöïc laø moät trong hai chuû löu, beân caïnh traøo löu laõng maïn, qui ñònh boä maët vaên hoïc phöômg Taây theá kyû XIX. Nhö söï phaûn öùng laïi Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
24. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 54 - vôùi ngheä thuaät laõng maïn, chuû nghóa hieän thöïc höôùng ñeán moâ taû ñôøi soáng khoâng lí töôûng hoaù vaø traùnh xa ñeà cao tính chaát tröõ tình. Trong hình thöùc ban ñaàu cuûa noù, chuû nghóa hieän thöïc laø söï trình baøy ñôøi soáng con ngöôøi vaø nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi moät caùch chính xaùc, khoâng toâ veõ. Vôùi caùi nhìn toång quaùt, chuû nghóa hieän thöïc ñoøi hoûi theå hieän ñôøi soáng nhö noù voán coù, quan taâm moät caùch taäp trung ñeán nhöõng vieäc bình thöôøng cuûa ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa caùc taàng lôùp trung löu vaø haï löu, ôû ñoù caùc nhaân vaät laø nhöõng saûn phaåm cuûa caùc nhaân toá xaõ hoäi vaø moâi tröôøng, hoï ñöôïc nhaän thöùc nhö nhöõng chænh theå troïn veïn vaø hieän leân trong voâ vaøn söï keát hôïp ñaày kòch tính. Chuû nghóa hieän thöïc phaùt trieån song haønh vôùi nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc hieän ñaïi maø ôû ñoù nguyeân taéc cô baûn laø loøng tin vaøo keát quaû cuûa söï quan saùt, söï ghi cheùp chính xaùc caùc hieän töôïng cuûa theá giôùi töï nhieân. “Ñoù laø luùc con ngöôøi hieåu raèng: haønh vi, tình caûm cuûa hoï khoâng phaûi vì haäu quaû cuûa duïc voïng hay yù ñoà thaàn linh maø bò qui ñònh bôûi nhöõng nguyeân nhaân hieän thöïc” (Boris Souchkov). Noù cuõng gaén lieàn vôùi thôøi ñaïi maø traùch nhieäm xaõ hoäi cuûa nhaø vaên ñöôïc lay ñoäng moät caùch maïnh meõ tröôùc söï baønh tröôùng nhöõng maët traùi cuûa xaõ hoäi vaø hoï muoán coù tieáng noùi keâu goïi nhöõng söï thay ñoåi. Cuoái cuøng, chuû nghóa hieän thöïc laø moät traøo löu ngheä thuaät coù phoå cuûa noù heát söùc roäng raõi, bao goàm nhieàu lónh vöïc, caû vaên hoïc (tieåu thuyeát vaø kòch laø chuû yeáu), hoäi hoaï, vaø sau naøy laø ñieän aûnh. Trong vaên hoïc, maëc duø khoâng bò giôùi haïn bôûi moät thôøi gian hay moät nhoùm nhaø vaên xaùc ñònh, nhöng chuû nghóa hieän thöïc phöông Taây ít nhieàu coù lieân heä vôùi vaên hoïc hieän thöïc Phaùp, ñaëc bieät vôùi caùc nhaø tieåu thuyeát nhö Standhal, H. Balzac, G. Flaubert, G. Maupassant George Eliot ñaõ giôùi thieäu vaên hoïc hieän thöïc Phaùp vôùi caùc nhaø vaên Anh (Charles Dickens, Thackeray, nhoùm Bronte), William Dean Howells ñaõ dòch vaø phoå bieán vaên hoïc hieän thöïc Phaùp tôùi coâng chuùng vaø caùc nhaø vaên Myõ (Mark Twain, Stephen Crane, Jack London, Theodore Dreiser ), Dostojevski say meâ Standhal vaø Balzac Chuû nghóa hieän thöïc ñaõ chieám moät vò trí ñaëc bieät quan troïng trong ñôøi soáng tinh thaàn phöông Taây suoát theá kyû XIX vôùi nhöõng bieán thaùi khaùc nhau. Honoreù de Balzac (1799-1850): laø nhaø baùo vaø nhaø vaên cuûa nöôùc Phaùp nöûa ñaàu theá kyû XIX, moät trong nhöõng taùc gia haøng ñaàu cuûa vaên hoïc hieän thöïc chaâu AÂu vaø theá giôùi. Khoái löôïng taùc phaåm khoång loà cuûa Balzac ôû caû tieåu thuyeát laãn truyeän vöøa ñöôïc taäp hôïp trong boä saùch coù teân “Taán troø ñôøi” (La comeùdie humaine) vôùi 137 quyeån, goàm caû nhöõng taùc phaåm ñaõ hoaøn thaønh vaø nhöõng taùc phaåm môùi naèm trong döï kieán. Tröôùc khi trôû thaønh moät nhaø vaên noåi tieáng, Balzac ñaõ vieát moät ít vôû kòch vaø tieåu thuyeát vôùi caùc buùt danh khaùc nhau khoâng thaønh coâng. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
25. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 55 - H. Balzac sinh taïi Tours. Boá oâng, Bernard Francois Balzac, moät ngöôøi bình daân ngoi leân taàng lôùp trung löu, cöôùi Anna Charlotte Laure Sallambier keùm 31 tuoåi, con cuûa moät ngöôøi quaûn lí caáp treân. OÂng ñaõ töøng laøm moät vieân coâng toá taïi toaø aùn quoác gia nhöng ñaõ chuyeån veà Tours vì söï phaùt ngoân nhöõng tö töôûng Baûo hoaøng trong thôøi kì caùch maïng Phaùp noå ra. Naêm 1814 gia ñình Balzac trôû laïi Paris. Balzac ñaõ traûi qua 4 naêm ñaàu tieân cuûa cuoäc ñôøi vôùi thaân phaän moät ñöùa con ít ñöôïc boá meï quan taâm nhö nhöõng ñöùa treû thoâng thöôøng. Trong nhöõng naêm hoïc phoå thoâng, caäu beù Balzac cuõng khoâng phaûi laø moät hoïc sinh xuaát saéc cho ñeán khi trôû thaønh moät sinh vieân ôû tröôøng Vendome vaø Sorbone. Toát nghieäp ñaïi hoïc, oâng laøm vieäc ôû caùc vaên phoøng luaät sö. Naêm 1819, khi gia ñình Balzac phaûi trôû veà thaønh phoá nhoû Villeparisis vì lí do taøi chính, oâng tuyeân boá mình muoán trôû thaønh moät nhaø vaên. OÂng chuyeån veà Paris vaø soáng trong moät caên phoøng toài taøn caïnh thö vieän De L’Arsenal. Maáy naêm sau naøy oâng moâ taû caên phoøng ñoù trong cuoán “Mieáng da löøa”, moät caâu chuyeän veà böôùc ñöôøng tha hoaù cuûa chaøng sinh vieân Raphael de Valentin. Caâu chuyeän chöùa ñöïng ñaày maøu saéc töôûng töôïng hoïc theo phong caùch cuûa nhaø vaên Ñöùc E.T.A. Hoffmann (1776-1822), ôû ñoù pha troän giöõa moäng vaø thöïc, thaàn kì ma quaùi vaø nhöõng chi tieát ñôøi soáng haøng naøy. Naêm 1822 Balzac vieát moät soá tieåu thuyeát khoâng mang teân thaät, nhöng chaúng ai quan taâm oâng vôùi tö caùch nhaø tieåu thuyeát. Choáng laïi nhöõng hi voïng cuûa gia ñình muoán oâng theo ngheà luaät ñeå giaøu coù, Balzac vaãn tieáp tuïc theo ñuoåi nghieäp vaên vôùi yù nghó ñoù laø con ñöôøng deã daøng giuùp ngöôøi ta noåi tieáng. Ñoàng thôøi oâng cuõng coá gaéng trong ngheà kinh doanh: ñieàu haønh xöôûng in, mua nhaø in nhöng coù ñieàu oâng lieân tieáp thaát baïi. Khi nhöõng hoaït ñoäng kinh doanh naøy ñoå beå, Balzac rôøi boû noù vôùi gaùnh nôï choàng chaát, ñeo ñaúng oâng suoát nhöõng naêm coøn laïi trong ngheà caàm buùt. Töø ñoù, tieàn baïc vôùi oâng trôû thaønh moät aùm aûnh vaø xaõ hoäi tieàn baïc cuõng trôû thaønh moät ñeà taøi quan troïng trong tieåu thuyeát cuûa Balzac vôùi nhöõng saéc thaùi khaùc nhau. Ñeán naêm 1829, sau nhöõng naêm thaùng khoâng ñöa laïi keát quaû toát ñeïp gì trong vaên chöông laãn kinh doanh, chaáp nhaän loøng hieáu khaùch cuûa vieân töôùng Pommereul, oâng chuyeån veà Bretagne moät thôøi gian ngaén ñeå tìm kieám chaát lieäu ñòa phöông cho cuoán tieåu thuyeát cuûa mình. Naêm aáy oâng vieát cuoán “Nhöõng ngöôøi Chouen” (Les Chouens), moät tieåu thuyeát lòch söû theo phong caùch oâng hoïc ñöôïc ôû nhaø vaên Anh Walter Scott. Ñoù cuõng laø cuoán saùch ñaàu tieân mang teân Balzac. Töø ñoù, daàn daàn oâng gaây ñöôïc söï chuù yù ôû moïi ngöôøi vôùi tö caùch nhaø tieåu thuyeát. Töø naêm 1832-1834, Balzac cho xuaát baûn 6 tieåu thuyeát ngaén vôùi caùi teân “Nhöõng caûnh ñôøi tö”. Giöõa thôøi gian ñoù, naêm 1833 oâng hình thaønh yù ñònh lieân keát vôùi nhau caùc cuoán tieåu thuyeát vôùi hi voïng seõ thaâu toùm ñöôïc toaøn boä xaõ hoäi, maø trong ñoù moãi tieåu thuyeát seõ laø moät chöông Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
26. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 56 - cuûa noù. YÙ ñònh cuoái cuøng ñaõ thaønh hieän thöïc vôùi 91 tieåu thuyeát vaø nhöõng chuyeän coù tính chaát töôøng thuaät (novella). Taát caû nhöõng taùc phaåm ñoù naèm trong moät söï keát dính beàn vöõng, coù chuû ñích, vôùi moät khoái löôïng nhaân vaät khoång loà (treân 2000 con ngöôøi vôùi ñuû loaïi thaønh phaàn xaõ hoäi khaùc nhau). Keá hoaïch khoång loà vaø ñaày tham voïng cuûa Balzac ñaõ giuùp oâng veõ leân ñöôïc moät böùc tranh chaân dung veà nhöõng phong tuïc, khoâng khí xaõ hoäi chính trò vaø nhöõng thoùi quen cuûa moät nöôùc Phaùp haõnh tieán. Moät laàn Balzac ñaõ noùi vui “toâi khoâng saâu, nhöng roäng”. Thöïc ra, ñoù laø moät caùch noùi. Ñeå thöïc hieän ñöôïc döï kieán ñoà soä cuûa mình oâng ñaõ phaûi lao ñoäng vôùi moät cöôøng ñoä hieám thaáy ôû moät nhaø vaên (moãi ngaøy laøm vieäc 14-18 giôø vaø tieâu thuï caû “suoái cafeù”). Trong boä “Taán troø ñôøi” cuûa Balzac coù nhieàu kieät taùc: “Gobseck”, “Ngöôøi cha Goriot” (Le Peøre Goriot), “Eugeùnie Grandet”, “Aûo moäng tieâu tan” (Illusions perdues), “Noâng daân” Trong nhöõng cuoán tieåu thuyeát cuûa mình, döôøng nhö Balzac ñaõ bao quaùt caû moät theá giôùi, töø Paris cho ñeán tænh leû, ôû ñoù coù taát caû töø giôùi quí toäc, giôùi taøi chính, söï laøm aên cuûa taàng lôùp trung löu ñeán nhöõng con ngöôøi vôùi caùc ngheà nghieäp khaùc nhau, nhöõng ngöôøi haàu, caùc nhaø trí thöùc treû, nhöõng vieân thö kí, nhöõng toäi phaïm Trong böùc khaûm xaõ hoäi aáy, Balzac ñaõ saùng taïo nhöõng nhaân vaät taùi xuaát hieän (515 nhaân vaät trong toaøn boä boä tieåu thuyeát), tieâu bieåu nhö Eugeøne de Rastignac, moät ngöôøi töø moät gia ñình sa suùt ôû tænh leû ñeán Paris, pha troän nhöõng ñöùc tính toát vôùi tham voïng thaønh ñaït nhieàu khi taøn nhaãn, ñaõ laøm quen vôùi nhieàu phuï nöõ quí toäc, côø baïc vaø cuoái cuøng leo leân ñòa vò moät chính khaùch. De Rastignac xuaát hieän trong 23 taùc phaåm. ÔÛ moãi taùc phaåm con ngöôøi naøy coù moät daùng veû rieâng, nhöng khi lieân keát laïi thì ñoù laø moät chaân dung troïn veïn veà moät con ngöôøi haõnh tieán, muoán baèng moïi giaù phaûi thöïc hieän ñöôïc giaác mô thaønh ñaït. Ngoaøi de Rastigac, trong boä “Taán troø ñôøi” coøn nhieàu nhaân vaät khaùc, nhö truøm cöôùp Vautrin, chuû ngaân haøng Nucingen, chaøng coâng töû boät Henri de Marsay (Henry de Marsay xuaát hieän trong 25 taùc phaåm). Nhaân vaät taùi xuaát hieän laø moät saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa Balzac, goùp phaàn laøm cho boä “Taán troø ñôøi” trôû thaønh moät coâng trình kieán truùc toaøn veïn, phaûn aùnh heát söùc ña daïng caùc maët khaùc nhau cuûa moät hieän thöïc xaùc ñònh – xaõ hoäi tö saûn Phaùp thôøi kì Trung höng vaø Quaân chuû thaùng Baûy. 3. Vaên hoïc theo xu höôùng hieän ñaïi cuoái theá kyû Beân caïnh söï tieáp tuïc truyeàn thoáng cuûa vaên hoïc hieän thöïc vôùi nhieàu bieán thaùi môùi, tieâu bieåu laø chuû nghóa töï nhieân (naturalism) cuûa EÙmile Zola, moät xu höôùng vaên hoïc theo höôùng hieän ñaïi, tieàn thaân cho chuû nghóa hieän ñaïi (modernism) coù nhöõng manh nha vaø daàn khaúng ñònh choã ñöùng. Xu höôùng naøy nôû roä ôû Phaùp, sau ñoù lan roäng ra chaâu AÂu suoát nhöõng thaäp nieân cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
27. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 57 - Gustave Flaubert (1821-1880) trong nhaän thöùc phoå bieán, ñoù laø ñaïi bieåu cuûa traøo löu hieän thöïc (pha töï nhieân chuû nghóa) nöûa cuoái theá kyû XIX. Tieáp tuïc nhöõng gì theá heä ñi tröôùc (Standhal, Balzac) laøm ñöôïc, Flaubert quan taâm tôùi thaân phaän con ngöôøi trong giai ñoaïn xaõ hoäi tö saûn Phaùp böôùc sang thôøi ñaïi ñeá quoác chuû nghóa, chuû nghóa thöïc duïng coù xu höôùng laán aùt vaø tieâu dieät nhöõng öôùc voïng tinh thaàn thanh cao cuûa taâm hoàn. OÂng vieát nhieàu taùc phaåm noåi tieáng, nhö “Giaùo duïc tình caûm” (1846), “ Baø Bovary” (1857), “Salambo” (1872), “Söï caùm doã cuûa Thaùnh Antoine” (1874) , trong ñoù moät maët phaûn aùnh nhöõng vaán ñeà cuûa thôøi ñaïi, nhöng maët khaùc cuõng neâu leân vaø thöïc haønh nhöõng quan ñieåm ngheä thuaät môùi vöôït qua khuoân khoå ngheä thuaät truyeàn thoáng. Tieåu thuyeát “Baø Bovary” quen thuoäc theå hieän khaù roõ söï keát hôïp yeáu toá truyeàn thoáng vaø söï caùnh taân taùo baïo cuûa oâng. Ñoù laø caâu chuyeän veà moät ngöôøi phuï nöõ –coâ Emma- chòu ñöïng ñau khoå vì chính tính caùch vaø tình caûm cuûa mình. Coâ töï phaù huyû mình vaø laøm ñau khoå nhöõng ngöôøi chung quanh (cha, Charles – choàng coâ vaø Berthe - coâ con gaùi) vì nhöõng khaùt voïng vöôït leân treân nhöõng taàm thöôøng cuûa cuoäc soáng haøng ngaøy. Nhöng maët khaùc, bi kòch maø coâ ñoái dieän chính laø do cuoäc ñôøi coù quaù nhieàu toài teä, vöôït ra khoûi khaû naêng chòu ñöïng cuûa moät coâ gaùi nhoû beù coù taâm hoàn teá nhò, nhaïy caûm. Döôøng nhö chöa coù ai treân ñôøi phaûi traûi qua vaø chòu ñöïng nhieàu ñau khoå nhö Emma, con ngöôøi chöa bao giôø tìm thaáy moät khoaûnh khaéc bình yeân. Töø soá phaän nhaân vaät, taùc phaåm ñöa laïi cho ngöôøi ñoïc noãi aùm aûnh veà bi kòch cuûa söï tan vôõ ñau ñôùn cuûa nhöõng giaác moäng ñeïp. Chuû ñeà vôõ moäng maø Standhal vaø Balzac theå hieän khaù saâu saéc trong caùc tieåu thuyeát “Ñoû vaø Ñen” hay “Aûo moäng tieâu tan” nöûa ñaàu theá kyû ñaõ xuaát hieän trôû laïi ôû ñaây. Tuy nhieân, beân caïnh ñoù nhieàu neùt ngheä thuaät môùi cuõng loä ra: söï toân vinh vaên baûn ñeå vaên baûn töï noùi leân yù nghóa, tieåu thuyeát môû ra khaû naêng coù nhieàu caùch tieáp caän khaùc nhau, söï hoaø troän nhieàu phong caùch ngheä thuaät, khai thaùc noäi dung ñôøi soáng töø kí öùc thoâng qua nhöõng aán töôïng aùm aûnh Trong lónh vöïc thô, thi phaùi Parnasse, khôûi ñaàu laø Theùophile Gautier, sau ñoù laø Leconte de Lisle, Sully Prudhomme xuaát hieän vaø aâm æ trong thaäp nieân 60 cuûa theá kyû theå hieän roõ xu höôùng ñi vaøo ngheä thuaät thuaàn tuyù. Mang trong mình söï baát bình vôùi thöïc teá xaáu xa ñaày nhöõng toan tính phaøm tuïc vaø söï chaùn ngaùn vôùi caùi söôùt möôùt cuûa laõng maïn, caùc nhaø thô phaùi naøy chuû tröông ruùt vaøo thaùp ngaø cuûa ngheä thuaät thuaàn tuyù. Leconte de Lisle ñi vaøo goït ruõa nhöõng hình töôïng thô trang troïng, ngoân ngöõ mó leä. Theùophile Gautier thì chuù troïng hình thöùc hoaøn mó hôn laø gaén cho thi ca thoâng ñieäp nhaân sinh, quan nieäm nhaø thô phaûi “tuoân ra nhöõng caâu thô, nhöõng gioït nöôùc maét baèng vaøng thaàn thaùnh”. Khöôùc töø nhöõng chuû ñeà nhaân sinh, chuyeân chuù luyeän kim ngoân töø, chaïm troå tæ mæ kích thöôùc, hình daùng söï vaät ñaõ khieán caùc taùc giaû phaùi Parnasse ñi gaàn vôùi tinh thaàn thöïc chöùng cuûa thôøi ñaïi. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
28. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 58 - Chuû nghóa töôïng tröng (symbolism) laø höôùng ñi thöù ba cuûa thô, giöõa laõng maïn vaø Parnasse. Ngöôøi khôûi ñaàu chuû nghóa töôïng tröng laø Charles Baudelaire (1821-1867), vôùi taäp thô “Hoa cuûa noãi ñau”. Ñeán thaäp nieân 80, vôùi söï khaúng ñònh moät theá heä nhaø thô môùi nhieàu taøi naêng, öa saùng taïo nhö Steùphale Mallarmeù, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Jean Moreùas , nhöõng tìm toøi môùi cuûa Baudelaire töøng ñöôïc theå hieän trong taäp “Hoa cuûa noãi ñau” tieáp tuïc ñöôïc caùc nhaø thô naøy trieån khai vaø naâng leân thaønh chuû nghóa. Nhaän thöùc ñöôïc giôùi haïn cuûa chuû nghóa hieän thöïc chæ döøng laïi moâ taû “caùi nhìn thaáy” (nhieàu nhaø pheâ bình cho raèng chuû nghóa hieän thöïc chuù troïng quaù nhieàu ñôøi soáng beân ngoaøi vaø quaù ít ñôøi soáng beân trong), ôû thô Parnasse laø tính voâ caûm vaø ôû thô laõng maïn laø söï deã daõi trong caûm xuùc, caùc nhaø thô töôïng tröng muoán tìm moät höôùng ñi môùi vôùi mong muoán ñöa thô thoaùt ra khoûi chöùc naêng moâ taû, keå leå daøi doøng, taïo cho thô moät khaû naêng dieãn ñaït theá giôùi trong tính thoáng nhaát giöõa hieän höõu vaø tinh thaàn baèng nhöõng phöông tieän ngheä thuaät höõu hieäu: bieåu töôïng, caûm quan töông öùng, nhaïc tính Tuy thô töôïng tröng coù moät soá cöïc ñoan (coù nhöõng baøi thô khoù hieåu, thaàn bí hoaù naêng löïc ngheä só ), nhöng ñoù laø moät thi phaùi coù nhieàu söï saùng taïo, coù nhöõng gôïi yù boå ích ñoái vôùi vaên hoïc caû hai bình dieän laøm thô vaø thöôûng thöùc thô. Ñaëc bieät, söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa töôïng tröng ñaõ môû ra nhieàu höôùng môùi meû cho tö duy thô hieän ñaïi, coù taùc ñoäng tích cöïc ñeán quaù trình hieän ñaïi hoaù thô cuûa nhieàu neàn thô treân theá giôùi. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
29. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 59 - Phaàn IV. NHÖÕNG CUOÁN SAÙCH CAÀN ÑOÏC Taùc phaåm 1. Lòch söû vaên hoïc Phaùp, tuyeån taùc phaåm theá kyû XVII (saùch song ngöõ), Ñoã Ñöùc Hieåu (chuû bieân), Nxb Theá giôùi, H., 1995. 2. Lòch söû vaên hoïc Phaùp, tuyeån taùc phaåm theá kyû XVIII (saùch song ngöõ), Phuøng Vaên Töûu (chuû bieân), Nxb Theá giôùi, H., 1995. 3. Bi kòch coå ñieån Phaùp (Hoaøng Höõu Ñaûn, Vuõ Ñình Lieân, Huyønh Lyù dòch, Toân Gia Ngaân giôùi thieäu), Nxb Vaên hoùa, H.,1978. 4. Laõo haø tieän, Molieøre, (saùch song ngöõ-baûn dòch cuûa Ñoã Ñöùc Hieåu), Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, H., 1986. 5. Julie, J.J.Rousseau, (baûn dòch cuûa Höôùng Minh), 2 taäp, Nxb Vaên hoïc, H., 1981. 6. Robinson Crusoe, Daniel Defoe, (saùch song ngöõ-baûn dòch cuûa Hoaøng Thaùi Anh), Nxb Vaên hoïc, 2001. 7. Gulliver du kyù, Jonathan Swift, (baûn dòch cuûa Hoaøng Höng), Nxb Vaên ngheä, Tp.HCM., 2000. 8. Zadig, Voltaøire, (baûn dòch cuûa Vuõ Ñöùc Phuùc, Leâ Tö Laønh), Nxb Ñaø Naüng, 2001. 9. Faust, J.W. Goethe, (baûn dòch cuûa Quang Chieán), Nxb Vaên hoïc, H., 2001. 10. G.G.Byron tuyeån taäp taùc phaåm, G.G.Byron, (Thaùi Baù Taân tuyeån choïn vaø dòch),Nxb Vaên hoïc, H., 1997. 11. Nhaø thôø ñöùc baø Paris, V. Hugo, (Nhò Ca dòch), Nxb Vaên hoïc – Hoäi vaên ngheä Nghóa Bình,1985. 12. Nhöõng ngöôøi khoán khoå, V. Hugo, (Huyønh Lyù, Vuõ Ñình Lieân, Leâ Trí Vieãn, Ñoã Ñöùc Hieåu dòch), Nxb Vaên hoïc, H., 1987. 13. Eùugnie Grandet, H. de Balzac, (Huyønh Lyù dòch), Nxb Vaên hoïc, H.,1996. 14. Ngöôøi cha Goriot, H. de Balzac, (Ngoâ Tuù giôùi thieäu), Nxb Vaên hoïc, H.,1994. 15. Baø Bovary, Gustave Flaubert, (Baïch Naêng Thi dòch), Nxb Vaên hoïc, H.,1978. 16. Hoa cuûa noãi ñau, Charles Baudelaire (Leâ Troïng Boång dòch), Nxb Theá giôùi, H., 1999. Taøi lieäu nghieân cöùu 1. Xavier Darcos, Lòch söû vaên hoïc Phaùp (baûn dòch cuûa Phan Quang Ñònh), Nxb Vaên hoùa thoâng tin, 1997. 2. Löông Vaên Hoàng, Löôïc söû vaên hoïc Ñöùc, töø khôûi thuûy tôùi 1830, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Tp Hoà Chí Minh, 2000. 3. Nhieàu taùc giaû, Vaên hoïc phöông Taây, Nxb Giaùo duïc, 1997. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
30. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 60 - 4. Nguyeãn Thaønh Thoáng, Lòch söû vaên hoïc Anh (trích yeáu), Nxb Treû, 1997. 5. C. de Ligny, M. Rousselot, Vaên hoïc Phaùp, (baûn dòch cuûa Trònh Thu Hoàng, Ñoã Phöông Mai), Nxb Giaùo duïc, 1998. Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
31. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 61 - MUÏC LUÏC PHAÀN I. VAÊN HOÏC PHÖÔNG TAÂY THEÁ KYÛ XVII 2 Chöông 1. VAÊN HOÏC COÅ ÑIEÅN PHAÙP 3 I. Khaùi löôïc veà chuû nghóa coå ñieån vaø vaên hoïc coå ñieån chuû nghóa 3 1. Thuaät ngöõ “chuû nghóa coå ñieån” 3 2. Cô sôû xaõ hoäi vaø tö töôûng chi phoái quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa chuû nghóa coå ñieån ôû Phaùp 3 3. Moät soá ñaëc ñieåm myõ hoïc cuûa vaên hoïc coå ñieån chuû nghóa 4 II. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa vaên hoïc coå ñieån Phaùp 5 III. Caùc taùc gia tieâu bieåu 7 1. Pierre Corneille (1606-1684) 7 2. Jean Baptiste Racine vaø bi kòch “Andromaque” 9 3. Molieøre (1622-1673) 11 Chöông 2. VAØI NEÙT KHAÙI QUAÙT VEÀ VAÊN HOÏC ANH THEÁ KYÛ XVII 17 I. Tình hình xaõ hoäi: 17 II. Ñôøi soáng vaên hoïc 17 PHAÀN II. VAÊN HOÏC PHÖÔNG TAÂY THEÁ KYÛ XVIII 22 Chöông 1. KHAÙI LÖÔÏC VEÀ THEÁ KYÛ XVIII 23 I. Böùc tranh khaùi quaùt veà xaõ hoäi Taây AÂu theá kyû XVIII 23 II. Theá kyû XVIII - Theá kyû “Aùnh saùng” 23 1. Thuaät ngöõ “Aùnh saùng” ( enlightenment, philosophie des lumieøres) 23 2. Caùc yeáu toá aûnh höôûng tôùi ñôøi soáng vaên hoïc 24 3. Nhöõng neùt chính cuûa vaên hoïc theá kyû Aùnh saùng 24 Chöông 2. VAÊN HOÏC AÙNH SAÙNG ANH 26 I. Tình hình xaõ hoäi 26 II. Ñôøi soáng vaên hoïc 26 Chöông 3. VAÊN HOÏC AÙNH SAÙNG PHAÙP 31 I. Nöôùc Phaùp theá kyû XVIII 31 II. Ñôøi soáng vaên hoïc 31 1. Dieãn bieán cuûa vaên hoïc Aùnh saùng Phaùp theá kyû XVIII 31 2. Moät vaøi taùc gia tieâu bieåu 32 Chöông 4. VAÊN HOÏC AÙNH SAÙNG ÑÖÙC 39 I. Ñaëc ñieåm xaõ hoäi vaø vaên hoïc nöôùc Ñöùc theá kyû XVIII 39 II. Johann Wolfgang Goethe (1749-1832)-ngöôøi Ñöùc vyõ ñaïi nhaát 39 PHAÀN III. VAÊN HOÏC PHÖÔNG TAÂY THEÁ KYÛ XIX 44 I. Phaùc thaûo böùc tranh theá kyû XIX 44 1. Theá kyû phaùt trieån maïnh meõ cuûa kinh teá tö baûn chuû nghóa 44 2. Laø theá kyû phöông Taây ñöùng tröôùc ngöôõng cöûa cuûa thôøi ñaïi khoa hoïc: 44 Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên
32. Khaùi löôïc Lòch söû Văn học Phöông Taây theá kyû XVII - XIX - 62 - 3. YÙ thöùc heä môùi vaø nhöõng daáu hieäu khuûng hoaûng cuûa tö duy duy lí 44 II. Moät theá kyû vaên hoïc lôùn 45 1. Tính ña daïng vaø phong phuù 45 2. Tính böôùc ngoaët 47 3. Tính aûnh höôûng 47 III. Moät soá hieän töôïng vaên hoïc tieâu bieåu 48 1. Vaên hoïc laõng maïn 48 2. Vaên hoïc hieän thöïc: 53 3. Vaên hoïc theo xu höôùng hieän ñaïi cuoái theá kyû 56 PHAÀN IV. NHÖÕNG CUOÁN SAÙCH CAÀN ÑOÏC 59 Traàn Thò Baûo Giang – Nguyeãn Höõu Hieáu Khoa Ngöõ vaên