Giáo trình Lịch sử Đông Nam Á - Bùi Văn Hùng

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử Đông Nam Á - Bùi Văn Hùng

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH LỊCH SỬ ĐÔNG NAM Á (Tái bản lần thứ nhất có sửa chữa và bổ sung) BÙI VĂN HÙNG
2. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 2 - MỤC LỤC CHÖÔNG I. KHAÙI QUAÙT VEÀ ÑOÂNG NAM AÙ 5 I. ÑÒA LÍ TÖÏ NHIEÂN CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ 5 II. ÑÒA LIÙ KINH TEÁ CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ 6 III. ÑÒA LÍ VAÊN HOÙA CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ 6 IV. DAÂN CÖ ÑOÂNG NAM AÙ 8 V. KHAÙI LÖÔÏC CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ 9 1. TÖØ THÔØI NGUYEÂN THUÛY ÑEÁN XAÕ HOÄI COÙ GIAI CAÁP VAØ NHAØ NÖÔÙC 9 2. GIAI ÑOAÏN XAÙC LAÄP VAØ PHAÙT TRIEÅN THÒNH ÑAÏT CUÛA CAÙC VÖÔNG QUOÁC ÑOÂNG NAM AÙ 11 3. GIAI ÑOAÏN SUY THOAÙI CUÛA CAÙC QUOÁC GIA PHONG KIEÁN ÑOÂNG NAM AÙ VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH CHOÁNG AÙCH THOÁNG TRÒ CUÛA CHUÛ NGHÓA THÖÏC DAÂN PHÖÔNG TAÂY 12 4. ÑOÂNG NAM AÙ TÖØ NAÊM 1945 ÑEÁN NAY 13 CHÖÔNG II. CAMPUCHIA 15 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 15 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 15 2. DAÂN CÖ 15 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CAMPUCHIA 16 1. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA QUOÁC GIA SÔ KYØ CAMPUCHIA 16 2. SÖÏ KHOÂI PHUÏC VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA VÖÔNG QUOÁC CAMPUCHIA (802 - 1181) 18 3. SÖÏ THÒNH ÑAÏT VAØ BÖÔÙC ÑAÀU SUY THOAÙI CUÛA VÖÔNG QUOÁC CAMPUCHIA (1181-1434) 19 4. GIAI ÑOAÏN KHUÛNG HOAÛNG, SUY VONG CUÛA VÖÔNG QUOÁC CAMPUCHIA VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH CHOÁNG THÖÏC DAÂN PHAÙP XAÂM LÖÔÏC CUÛA NHAÂN DAÂN CAMPUCHIA (1434 - 1945) 23 5. CAMPUCHIA TÖØ 1945 ÑEÁN NAY 28 CHÖÔNG III. LAØO 34 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 34 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 34 2. DAÂN CÖ 34 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ LAØO 35 1. LÒCH SÖÛ LAØO TRÖÔÙC KHI NHAØ NÖÔÙC LAN XAÏNG RA ÑÔØI 35 2. SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ NHÖÕNG BÖÔÙC THAÊNG TRAÀM CUÛA NHAØ NÖÔÙC LAN XAÏNG 36 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
3. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 3 - 3. THÔØI KYØ SUY YEÁU VAØ KHUÛNG HOAÛNG, AÙCH THOÁNG TRÒ CUÛA XIEÂM, PHAÙP VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH GIAØNH ÑOÄC LAÄP CUÛA NHAÂN DAÂN LAØO (ÑAÀU THEÁ KYÛ XVIII ÑEÁN 1945) 39 4. NÖÔÙC LAØO TÖØ 1945 ÑEÁN NAY 42 CHÖÔNG IV. THAÙI LAN 48 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 48 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 48 2. DAÂN CÖ 49 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUÛA THAÙI LAN 49 1. LÒCH SÖÛ THAÙI LAN TRÖÔÙC KHI CAÙC QUOÁC GIA SÔ KYØ CUÛA NGÖÔØI THAÙI RA ÑÔØI 49 2. CAÙC QUOÁC GIA SÔ KYØ CUÛA NGÖÔØI THAÙI 50 3. VÖÔNG QUOÁC XIEÂM TÖØ 1767 ÑEÁN 1945 52 4. THAÙI LAN TÖØ 1945 ÑEÁN NAY 56 CHÖÔNG V. MIANMA 59 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 59 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 59 2. DAÂN CÖ 60 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUÛA MIANMA 60 1. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA CAÙC QUOÁC GIA SÔ KYØ ÔÛ MIANMA 60 2. SÖÏ PHAÙT TRIEÅN THÒNH ÑAÏT CUÛA MIANMA( 1044 - 1752) 62 3. SÖÏ SUY THOAÙI CUÛA VÖÔNG QUOÁC MIANMA VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH CHOÁNG SÖÏ XAÂM LÖÔÏC VAØ NOÂ DÒCH CUÛA THÖÏC DAÂN ANH (1752 – 1948) 64 4. MIANMA TÖØ NAÊM 1948 ÑEÁN NAY 68 CHÖÔNG VI : MALAIXIA 71 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 71 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 71 2. DAÂN CÖ 72 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ MALAIXIA 73 1. CAÙC QUOÁC GIA SÔ KYØ TREÂN BAÙN ÑAÛO 73 2. GIAI ÑOAÏN THÒNH ÑAÏT CUÛA MALAIXIA (1403 -1511) 74 3. MALAIXIA TÖØ NAÊM 1511 ÑEÁN NAÊM 1957 75 4. MALAIXIA TÖØ 1957 ÑEÁN NAY 79 Chöông VII . SINGAPORE 81 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 81 1. ÑIEÀU KIEÄN TÖÏ NHIEÂN 81 2. DAÂN CÖ 81 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ SINGAPORE 82 1. SINGAPORE TRÖÔÙC NAÊM 1819 82 2. SINGAPORE TÖØ 1819 ÑEÁÙN 1965 82 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
4. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 4 - 3. SINGAPORE TÖØ 1945 ÑEÁN NAY 85 CHÖÔNG VIII. INÑOÂNEÂXIA 87 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 87 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 87 2. DAÂN CÖ 87 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ INÑOÂNEÂXIA 88 1. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA QUOÁC GIA SÔ KYØ INÑOÂNEÂXIA 88 2. THÔØI KYØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA CAÙC QUOÁC GIA INÑOÂNEÂXIA (THEÁ KYÛ VII-XVI) 90 3. SÖÏ XAÂM LÖÔÏC CUÛA THÖÏC DAÂN PHÖÔNG TAÂY VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH GIAØNH ÑOÄC LAÄP CUÛA NHAÂN DAÂN INÑOÂNEÂXIA TÖØ ÑAÀU THEÁ KYÛ XVI ÑEÁN 1945 91 4. NÖÔÙC COÄNG HOØA INÑOÂNEÂXIA TÖØ NAÊM 1945 ÑEÁN NAY 98 CHÖÔNG IX. PHILIPPIN 102 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 102 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 102 2. DAÂN CÖ 102 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUÛA PHILIPPIN 103 1. LÒCH SÖÛ PHILIPPIN ÑEÁN TRÖÔÙC NAÊM 1521 103 2. SÖÏ XAÂM LÖÔÏC VAØ THOÁNG TRÒ CUÛA THÖÏC DAÂN TAÂY BAN NHA ÑOÁI VÔÙI PHILIPPIN (TÖØ THEÁ KYÛ XVI ÑEÁN CUOÁI THEÁ KYÛ XIX ) 105 3. PHONG TRAØO DAÂN TOÄC TÖ SAÛN PHILIPPIN CUOÁI THEÁ KYÛ XIX ÑAÀU THEÁ KYÛ XX 109 4. PHILIPPIN TÖØ NAÊM 1951 ÑEÁN NAY 116 CHÖÔNG X. BRUNAÂY 118 I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 118 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN 118 2. DAÂN CÖ 119 II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ BRUNAÂY 119 1. BRUNAÂY TRÖÔÙC NAÊM 1888 119 2. BRUNAÂY TÖØ 1888 ÑEÁN NAY 121 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH 123 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
5. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 5 - CHÖÔNG I. KHAÙI QUAÙT VEÀ ÑOÂNG NAM AÙ I. ÑÒA LÍ TÖÏ NHIEÂN CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ Ñoâng Nam AÙ laø moät khu vöïc traûi ra töø khoaûng 92o kinh Ñoâng ñeán 140o kinh Ñoâng vaø töø khoaûng 28o vó Baéc ñeán 15o vó Nam. Dieän tích toaøn khu vöïc öôùc khoaûng 4 trieäu km2, daân soá hieän nay khoaûng gaàn 490 trieäu ngöôøi1. Baûn ñoà haønh chính cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ hieän nay goàm 11 nöôùc. Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa goàm 6 nöôùc laø Vieät Nam, Laøo, Campuchia, Thaùi Lan, Mianma vaø Malaixia. Ñoâng Nam AÙ haûi ñaûo goàm 5 nöôùc laø Inñoâneâxia, Brunei, Singapore, Philippin vaø Ñoâng Timo. Ñoâng Nam AÙ naèm giöõa hai ñaïi döông lôùn laø Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông. Do ñieàu kieän vò trí ñòa lí nhö vaäy, leõ ra Ñoâng Nam AÙ coù ñieàu kieän khí haäu khaéc nghieät, nhöng Ñoâng Nam AÙ laïi laø phaàn chuû yeáu vaø tieâu bieåu cuûa khu vöïc “Chaâu AÙ gioù muøa”2 neân ñaõ giaûm bôùt nhöõng khaéc nghieät cuûa khí haäu caän chí tuyeán vaø xích ñôùi. Gioù muøa vaø khí haäu bieån ñaõ laøm cho Ñoâng Nam AÙ ñaùng leõ khoâ caèn trôû leân xanh toát vaø truø phuù. Gioù muøa ñaõ taïo neân cho Ñoâng Nam AÙ hai muøa töông ñoái roõ reät. Muøa khoâ laïnh maùt vaø muøa möa töông ñoái noùng, aåm. Muøa möa keùo daøi töø thaùng tö ñeán thaùng 11 vôùi nhöõng côn möa nhieät ñôùi coù quy luaät ñaõ cung caáp cho con ngöôøi ñuû nöôùc duøng trong ñôøi soáng vaø saûn xuaát trong naêm, ñoàng thôøi cuõng taïo neân nhöõng caùnh röøng nhieät ñôùi phong phuù veà thaûo moäc vaø muoâng thuù. Tuy nhieân, gioù muøa cuõng taïo neân söï thaát thöôøng vôùi bieân ñoä nhieät khoâng lôùn laém cho khí haäu trong khu vöïc. Möa nhieät ñôùi xen keõ giöõa röøng nuùi, bôø bieån vaø ñoàng baèng taïo neân caûnh quan ña daïng vôùi ñoä aåm khaù cao. Vì vaäy, Ñoâng Nam AÙ thöôøng thieáu nhöõng khoâng gian roäng cho söï phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi treân qui moâ lôùn vaø nhaát laø thieáu ñieàu kieän töï nhieân cho söï phaùt trieån kyõ thuaät tinh teá vaø phöùc taïp. Maëc duø coù nhöõng haïn cheá ñoù, nhöng Ñoâng Nam AÙ vaãn coù nhöõng ñieàu kieän töï nhieân heát söùc thuaän lôïi cho ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. Ñoâng Nam AÙ toû ra thích hôïp vôùi söï sinh tröôûng cuûa caùc loaïi caây troàng vaø laø queâ höông cuûa caùc loaïi caây gia vò, höông lieäu nhö hoà tieâu, sa nhaân, ñaäu khaáu, hoài, queá ñaøn höông, traàm höông vaø caây luùa nöôùc. Ñoâng Nam AÙ coøn laø nôi qui tuï nhieàu loaïi ñoäng vaät phong phuù nhö hoå, 1 Theo soá lieäu toång ñieàu tra daân soá naêm 1996, nguoàn “Caùc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ”, [9] 2 “Chaâu AÙ gioù muøa” do caùc nhaø ñòa lyù goïi ñeå chæ moät khu vöïc vaên minh luùa nöôùc töø thuôû xa xöa. Khu vöïc naøy bao goàm toaøn boä Ñoâng Nam AÙ, mieàn Nam soâng Tröôøng Giang (Trung Quoác), Nam Nhaät Baûn, Ñoâng AÁn Ñoä. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
6. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 6 - baùo, teâ giaùc, voi, boø röøng Nhö vaäy, Ñoâng Nam AÙ ñaõ laøm thaønh moät khu vöïc thöïc vaät daân toäc hoïc vaø ñoäng vaät daân toäc hoïc töông ñoái rieâng bieät. II. ÑÒA LIÙ KINH TEÁ CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ Xuaát phaùt töø nhöõng ñieàu kieän töï nhieân phong phuù vaø ña daïng nhö theá, Ñoâng Nam AÙ töø laâu ñaõ trôû thaønh moät khu vöïc kinh teá phaùt trieån. Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng caùi noâi troàng troït cuûa loaøi ngöôøi. Qua nhöõng keát quaû khai quaät khaûo coå hoïc thuoäc vaên hoùa Hoøa Bình, chöùng toû cö daân Ñoâng Nam AÙ coå ñaõ thuaàn hoùa nhieàu gioáng luùa, caùc loaïi thöïc vaät nhö caây coû, cuû, baàu bí, hoï ñaäu ven nuùi. Chuû nhaân vaên hoùa Hoøa Bình laø ngöôøi ñaõ bieát troàng troït ñaàu tieân treân theá giôùi, nieân ñaïi coù theå leân ñeán 10.000 naêm tröôùc Coâng nguyeân: “Ñoâng Nam AÙ ñaõ coù moät cuoäc caùch maïng noâng nghieäp sôùm nhaát theá giôùi”1. Böôùc sang thôøi ñaïi ñoà ñoàng, cö daân Ñoâng Nam AÙ ñaõ bieát troàng luùa khoâ ôû nöông raãy vaø luùa nöôùc ôû thung luõng heïp ven chaân nuùi vaø daàn daàn chuyeån xuoáng vuøng chaâu thoå thích nghi vôùi vuøng ngaäp nöôùc. Cuõng trong quaù trình ñoù, con ngöôøi thuaàn döôõng traâu boø ñeå keùo vaø chaên nuoâi gia suùc, gia caàm. Töø ñoù, noâng nghieäp troàng luùa nöôùc ñaõ trôû thaønh coäi nguoàn vaø maãu soá chung cuûa neàn vaên minh khu vöïc. Söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa noâng nghieäp ñaõ thoâi thuùc cö daân Ñoâng Nam AÙ trong vieäc cheá taùc coâng cuï, laøm naûy sinh vaø phaùt trieån thuû coâng nghieäp töø gia ñình ñeán coäng ñoàng. Caùc loaïi ñoà duøng baèng ñaù ñeán kim khí, ñoà goám vôùi kyõ thuaät ngaøy caøng tinh vi, theå hieän trình ñoä kyõ thuaät ngaøy caøng cao. Moät trong nhöõng saûn phaåm mang tính ñaëc tröng cuûa khu vöïc laø troáng ñoàng Ñoâng Sôn phaân boá raûi raùc khaép khu vöïc. Do ñieàu kieän ñòa lí, Ñoâng Nam AÙ qua caùc giai ñoaïn lòch söû cuûa loaøi ngöôøi vaãn giöõ vai troø quan troïng veà giao löu kinh teá taïo ra caùc quoác gia höng thònh veà kinh teá vaø phaùt trieån vaên hoùa. Trong thôøi kyø gaàn ñaây, Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng khu vöïc coù neàn kinh teá naêng ñoäng nhaát theá giôùi. III. ÑÒA LÍ VAÊN HOÙA CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ Ñoâng Nam AÙ laø khu vöïc tieâu ñieåm cuûa “Chaâu AÙ gioù muøa”, neáu noùi theo nghóa ñoù, vuøng vaên hoùa chung cuûa Ñoâng Nam AÙ coøn bao goàm caû Nam Tröôøng Giang, Nam Nhaät Baûn vaø Ñoâng AÁn Ñoä. Tröôùc khi tieáp xuùc vôùi vaên hoùa Trung Hoa vaø AÁn Ñoä, neàn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa khu vöïc mang ñaäm daáu aán noâng nghieäp troàng luùa nöôùc, rau cuû. Treân cô sôû maãu soá chung cuûa neàn noâng nghieäp luùa nöôùc vaø 1 W.G Solheim: An earlier agricaltural Revolution. Scientific American, 1972, 226 P . 34-41. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
7. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 7 - vaên hoùa xoùm laøng, cö daân Ñoâng Nam AÙ ñaõ saùng taïo ra nhöõng saûn phaåm vaên hoùa ñoäc ñaùo. Trong lónh vöïc vaên hoùa vaät chaát, chieác nhaø saøn vôùi qui moâ khaùc nhau laø moät bieåu töôïng vaên hoùa thích hôïp vôùi ñieàu kieän khí haäu noùng aåm ôû caùc ñòa hình khaùc nhau. Veà trang phuïc, cuûa ñaøn oâng thöôøng chæ laø ñoùng khoá côûi traàn, ñaøn baø coù vaùy quaán, aùo chui ñaàu. Chieác khoá hình chöõ T laø hình thöùc coå xöa, duy nhaát coù ôû Ñoâng Nam AÙ maø chaát lieäu thöôøng thaáy laø voû caây, da thuù hoaëc vaûi thoâ. AÙo ngaén tay vôùi nam giôùi vaø aùo caùnh ñoái vôùi nöõ giôùi cuõng laø moät neùt raát rieâng cuûa cö daân Ñoâng Nam AÙ. Chieác muõ thöôøng ñöôïc laøm töø loâng chim hoaëc trang trí baèng loâng chim laø hình aûnh thöôøng thaáy treân caùc hoa vaên cuûa troáng ñoàng Ñoâng Sôn. Cö daân Ñoâng Nam AÙ coù tuïc aên traàu, nhuoäm raêng, xaêm maët, xaêm mình, Cö daân noâng nghieäp Ñoâng Nam AÙ thöôøng taém mình trong neàn vaên hoùa daân gian tín ngöôõng, leã hoäi, thôø cuùng toå tieân keát hôïp vôùi vaên hoùa vaên ngheä daân gian dieãn ra theo chu kyø noâng nghieäp quanh naêm. Troáng ñoàng Ñoâng Sôn coù maët ôû haàu khaép caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ laø bieåu töôïng ñieån hình cuûa neàn vaên hoùa khu vöïc. Ngoaøi yù nghóa ngheä thuaät vaø kyõ thuaät cao, troáng ñoàng coøn phaûn aùnh sinh ñoäng cuoäc soáng muoân maøu, muoân veû cuûa cö daân Ñoâng Nam AÙ luùc baáy giôø. Caùc truyeàn thuyeát, truyeän coå veà quaû baàu khôûi thuûy caùc daân toäc, naïn hoàng thuûy, tuïc thôø roàng, truyeän traïng, xeùt veà goùc ñoä moâ típ hình thöùc, keát caáu vaø thuû phaùp xaây döïng, ñeàu coù moái quan heä töông ñoàng vaø aûnh höôûng qua laïi laãn nhau. Vaên hoùa noâng nhieäp ñaõ taïo ra moät keát caáu xaõ hoäi töø gia ñình ñeán laøng xoùm, taïo ra moät loái öùng xöû “tình laøng nghóa xoùm” rieâng coù mang tính truyeàn thoáng cuûa khu vöïc. Ñòa vò cuûa ngöôøi phuï nöõ ñöôïc coi troïng, nhaát laø trong gia ñình ñeán coäng ñoàng. Vaøo nhöõng theá kyû tieáp giaùp Coâng nguyeân, aûnh höôûng lan toûa cuûa neàn vaên minh Trung Hoa vaø AÁn Ñoä ñaõ taïo ra nhöõng thay ñoåi deã nhaän thaáy trong neàn vaên hoùa baûn ñòa cuûa khu vöïc. Trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå, vôùi caùch öùng xöû khoâng gioáng nhau qua quaù trình giao tieáp vôùi vaên hoùa Trung Hoa vaø AÁn Ñoä maø sau naøy laø vaên hoùa AÂu, Myõ, caùc daân toäc trong vuøng ñaõ xaây döïng neân neàn vaên hoùa quoác gia, daân toäc ñoäc ñaùo, ña daïng, phong phuù nhöng vaãn coù neùt töông ñoàng khu vöïc. Sau moät quaù trình tieáp thu vaø choïn loïc, caùc daân toäc Ñoâng Nam AÙ ñaõ xaây döïng moät neàn vaên hoùa rieâng cuûa mình vaø ñoùng goùp vaøo kho taøng vaên hoùa chung cuûa nhaân loaïi nhöõng giaù trò tinh thaàn ñoäc ñaùo. Treân cô sôû chöõ Phaïn, töø theá kyû thöù IV, thöù V, ngöôøi Chaêm, ngöôøi Khmer vaø ngöôøi Moân ñaõ xaây döïng neân chöõ vieát rieâng cuûa mình. Caùc coâng trình kieán truùc nhö BoâroâBuñua (Borobudur) ôû Inñoâneâxia, AÊngco Vat, AÊngco Thom ôû Campuchia, Thaït Luoång ôû Laøo, Thaùp Chaøm ôû Vieät Nam, Chuøa Vaøng ôû Mianma, vöøa mang daùng vaáp cuûa kieán truùc AÁn Ñoä, vöøa coù nhöõng neùt ñoäc Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
8. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 8 - ñaùo rieâng cuûa töøng daân toäc laø nhöõng di tích lòch söû, coâng trình vaên hoùa noåi tieáng khoâng chæ cuûa Ñoâng Nam AÙ maø coøn cuûa caû loaøi ngöôøi. IV. DAÂN CÖ ÑOÂNG NAM AÙ Nhöõng phaùt hieän veà khaûo coå hoïc ñaõ chöùng minh Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa loaøi ngöôøi. Maëc duø chöa phaùt hieän ñöôïc di coát cuûa ngöôøi vöôïn Hominid Ramapitec nieân ñaïi 10 trieäu naêm nhö ôû AÁn Ñoä hoaëc ngöôøi vöôïn Trung Quoác nieân ñaïi 8 trieäu naêm ôû Loäc Phong (Vaân Nam), nhöng ôû Ñoâng Nam AÙ, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc daáu veát hoùa thaïch cuûa ngöôøi vöôïn baäc cao ôû Baêng Ñung (Pondaung - Inñoâneâxia) nieân ñaïi 40 trieäu naêm vaø vöôïn khoång loà Meganthropus Paleojavanicus ôû Java (Inñoâneâxia) nieân ñaïi 5 trieäu naêm. Quaù trình Sapiens hoùa ñaõ dieãn ra ñaëc bieät phong phuù ôû Ñoâng Nam AÙ. Töø sau phaùt hieän cuûa E. ÑuyBoa (Eugeùne Dubois) ôû Java trong nhöõng naêm 1891 ñeán naêm 1986, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy khoaûng 21 maûnh soï, 5 haøm döôùi vaø 3 haøm treân hoùa thaïch cuûa daïng ngöôøi Pithecanthropus erectus. Xöa nhaát trong soá ñoù laø ngöôøi Pitecantrop IV (Homo Modjokertensis) coù nieân ñaïi 2 trieäu naêm ñeán Pithecanthropus muoän hôn, nieân ñaïi 500.000 - 900.000 naêm tröôùc. Ngöôøi ta coøn tìm thaáy di coát, maûnh di coát vaø nhöõng coâng cuï ñoà ñaù cuûa ngöôøi toái coå cuûa nhieàu nöôùc khaùc trong khu vöïc nhö ôû hang Thaåm Khuyeân, Thaåm Hai, Nuùi Ñoï, Quan Yeân, Xuaân Loäc (Vieät Nam), Anyath (Mianma), Pingnoi (Thaùi Lan), Tampan (Malaixia), Cabaloan (Philippin), Patgitan (Inñoâneâxia), Vaøo thôøi ñaïi trung kyø ñaù cuõ, xuaát hieän raêng ngöôøi ôû hang Thaåm OÀm (Ngheä Tónh, Vieät Nam), hang Huøm (Laøo Cai – Vieät Nam), ngöôøi Homo Sapiens treân bôø soâng Soâloâ (Inñoâneâxia), thuoäc giai ñoaïn tieàn Sapiens. Söï xuaát hieän ngöôøi Homo Sapiens gaén lieàn vôùi söï hình thaønh caùc chuûng toäc. Ngöôøi ta cuõng ñaõ phaùt hieän xöông soï cuûa moät thieáu nieân 15-17 tuoåi ôû Nia (Borneo), nieân ñaïi 396.000 naêm vaø moät choûm soï ôû Tabon (Philippin) cuøng nieân ñaïi, chöùng toû quaù trình chuyeån bieán töø vöôïn thaønh ngöôøi ôû Ñoâng Nam AÙ dieãn ra lieân tuïc vaø tröïc tieáp. Beân caïnh ñoù, daáu veát hoùa thaïch cuûa ngöôøi Homo Sapiens coøn ñöôïc tìm thaáy ôû nhieàu nôi nhö Sôn Vi (Vieät Nam), Sungmas (Sumatra), Maros vaø Puso (Xulavexi), Veà ñaïi theå, Ñoâng Nam AÙ laø khu vöïc tieáp giaùp giöõa hai ñaïi chuûng laø Mongoloid vaø Australoid maø caùc nhaø khoa hoïc goïi laø Tieåu chuûng Ñoâng Nam AÙ. Tieåu chuûng Ñoâng Nam AÙ bao goàm hai nhoùm chính laø Indonediens vaø Austro - Asiaticque. Nhoùm Indonediens coù yeáu toá ñen ñaäm hôn vaøng, hieän cö truù ôû vuøng Taây Nguyeân (Vieät Nam) vaø vuøng röøng nuùi caùc nöôùc haûi ñaûo. Nhoùm Austro - Asiaticque coù yeáu toá vaøng ñaäm hôn ñen laø phaàn coøn laïi cuûa cö daân Ñoâng Nam AÙ. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
9. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 9 - Trong quaù trình hình thaønh toäc ngöôøi, moãi nhoùm laïi chia thaønh nhöõng toäc ngöôøi khaùc nhau, coù ngoân ngöõ vaø phong tuïc rieâng. Nhìn chung, phaàn lôùn caùc nhaø khoa hoïc ñeàu thöøa nhaän, trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ hieän nay goàm coù caùc nhoùm ngöõ heä laø Nam AÙ (Moân - Khmer), Vieät - Möôøng, Thaùi - Kañai, Taïng - Mianma vaø Nam Ñaûo. Trong moãi ngöõ heä laïi chia ra caùc nhoùm ngoân ngöõ cuûa töøng toäc ngöôøi. Hieän nay ôû moãi nöôùc Ñoâng Nam AÙ ñeàu coù maët haàu nhö ñaày ñuû thaønh phaàn nhöõng nhoùm toäc ngöôøi chuû yeáu noùi nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau, nhöng hoï ñeàu quaàn tuï, gaén boù vôùi nhau trong ñôøi soáng xaõ hoäi, trong coâng cuoäc xaây döïng cuoäc soáng phoàn vinh. Khoâng nhöõng theá, ngöôøi Hoa, ngöôøi AÁn, AÂu, cuõng laø moät boä phaän khoâng nhoû trong thaønh phaàn cö daân Ñoâng Nam AÙ hieän nay. V. KHAÙI LÖÔÏC CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUÛA ÑOÂNG NAM AÙ 1. TÖØ THÔØI NGUYEÂN THUÛY ÑEÁN XAÕ HOÄI COÙ GIAI CAÁP VAØ NHAØ NÖÔÙC Thôøi kyø ñoà ñaù cuõ, kyõ thuaät cheá taùc coâng cuï Ñoâng Nam AÙ vöøa mang trình ñoä chung cuûa kyõ thuaät ñaù cuõ theá giôùi, vöøa coù nhöõng ñaëc tröng khu vöïc, theå hieän tính troäi cuûa vaên hoùa ñaù cuoäi (Pebble culture) vaø nhöõng coâng cuï chaët coù daùng thoâ (Chopper vaø Chopping-tool). Sau phaùt hieän coâng cuï ñaù giöõa ôû Sumatra, ngöôøi ta phaùt hieän haøng loaït coâng cuï ñaù cuoäi gheø ñeõo hai maët ôû Hoøa Bình. Kyõ thuaät Hoøa Bình coù maët treân nhieàu ñòa ñieåm ôû Vieät Nam, Laøo, Campuchia, Thaùi Lan, Inñoâneâxia, Trong moät soá hang ôû Hoøa Bình, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy daáu veát cuûa baøo töû phaán hoa hoï rau, ñaäu. ÔÛ Thaùi Lan, ngöôøi ta coøn tìm thaáy caû haït cuûa moät soá loaøi ñaäu vaø baàu bí. Nieân ñaïi cuûa caùc di chæ naøy khoaûng 12.000 naêm. Vì vaäy, thuaät ngöõ “Vaên hoùa Hoaø Bình” ñöôïc duøng phoå bieán ñeå chæ neàn vaên hoùa sau ñaù cuõ cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ hay coøn goïi laø ñaù giöõa hay ñaù môùi tröôùc goám hoaëc ñaù môùi sô kyø. Chuû nhaân cuûa neàn vaên hoùa naøy vaãn keát hôïp saên baén vôùi haùi löôïm ñeå taän duïng nguoàn thöùc aên phong phuù töø thieân nhieân. Tuy nhieân, noâng nghieäp troàng vöôøn xuaát hieän, ñöôïc coi laø sôùm nhaát cuûa nhaân loaïi. ÔÛ lôùp treân cuûa di chæ vaên hoùa Hoøa Bình ñaõ xuaát hieän nhöõng coâng cuï ñaù coù maøi löôõi. Loaïi coâng cuï naøy ñaõ ñöôïc tìm thaáy ôû trong caùc hang ñoäng Baéc Sôn (Laïng Sôn - Vieät Nam). Ngay sau ñoù, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc caùc loaïi coâng cuï töông töï nhö ôû Nia (Sarawak), Guakechin (Malaixia), Bukittalang (Sumatra), Kemñenglembu (Giava) vaø thuaät ngöõ “Vaên hoùa Baéc Sôn” cuõng coù theå tieâu bieåu cho giai ñoaïn ñaù môùi trung kyø ôû Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ, vôùi nieân ñaïi khoaûng 10.000 naêm ñeán 6000 naêm, thuoäc loaïi sôùm nhaát theá giôùi. ÔÛ giai ñoaïn naøy, goám vaø noâng nghieäp troàng rau cuû coù daáu veát roõ reät hôn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
10. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 10 - Ñoâng Nam AÙ böôùc vaøo giai ñoaïn ñaù môùi haäu kyø töø khoaûng 6000 naêm tröôùc ñaây vôùi nhöõng coâng cuï ñaù coù dieän maøi roäng hôn, ñoà goám vaø ñoà trang söùc phong phuù, ñeïp ñeõ hôn, nhaát laø vieäc chuyeån töø noâng nghieäp troàng vöôøn sang troàng luùa. Theå hieän roõ neùt ôû daáu veát haït luùa in treân goám hay traáu troän trong goám ôû Ñoâng Baéc Thaùi Lan coù nieân ñaïi 6000 naêm. Hay baøo töû phaán hoa luùa Oryza ôû moät hay thuoäc vaên hoùa Baéc Sôn. Hay dao ñaù caét luùa ôû Thaùi Lan vaø lieàm ñaù ôû Campuchia. Roõ raøng, cuõng nhö caùc khu vöïc tieân tieán khaùc treân theá giôùi, Ñoâng Nam AÙ ñaõ coù söï chuyeån bieán maïnh meõ töø noâng nghieäp troàng rau cuû sang noâng nghieäp troàng luùa, töø thuaàn döôõng sang chaên nuoâi gia suùc, keát hôïp vôùi söï phaùt trieån ngheà laøm ñoà goám vaø deät vaûi. Tuy nhieân, vieäc haùi löôïm vaø saên baén vaãn coù vò trí quan troïng. Ñieàu ñoù cho thaáy Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng trung taâm noâng nghieäp phaùt trieån vaø laø moät trong nhöõng moâ hình noâng nghieäp chuû yeáu treân theá giôùi. Do tính chaát phaân taùn cuûa ñòa baøn töï nhieân vaø söï haïn cheá daân soá ñaõ laøm cho kyõ thuaät vaø neàn kinh teá noâng nghieäp ôû Ñoâng Nam AÙ chöïng laïi vaø maát vò trí daãn ñaàu. Sang ñeán thieân nieân kyû II TCN, thaäm chí ñeán nöûa sau thieân nieân kyû naøy, cö daân Ñoâng Nam AÙ môùi tieán daàn ñeán caùc chaân ruoäng thaáp, ñeán ñoàng baèng roäng lôùn hôn, töùc laø chaäm hôn ít nhieàu so vôùi ñoàng baèng soâng Hoaøng Haø, Soâng AÁn, Soâng Haèng, Löôõng Haø, Ai Caäp. Söï phaùt trieån khoâng ñoàng ñeàu theå hieän roõ reät ôû caùc vuøng chaâu thoå soâng Hoàng, cao nguyeân Coøraït, ñoàng baèng Irrawaddy, Meânam, Toânleâsap, chính vì vaäy, thôøi ñaïi ñoà ñoàng xuaát hieän sôùm ôû Vieät Nam, Thaùi Lan hôn caùc vuøng khaùc. Trong khoaûng hai thieân nieân kyû cuoái TCN, xaõ hoäi coù giai caáp vaø nhaø nöôùc cuûa ngöôøi Vieät ñaõ coù nhöõng bieåu hieän khaù roõ raøng. Trong khi ñoù, moät soá vuøng ôû Ñoâng Nam AÙ môùi baét ñaàu vaøo giai ñoaïn ñoà ñoàng vaø nhìn chung toác ñoä tieán boä ñaõ chaäm laïi ñaùng keå so vôí caùc khu vöïc tieân tieán treân theá giôùi. Vaøo nhöõng theá kyû tieáp giaùp Coâng nguyeân, treân cô sôû phaùt trieån cuûa ñoà ñoàng, ñoà saét baét ñaàu ñöôïc söû duïng phoå bieán ôû Ñoâng Nam AÙ, caùc toäc ngöôøi ôû Ñoâng Nam AÙ noùi chung, baét ñaàu ñöùng tröôùc ngöôõng cöûa cuûa söï hình thaønh xaõ hoäi coù giai caáp vaø nhaø nöôùc. Töø ñaàu Coâng nguyeân ñeán theá kyû II laø giai ñoaïn lòch söû sô kyø cuûa caùc nöôùc trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Haøng loaït caùc quoác gia sô kyø ôû mieàn Nam cuûa khu vöïc nhö caùc tieåu quoác cuûa cö daân noùi tieáng Nam Ñaûo hình thaønh ven bieån töø Nam Haûi Vaân (Vieät Nam) ñeán baùn ñaûo Malaya vaø treân moät soá haûi ñaûo. Coøn caùc tieåu quoác cuûa cö daân noùi tieáng Moân - Khmer hình thaønh treân löu vöïc soâng Irrawaddy, Meânam, Seâmun, Meâcoâng. Ñaùng chuù yù nhaát laø vai troø cuûa nöôùc Phuønam vaø Champa. Söï hình thaønh caùc quoác gia sô kyø Ñoâng Nam AÙ döïa treân söï saùng taïo cuûa caùc nhoùm toäc ngöôøi khi ñoà saét vaø vaên hoùa baûn ñòa phaùt trieån vôùi söï tieáp thu moät caùch Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
11. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 11 - töï nhieân aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä vaø Trung Quoác. Söï trao ñoåi vaø lieân heä giöõa caùc quoác gia sô kyø trong khu vöïc cuõng ñoàng thôøi taïo neân baûn saéc vaên hoùa rieâng cuûa moãi tieåu quoác, moãi toäc ngöôøi treân bình dieän chung cuûa khu vöïc. 2. GIAI ÑOAÏN XAÙC LAÄP VAØ PHAÙT TRIEÅN THÒNH ÑAÏT CUÛA CAÙC VÖÔNG QUOÁC ÑOÂNG NAM AÙ Sau khi vöông quoác Phuønam tan raõ (theá kyû VII), moät soá quoác gia sô kyø môùi ñöôïc thaønh laäp nhö Srivijaya, Kalinga ôû Inñoâneâxia, quoác gia cuûa ngöôøi Khmer, ngöôøi Moân, ngöôøi Mianma, ngöôøi Thaùi, Nhöõng quoác gia Ñoâng Nam AÙ trong giai ñoaïn naøy thöôøng ñöôïc xaây döïng treân noøng coát cuûa moät boä toäc ñoâng ñaûo. Vaø maëc duø laø böôùc ñaàu, song ñaõ xuaát hieän nhöõng kyø tích vaên hoùa, ñieån hình nhö toång theå kieán truùc Boâroâbuñua (Borobudur) ôû Java. Giai ñoaïn naøy, moãi toäc ngöôøi ñeàu coá gaéng khaúng ñònh choã ñöùng cuûa mình baèng vieäc xaùc laäp nhöõng vöông quoác treân cô sôû moät neàn kinh teá vöõng chaéc vaø moät neàn vaên hoùa daân toäc oån ñònh. Caùc quoác gia phong kieán Ñoâng Nam AÙ böôùc vaøo giai ñoaïn phaùt trieån thònh ñaït treân nhieàu maët. Nhieàu vuøng kinh teá quan troïng coù khaû naêng cung caáp moät khoái löôïng lôùn saûn phaåm lôùn, khoâng nhöõng ñuû chi duøng cho cö daân khu vöïc maø coøn xuaát ra caùc khu vöïc khaùc treân theá giôùi. Nhieàu coâng trình vaên hoùa, ngheä thuaät, nhieàu nhaø tö töôûng, chieán löôïc gia kieät xuaát cuûa loaøi ngöôøi xuaát hieän, ñoùng goùp vaøo kho taøng vaên hoùa cuûa loaøi ngöôøi. Ñaây cuõng laø giai ñoaïn Ñoâng Nam AÙ vöøa tieáp thu, vöøa lan toûa ra beân ngoaøi khu vöïc nhöõng giaù trò lôùn veà vaên hoùa. Caùc nhoùm ngöõ toäc treân con ñöôøng xaùc laäp vöông quoác rieâng cuûa mình cuõng khaùc nhau. Ngöôøi Moân, ruùt cuïc ñaõ khoâng theå ñöùng vöõng ñeå duy trì vöông quoác cuûa hoï trong côn baõo taùp thieân di cuûa ngöôøi Thaùi, Mianma töø phöông Baéc xuoáng. Nhoùm cö daân noùi tieáng Maõ Lai. Ña ñaûo ñaõ laäp neân vöông quoác coå Champa khaù sôùm, nhöng ñeán theá kyû XV-XVII ñaõ bò chuyeån hoùa thaønh moät boä phaän cuûa nöôùc Vieät Nam. Moät boä phaän khaùc ôû baùn ñaûo Malaya ñaõ laäp ra caùc tieåu quoác nhöng maõi ñeán theá kyû XV, döôùi aûnh höôûng cuûa vaên minh hoài giaùo, hoài quoác Malacca môùi töông ñoái huøng maïnh aûnh höôûng ra caû baùn ñaûo vaø moät phaàn Sumatra. Moät boä phaän khaùc cuûa nhoùm naøy ñaõ trôû thaønh noøng coát xaây döïng moät soá quoác gia sô kyø treân caùc ñaûo ôû Inñoâneâxia. Maëc daàu phaùt trieån khoâng ñoàng ñeàu: Campuchia lôùn maïnh töø theá kyû IX vaø suy thoaùi vaøo theá kyû XIV; caùc quoác gia Thaùi, Laøo hình thaønh muoän hôn (töø theá kyû XIII ñeán theá kyû XIV), nhöng nhìn chung, theá kyû XVI laø böôùc ngoaët suy thoaùi cuûa caùc vöông quoác Ñoâng Nam AÙ. Trong giai ñoaïn naøy khi caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ vöôn leân maïnh meõ, thì ôû caùc khu vöïc khaùc treân theá giôùi bò chöõng laïi. AÁn Ñoä thöôøng xuyeân coù nhöõng bieán Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
12. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 12 - ñoäng beân trong vaø söï lan toûa vaên hoùa ra beân ngoaøi giaûm haún xuoáng. Trung Quoác bò khuûng hoaûng vaø suy thoaùi lieân mieân. Chaâu AÂu bò chìm ñaém trong “ñeâm tröôøng trung coå”. Voù ngöïa Moâng Coå traøn khaép luïc ñòa AÙ, AÂu nhöng bò chaën laïi ôû Ñaïi Vieät vaø Ñoâng Nam AÙ. Chính vì vaäy, Ñoâng Nam AÙ ñaõ ñaït tôùi ñænh cao phaùt trieån cuûa mình vaø coù leõ cuûa caû loaøi ngöôøi. 3. GIAI ÑOAÏN SUY THOAÙI CUÛA CAÙC QUOÁC GIA PHONG KIEÁN ÑOÂNG NAM AÙ VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH CHOÁNG AÙCH THOÁNG TRÒ CUÛA CHUÛ NGHÓA THÖÏC DAÂN PHÖÔNG TAÂY Sau giai ñoaïn phaùt trieån thònh ñatï, Ñoâng Nam AÙ böôùc vaøo giai ñoaïn suy thoaùi. Söï suy thoaùi khoâng dieãn ra ñoàng ñeàu ôû caùc nöôùc trong khu vöïc maø tuøy theo ñieàu kieän cuï theå moãi nöôùc. Ñieåm chung nhaát laø caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ töø theá kyû XVI trôû ñi ñaõ khoâng coøn ñuû söùc thöïc hieän nhöõng ñoøi hoûi cuûa neàn kinh teá xaõ hoäi vaø nhöõng cuoäc chieán tranh lieân mieân ñeå xaùc ñònh laõnh thoå vaø quyeàn löïc, nhöõng tieàm naêng cuûa ñaát nöôùc ñaõ ñöôïc taän duïng heát. Chiùnh vì vaäy, khi chuû nghóa thöïc daân phöông Taây xaâm nhaäp, caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ khoâng coøn ñuû söùc ñeå töï baûo veä mình nöõa. Cheá ñoä phong kieán ôû Ñoâng Nam AÙ ngaøy caøng khuûng hoaûng toaøn dieän veà chính trò, kinh teá, xaõ hoäi. Nhöõng cuoäc xung ñoät giöõa caùc taäp ñoaøn phong kieán, giöõa caùc boä toäc laøm cho tình traïng chia caét xaûy ra phoå bieán, söùc saûn xuaát giaûm suùt, nhaân daân ñoùi khoå, maâu thuaãn giöõa noâng daân vaø ñòa chuû phong kieán ngaøy caøng gay gaét daãn ñeán caùc cuoäc khôûi nghóa noâng daân lôùn caøng thuùc ñaåy maïnh hôn söï suy yeáu cuûa cheá ñoä phong kieán caùc nöôùc. Trong tình hình nhö vaäy, caùc coâng ty thöông maïi chaâu AÂu ñaõ töøng böôùc xaùc laäp quyeàn löïc cuûa mình ôû khu vöïc naøy. Boà Ñaøo Nha laø cöôøng quoác chaâu AÂu ñaàu tieân xaùc laäp ñòa vò cuûa mình ôû caùc cöù ñieåm quan troïng thuoäc Malacca, Inñoâneâxia, Philippin. Sau cuoäc caùch maïng tö saûn ôû chaâu AÂu, Baéc Myõ vaø Nhaät Baûn, caùc cöôøng quoác tö baûn daàn daàn thay theá ñòa vò cuûa Boà Ñaøo Nha vaø ñaët Ñoâng Nam AÙ döôùi cheá ñoä thuoäc ñòa cuûa noù. Taây Ban Nha cai trò Philippin gaàn 3 theá kyû vaø phaûi nhöôøng cho Myõ vaøo ñeán theá kyû XX. Haø Lan thay theá ñòa vò cuûa Boà Ñaøo Nha ôû Inñoâneâxia töø theá kyû XVII. Anh xaùc laäp quyeàn ñoâ hoä cuûa mình ôû baùn ñaûo Malaya, Mianma. Phaùp ôû Ñoâng Döông vaø phaân chia quyeàn löïc vôùi Anh ôû Thaùi Lan. Nhaân daân caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ cuõng khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh choáng chuû nghóa thöïc daân phöông Taây. Trong giai ñoaïn töø ñaàu ñeán giöõa theá kyû XIX, phong traøo daân toäc caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ dieãn ra döôùi ngoïn côø cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán. Töø giöõa theá kyû XIX ñeán heát chieán tranh theá giôùi thöù hai, phong traøo ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ dieãn ra döôùi ngoïn côø laõnh ñaïo cuûa giai caáp tö saûn vaø coâng nhaân thuoäc ñòa. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
13. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 13 - 4. ÑOÂNG NAM AÙ TÖØ NAÊM 1945 ÑEÁN NAY Vaøo nhöõng naêm cuoái cuûa cuoäc chieán tranh theá giôùi thöù hai, chuû nghóa phaùt xít thaát baïi lieân tieáp treân khaép caùc chieán tröôøng. ÔÛ Ñoâng Nam AÙ, phong traøo ñaáu tranh choáng phaùt xít Nhaät dieãn ra soâi noåi döôùi nhieàu hình thöùc phong phuù, ñeàu thu ñöôïc nhöõng thaéng lôïi quan troïng. ÔÛ nhieàu nöôùc, caùch maïng giaûi phoùng daân toäc thaéng lôïi, daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa caùc nhaø nöôùc ñoäc laäp. Nhöng ngay sau ñoù, caùc theá löïc ñeá quoác laáy danh nghóa giaûi giaùp vuõ khí cuûa quaân Nhaät ñaõ nhaûy vaøo Ñoâng Nam AÙ, ñaøn aùp caùc löïc löôïng yeâu nöôùc vaø laäp laïi aùch thoáng trò tröôùc ñaây. ÔÛ Ñoâng Döông, thöïc daân Phaùp quay laïi tieán haønh cuoäc chieán tranh taøn khoác, roøng raõ 9 naêm trôøi. ÔÛ Inñoâneâxia, thöïc daân Haø Lan taùi xaâm löôïc keùo daøi ñeán naêm 1949 môùi chaám döùt. ÔÛ Malaixia, thöïc daân Anh quay laïi chieám ñoùng ñeán naêm 1957 môùi keát thuùc. ÔÛ Mianma, thöïc daân Anh cuõng aâm möu laäp laïi aùch thoáng trò ñeán naêm 1947 môùi ruùt quaân. ÔÛ Philippin, ñeá quoác Myõ thoâng qua caùc hieäp ñònh “vieän trôï” quaân söï vaø kinh teá ñeå ñaët laïi caùc caên cöù quaân söï. Sau thaát baïi cuûa Phaùp taïi chieán tröôøng Ñoâng Döông (1954), Myõ nhaûy vaøo thay theá Phaùp, loâi keùo caû Ñoâng Nam AÙ vaøo cuoäc chieán tranh choáng 3 nöôùc Ñoâng Döông. Nhaân daân Vieät Nam cuøng nhaân daân Laøo, Campuchia ñaõ kieân cöôøng chieán thaéng cuoäc xaâm löôïc cuûa ñeá quoác Myõ vaø chö haàu, laäp neân kyø tích naêm 1975. Caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ böôùc vaøo moät giai ñoaïn môùi xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá. Tuy nhieân, nhieàu vaán ñeà môùi naûy sinh ôû khu vöïc nhö: vaán ñeà Campuchia, vaán ñeà bieån Ñoâng, söï gia nhaäp toå chöùc ASEAN cuûa caùc nöôùc Vieät Nam, Laøo, Campuchia vaø Mianma, quyeàn töï chuû cuûa nhaân daân ñoâng Timo, thu huùt söï chuù yù cuûa nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Toå chöùc ASEAN ñaõ ñoùng vai troø tích cöïc trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà toàn ñoïng. Hieän nay, caùc quoác gia trong khu vöïc ñeàu coù maët trong toå chöùc ASEAN, cuøng nhau ngoài vaøo baøn hoäi nghò ñeå noã löïc giaûi quyeát caùc vöôùng maéc nhaèm “xaây döïng Ñoâng Nam AÙ thaønh moät khu vöïc taêng tröôûng kinh teá, tieán boä xaõ hoäi vaø phaùt trieån vaên hoùa, hôïp taùc bình ñaúng vaø giuùp ñôõ laãn nhau trong nhieàu lónh vöïc, nhaèm taêng cöôøng cô sôû cho moät coäng ñoàng thònh vöôïng, hoøa bình vaø oån ñònh cuûa caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ “(tuyeân boá Baêngkok 8/8/1967) 1. 1 Vuõ Döông Ninh: haønh trình hoäi nhaäp Vieät Nam-ASEAN - Taïp chí Coäng saûn soá 15; 8/1997 trang 53 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
14. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 14 - Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
15. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 15 - CHÖÔNG II. CAMPUCHIA I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN Campuchia laø moät nöôùc thuoäc baùn ñaûo Ñoâng Döông, Baéc giaùp Laøo, Ñoâng giaùp Vieät Nam, Taây vaø Taây Baéc giaùp Thaùi Lan, phía Nam laø vònh Thaùi Lan, dieän tích Campuchia laø 181.035km2, daân soá naêm 1996 laø 10,25 trieäu ngöôøi. Veà hình theå Campuchia, nhìn treân baûn ñoà, coù ngöôøi ví nhö moät taám löôùi ñang tung ra, ôû giöõa laø bieån hoà Toânleâsap troâng gioáng nhö moät con caù. Caùc nhaø ñòa lí Campuchia ví ñaát nöôùc mình nhö moät caùi chaûo, maø Toânleâsap vaø vuøng quanh vuøng bôø hoà laø loøng chaûo, coøn daõy nuùi Ñaêngreách ôû phía Baéc, daõy Ñaäukhaáu ôû phía Nam vaø cao nguyeân Basan ôû phía Ñoâng thì taïo neân vaønh chaûo. Bieån hoà Toânleâsaùp laø moät trong nhöõng nôi coù maät ñoä caù daøy ñaëc nhaát theá giôùi. Ñoàng baèng Campuchia khoâng nhieàu, chæ coù Baùtñomboong ôû phía Taây laø töông ñoái baèng phaúng vaø phì nhieâu. Vuøng trung löu soâng Meâcoâng vaø söôøn doác quanh Bieån hoà laø coù theå troàng luùa nhöng heïp vaø khoâng maøu môõ. Cö daân Khmer coå canh taùc chuû yeáu ôû cao nguyeân Coøraït (nay thuoäc Thaùi Lan) laø moät ñòa baøn heïp vaø thieáu nöôùc, buø laïi, ñaát troàng caây aên quaû khaù nhieàu. Röøng nuùi ôû Campuchia bao quanh ñaát nöôùc, chöùa ñöïng nhieàu goã quyù, caùc loaïi laâm saûn vaø khoaùng saûn. Soâng Meâcoâng chaûy qua Campuchia laø nguoàn nöôùc töôùi tieâu, cung caáp thöïc phaåm vaø truïc giao thoâng quan troïng cuûa ñaát nöôùc. Campuchia cuõng laø moät nöôùc coù khí haäu noùng vaø hôi aåm cuûa khu vöïc nhieät ñôùi gioù muøa. Moãi naêm coù hai muøa: muøa möa baét ñaàu töø thaùng 3 ñeán heát thaùng 10, thôøi gian coøn laïi laø muøa khoâ. 2. DAÂN CÖ Ñieàu kieän töï nhieân ôû Campuchia nhìn chung raát thuaän lôïi cho ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. Theo nhöõng keát quaû nghieân cöùu gaàn ñaây nhaát, ngöôøi ta cho raèng, cö daân coå xöa nhaát Ñoâng Nam AÙ sinh soáng treân ñaát nöôùc Campuchia ngaøy nay chính laø ngöôøi Pnong. Ñòa baøn sinh tuï ñaàu tieân cuûa hoï laø cao nguyeân Coøraït vaø trung löu soâng Meâcoâng (Ñoâng Baéc Thaùi Lan). Trong quaù trình sinh soáng hoï ñaõ di cö daàn veà vuøng bieån hoà Toânleâsaùp cho thích hôïp vôùi kinh teá noâng nghieäp troàng luùa nöôùc. Cho tôùi taän thôøi ñaïi ñoàng thau, aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä chöa thaáy coù daáu veát gì. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
16. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 16 - Vaø quaù trình hình thaønh ngöôøi Khmer laø moät quaù trình baûn ñòa1. Hieän nay ngöôøi Khmer chieám soá ñoâng tuyeät ñoái ôû Campuchia vaø hoï raát gaàn guõi vôùi ngöôøi Pnong ôû mieàn nuùi Campuchia veà maët nhaân hoïc. Beân caïnh ñoù coøn coù moät boä phaän cö daân khoâng lôùn di cö töø caùc vöông quoác laùng gieàng ñeán laäp nghieäp. II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CAMPUCHIA 1. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA QUOÁC GIA SÔ KYØ CAMPUCHIA Maëc duø vaên hoùa khaûo coå Campuchia coøn töông ñoái ngheøo naøn nhöng cuõng giuùp cho chuùng ta nhaän bieát veà quaù trình chuyeån bieán töø thôøi ñaù cuõ ñeán khi xuaát hieän nhaø nöôùc ôû Campuchia. Vaøo nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX, E.xoârin (E.Saurin) ñaõ coâng boá nhöõng hoøn ñaù cuoäi ñöôïc gheø ñeõo thoâ sô doïc theo theàm soâng Meâcoâng (150km trung löu) nieân ñaïi khoaûng 60 vaïn naêm. Sau ñoù, caùc nhaø khaûo coå cuõng tìm thaáy leû teû vaøi daáu veát vaên hoùa ñaù môùi ôû mieàn Nam Campuchia, R.Mureâ (R.Mourer) khai quaät khu di chæ Laangspean (Batñomboong) phaùt hieän nhieàu coâng cuï ñaù, goám thoâ sô daïng vaên hoùa Hoøa Bình, nieân ñaïi khoaûng treân 4000 naêm TCN. ÔÛ hai di chæ Samroângxen vaø Andlongpdau thuoäc Taây Nam Bieån hoà coù nieân ñaïi 1000 naêm TCN, ngöôøi ta cuõng tìm thaáy nhieàu rìu maøi, ñoà goám vaø hieän vaät ñoàng thau coù lieân heä vôùi Laangspean vaø Coøraït. ÔÛ Mlupraây ngöôøi ta cuõng phaùt hieän ra moät cuïm di chæ ñoàng thau vaø sô kyø ñoà saét. Nhö vaäy, ôû Campuchia ñaõ dieãn ra moät quaù trình phaùt trieån lieân tuïc töø thôøi ñaù cuõ ñeán thôøi ñaïi kim khí ôû ñòa baøn chuû yeáu ven trung löu soâng Meâcoâng vaø löu vöïc soâng Seâmun. Döôùi taùc ñoäng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä, töø theá kyû V ñeán theá kyû VI, ôû ngaõ ba soâng Meâcoâng vaø Seâmun ñaõ hình thaønh quoác gia sô kyø Campuchia2. Theo caùc taøi lieäu sau naøy, ngöôøi ta bieát raèng vöông quoác naøy coù teân laø Bhavapura, ngöôøi Trung quoác goïi laø Chaânlaïp. Ngöôøi saùng laäp ra vöông quoác naøy coù teân laø Bhavavarman. OÂng ñaõ chaám döùt söï leä thuoäc vaøo Phuønam. Em trai oâng laø Mahendravarman (khoaûng 600-620) baét ñaàu taán coâng Phuønam. Toå chöùc nhaø nöôùc Campuchia thôøi kyø naøy coøn ñang ôû traïng thaùi sô khai. Töø 620 ñeán 650, vua Isanavarman tieáp tuïc chinh phuïc xuoáng phía Nam, tieán ñaùnh Phuønam ôû taän Naravara (An Giang-Vieät Nam). Söï thaéng lôïi cuûa vöông quoác Campuchia ñaõ môû ñöôøng cho cuoäc Nam tieán laàn thöù nhaát cuûa toäc Khmer, hình thaønh boä phaän Khmer phía Nam treân laõnh thoå Phuønam cuõ3. Kinh ñoâ cuûa vöông quoác do Isanavarman laäp ra ôû beân bôø soâng 1 Löông Ninh: Lòch söû trung ñaïi theá giôùi Q2. NXB Ñaïi hoïc vaø THCN, Haø Noäi, 4-1984, Trang 68-69 2 Döïa vaøo moät soá di tích coå vaø bia chöõ Phaïn tìm thaáy ñöôïc ôû khu vöïc naøy 3 Phuønam laø moät taäp hôïp caùc tieåu quoác thuoäc caùc toäc ngöôøi khaùc nhau ôû Ñoâng Nam Aù luïc ñòa. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
17. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 17 - Stingsen gaàn Kompoângthom coù teân laø Isanapura. Cö daân Khmer cuûa vöông quoác phaân boá ôû nhöõng theàm cao ôû Takeo, Praâyveng, trung löu soâng Meâcoâng vaø Ñoâng Baéc Bieån hoà. Caûng thò Naravara bò boû rôi vaø luïi taøn. Veà toå chöùc cuûa vöông quoác, Tuyø thö cheùp: “OÂng hoaøng laäp cung ñieän ôû thaønh Ysôna (Isanapura), nôi coù ñeán hai vaïn gia ñình sinh soáng, vöông quoác coøn coù 30 thaønh thò nöõa, moãi nôi cuõng coù haøng vaïn gia ñình sinh soáng vaø do moät toång ñoác cai quaûn. Quan töôùc ñaët ra cuõng gioáng nhö ôû laøng aáp, Caùc quan thöôïng thö naøy coù 5 ngöôøi caû thaûy, trong ñoù coù moät ngöôøi laø quan teå töôùng. Haøng nghìn quaân caám veä maëc aùo giaùp, caàm giaùo ñöùng thaønh haøng ôû chaân baäc ngai vaøng, , nhaø ôû cuõng gioáng nhö xích thoå (haï löu soâng Meânam)”1. Vöông quoác Campuchia cuõng ñaët quan heä ngoaïi giao vôùi Trung Quoác, Champa. Kinh teá - xaõ hoäi Campuchia bieán ñoåi maïnh meõ. Taám bia Aêngko Boâraây coù nieân ñieåm 611 cho bieát, ngoâi ñeàn naøy coù tôùi 22 nhaïc coâng vaø vuõ nöõ, 58 noâ leä laøm ruoäng, 100 boø vaø 20 traâu. Ñôøi soáng vaên hoùa cuûa ngöôøi Khmer ñöôïc naâng cao. Nhieàu ñeàn thôø AÁn Ñoä giaùo ñöôïc xaây döïng vöøa mang phong caùch kieán truùc AÁn Ñoä vöøa baét ñaàu theå hieän nhöõng ñaëc tröng Khmer. Pho töôïng Harihara goàm hai nöûa Vishnu vaø Siva laø hình thöùc ñoäc ñaùo ít thaáy ôû caùc nöôùc laùng gieàng vaø AÁn Ñoä. Vaên hoïc chöõ Phaïn ngaøy caøng löu loaùt vaø chính xaùc, theå hieän qua soá löôïng vaên bia, thô, vaên vaàn. Ñieàu ñaëc bieät nhaát laø söï ra ñôøi cuûa chöõ Khmer coå, chöõ Khmer coå ñöôïc ngöôøi Khmer saùng taïo ra treân cô sôû chöõ Phaïn keát hôïp vôùi ngoân ngöõ cuûa hoï. Bia chöõ Khmer coå sôùm nhaát coù nieân ñieåm 611 ñöôïc tìm thaáy ôû Takeo (bia Aêngko Boâraây). Campuchia sô kyø böôùc vaøo giai ñoaïn khuûng hoaûng töø sau khi vua Jayavarman cheát (650-680). Hoaøng haäu Jayadevi naém quyeàn töø naêm 681 ñeán naêm 713 ñaõ gaây ra tình traïng baát bình trong giôùi quyù toäc vaø quan laïi. Naêm 713, Puskaraksa ñaõ truaát quyeàn nöõ hoaøng töï laäp laøm vua vaø dôøi kinh ñoâ tôùi Sambaur, treân bôø soâng Meâkoâng vaø ñaët teân laø Sambhupura. Cuøng thôøi gian ñoù, moät boä phaän Khmer goác ñaõ laäp vöông quoác rieâng treân löu vöïc soâng Seâmun. Hai vöông quoác naøy laáy daõy nuùi Ñaêngreách vaø thaùc Khoång laøm ñòa giôùi töï nhieân. Vöông quoác Campuchia bò phaân lieät gaàn moät theá kyû, naêm 774 bò vöông trieàu Nuùi ôû Java taán coâng vaø chieám ñoùng phaàn laõnh thoå phía Nam. Söï hình thaønh vaø böôùc ñaàu phaùt trieån cuûa vöông quoác Campuchia sô kyø phaûn aùnh nhöõng coá gaéng ñaàu tieân trong vieäc quy tuï vaø môû roäng ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Khmer. Maëc duø coù söï chia caét, song söï thaønh laäp vöông quoác laïi laø moät yeáu 1 Trích theo Löông Ninh, Sñd, trang 83,84. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
18. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 18 - toá xuùc taùc quan troïng nhaát cho söï trao ñoåi vaø lieân keát giöõa caùc vuøng, laø tieàn ñeà cho söï phaùt trieån vöõng chaéc cuûa giai ñoaïn sau. 2. SÖÏ KHOÂI PHUÏC VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA VÖÔNG QUOÁC CAMPUCHIA (802 - 1181) Sau khi ñaùnh deïp ñöôïc caùc thuû lónh caùt cöù vaø quaân ñoàn truù Java, vaøo naêm 802, moät hoaøng thaân Khmer ñaõ leân ngoâi vua vôùi vöông hieäu laø Jayavarman II. Chæ trong moät naêm, Jayavarman II ñaõ khoâi phuïc ñöôïc vöông quoác treân laõnh thoå mieàn Nam, töùc laø vuøng xung quanh Toânleâsaùp vaø theàm cao cuûa haï löu soâng Meâcoâng. Vöông trieàu Jayavarman keùo daøi töø naêm 802 ñeán naêm 944, coù taát caû 8 ñôøi vua. Nhaø vua vöøa laø ngöôøi ñöùng ñaàu giaùo hoäi ñöôïc thaàn thaùnh hoùa, vöøa laø ngöôøi coù quyeàn haønh cao nhaát cuûa nhaø nöôùc. Caùc taêng löõ Baølamoân giöõ nhöõng chöùc vuï cao quyù. Sau nhieàu laàn choïn ñòa ñieåm xaây döïng kinh ñoâ, cuoái cuøng Jayavarman II ñaõ laäp kinh ñoâ môùi ôû nuùi Kuleân, phía Baéc Xieâmrieäp, ñaët teân laø Mahendrapura (nghóa laø thaønh phoá cuûa thaàn vó ñaïi). Kinh ñoâ naøy caùch Aêngco 50 km veà phía Ñoâng Baéc. Ñeán ñôøi vua thöù IV, Yasovarman (889-900) ñaõ dôøi ñoâ veà nuùi Bakheng vaø ñaët teân môùi laø Yasodharapura hay coøn goïi laø AÊngco (Aêngco I, Phaïn ngöõ laø quoác ñoâ). Töø ñoù, Aêngco laø kinh ñoâ cuûa Campuchia cho tôùi theá kyû XV. Lòch söû goïi thôøi kyø naøy laø thôøi kyø Aêngco. Veà maët vò theá, AÊngco coù nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi lôùn, laø trung taâm cuûa ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Khmer, xung quanh AÊngco chuû yeáu laø röøng, nguoàn nöôùc töï nhieân phong phuù (soâng Xieâmrieäp vaø Bieån hoà), Taây laø ñoàng baèng Baùtñomboong, Ñoâng Baéc laø ruoäng ôû theàm cao cuûa soâng. Vò theá naøy phuø hôïp vôùi ñieàu kieän kyõ thuaät thaáp, daân soá ít vaø quan heä vôùi beân ngoaøi coøn haïn cheá. Vì vaäy, trong moät thôøi gian khaù daøi, vöông quoác Campuchia phaùt trieån thònh ñaït. Naêm 944, Rajendravarman II leân ngoâi vua ôû caû hai mieàn Nam, Baéc Campuchia. OÂng laø con cuûa Mahendravarman (thuoäc hoaøng toäc Bhavapura ôû mieàn Baéc) vaø Mahendradevi (dì ruoät cuûa Hasavarman II (942 - 944) vua cuûa doøng Nam). Söï kieän naøy môû ñaàu moät giai ñoaïn thoáng nhaát cuûa vöông quoác döôùi thôøi trò vì cuûa vöông trieàu III. Tuy nhieân, cuoäc ñaáu tranh thoáng nhaát vöông quyeàn vaãn dieãn ra gay gaét vaø öu theá thuoäc toäc heä maët trôøi Kambuja1. Vì vaäy, ngöôøi ta coøn goïi vöông quoác Campuchia laø Kambujadesa trong thôøi kyø töø naêm 944 ñeán naêm 1177 goàm 14 ñôøi vua, hay laø teân goïi Campuchia baét nguoàn töø Kambujadesa. Veà quaân söï, quaân ñoäi Campuchia ñöôïc xaây döïng vaøo loaïi lôùn maïnh nhaát khu vöïc thôøi baáy giôø. Treân cô sôû ñoù, caùc trieàu vua thuoäc vöông trieàu naøy ñaõ môû roäng caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc beân ngoaøi. ÔÛ phía Ñoâng, vöông quoác 1 Vaên bia cuûa vöông trieàu mieàn Nam töø theá kyû IX ñaõ goïi toäc heä cuûa mình laø Kambuja (maët trôøi) vaø toäc heä phía Baéc laø Somavamsa (maët traêng) Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
19. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 19 - Campuchia taán coâng Champa nhieàu laàn trong nhöõng naêm 1145 ñeán 1149 vaø cöû hoaøng thaân Campuchia cai trò tröïc tieáp; 5 laàn taán coâng Ñaïi Vieät vaøo caùc naêm 1128, 1129, 1132, 1138 vaø 1150. ÔÛ phía Taây, Suryavarman I (1002-1050) hoaøn thaønh vieäc chinh phuïc vuøng Trung vaø Haï löu soâng Chaophya (Meânam) vaø cuûng coá quyeàn löïc cuûa vöông quoác treân cao nguyeân Coøraït. Veà kinh teá, heä thoáng thuûy lôïi ñöôïc xaây döïng hoaøn chænh, saûn xuaát noâng nghieäp oån ñònh, vieäc buoân baùn trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi phaùt trieån, nhaát laø quan heä vôùi Trung Quoác (nhaø Toáng) vaø Vieät Nam (Lyù). Daân cö gia taêng khoâng ngöøng. Veà vaên hoùa, AÁn Ñoä giaùo tieáp tuïc ñöôïc toân suøng, trong khi Phaät giaùo Tieåu thöøa baét ñaàu xaâm nhaäp. Suryavarman (1130 - 1150) ñaõ xaây döïng laïi kinh ñoâ Aêngco goïi laø Aêngco Vat (Aêngco II). Nhieàu ñeàn thaùp baèng ñaù vaøo loaïi kyø vó nhaát theá giôùi ñöôïc xaây döïng. Naêm 1165, Tribhuvanadi cöôùp ngoâi vua, laøm cho tình traïng Campuchia roái ren. Vua Champa laø Jaya Indravarman IV mang quaân taán coâng vaø chieám ñoùng Campuchia. Maõi ñeán naêm 1181, Jayavarman VII môùi giaønh laïi ñöôïc ñoäc laäp, môû ñaàu thôøi kyø höng thònh môùi cuûa vöông quoác Campuchia. 3. SÖÏ THÒNH ÑAÏT VAØ BÖÔÙC ÑAÀU SUY THOAÙI CUÛA VÖÔNG QUOÁC CAMPUCHIA (1181-1434) Sau khi khoâi phuïc quyeàn ñoäc laäp, Jayavarman VII ñaõ tích cöïc toå chöùc laïi boä maùy haønh chính, xaây döïng laïi cung ñieän, ñeàn thôø ñaõ bò phaù huûy trong chieán tranh, cuûng coá löïc löôïng quaân söï chuaån bò môû nhöõng cuoäc chieán tranh baønh tröôùng ra beân ngoaøi. Naêm 1190, Jayavarman VII taán coâng Champa, bieán Champa thaønh moät tænh cuûa Campuchia. OÂng tieán haønh chinh phuïc toaøn boä vuøng löu vöïc soâng Meânam. OÂng cuõng ñaõ môû roäng bieân giôùi tôùi taän Luoângphabaêng (Laøo). Nhö vaäy, laõnh thoå Campuchia thôøi Jayavarman VII, phía Ñoâng tôùi bieån, phía Baéc giaùp giôùi Trung Quoác vaø Ñaïi Vieät, phía Taây tôùi Mianma. Caû vöông quoác chia laøm 90 tænh1, ñöùng ñaàu laø caùc quyù toäc vaø caùc coâng thaàn, heä thoáng giao thoâng lieân laïc khaù hoaøn chænh vôùi 121 traïm nghæ. Heä thoáng chính quyeàn töø trung öông ñeán ñòa phöông ñöôïc toå chöùc hoaøn chænh theo moâ hình nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân cheá. Caùc maët kinh teá, chính trò cuûa vöông quoác ñeàu phaùt trieån cöïc thònh. Jayavarman VII ñaõ cho thoáng keâ soá ñeán chuøa, töôïng thaàn, taêng löõ, laøng maïc vaø noâng daân. Quy ñònh cheá ñoä thueá khoùa, laäp beänh vieän (120 caùi). OÂng coøn cho xaây 1 Vaên bia Campuchia laïi noùi laø coù 23 tænh Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
20. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 20 - döïng kinh ñoâ Aêngco Thom caùch Aêngco Vaùt hôn moät km veà phía Baéc. Aêngco Thom (AÊngco III) laø moät toång theå kieán truùc ñoà soä gaáp Aêngco Vaùt 4 laàn. Ñieåm khaùc bieät lôùn nhaát laø daáu aán Phaät giaùo Ñaïi thöøa troäi hôn AÁn Ñoä giaùo. Sau thôøi Jayavarman VII, vöông quoác Campuchia vaãn tieáp tuïc huøng maïnh, lieân tuïc taán coâng caùc nöôùc laùng gieàng nhöng ñaõ yeáu ñi raát nhieàu vaø chaám döùt haún töø sau naêm 1218. Tröôùc ñoù Campuchia 3 laàn taán coâng Ñaïi Vieät vaøo caùc naêm 1207, 1216 vaø 1218, nhöng ñeàu thaát baïi. Naêm 1220, Campuchia phaûi trao traû ñoäc laäp cho Champa vaø laøm ngô tröôùc söï laäp quoác cuûa ngöôøi Laøo, Thaùi, thaäm chí coøn bò ngöôøi Thaùi taán coâng, xaâm laán vaø cai trò (1352-1357, 1394), vöông quoác Campuchia bò chieán tranh taøn phaù, kinh ñoâ bò maát ñi boä maët ñoâng ñuùc vaø thònh vöôïng vaø ñeán naêm 1432, vua Pônhiayeát dôøi ñoâ veà Basan. Cuoái cuøng, naêm 1434, oâng dôøi ñoâ veà thaønh phoá 4 maët soâng (Chakdomuk) laø Phnoâmpeânh ngaøy nay. Lyù do cuûa söï dôøi ñoâ naøy chuû yeáu vì AÊngco ñaõ taøn luïi, ngöôøi Thaùi lieân tuïc taán coâng kinh ñoâ cuõ. Lòch söû Campuchia böôùc sang thôøi kyø môùi, thôøi kyø suy thoaùi cuûa cheá ñoä phong kieán Campuchia. ƒ Tình hình kinh teá, xaõ hoäi vaø vaên hoùa Campuchia thôøi kyø AÊngko Veà kinh teá: cô sôû cuûa neàn kinh teá laø noâng nghieäp troàng luùa. Cö daân noâng nghieäp Khmer troàng luùa theo thôøi vuï vaø thu hoaïch moät phaàn laø “luùa trôøi” nhö ôû Nam boä Vieät Nam. Gaïo coøn laøm vaät trung gian trao ñoåi vaø noäp thueá. Tuy nhieân, kyõ thuaät khaù laïc haäu, ruoäng chuû yeáu laø ñoäc canh, chöa duøng boø keùo, chöa boùn phaân. Thuû coâng nghieäp cuûa cö daân Khmer cuõng khaù phaùt trieån veà caùc ngheà laøm goám, duïng cuï gia ñình, deät vaûi baèng sôïi boâng, ñoùng xe boø keùo, thuyeàn goã, ñoà duøng vaø ñoà trang söùc quyù, nhaát laø kyõ thuaät xaây döïng ñeàn thaùp tuyeät vôøi. Tuy nhieân, kyõ thuaät thuû coâng coøn ôû trình ñoä thaáp. Maëc duø coù caùc loaïi saûn phaåm cuûa nöôùc ngoaøi nhö laø ñoà söù, luïa, sôn maøi, vaûi gai, vaøng baïc, duïng cuï baèng ñoàng cuûa Trung Quoác, song raát ít taøi lieäu ghi cheùp veà thöông maïi Campuchia giai ñoaïn naøy. Töôøng Bayon coù böùc phuø ñieâu mieâu taû caûnh chôï buùa: ngöôøi baùn röôïu, baùn caù, choïi gaø, ñaùnh côø. Saûn vaät töï nhieân phong phuù nhö caù ôû Bieån hoà, muoâng thuù phong phuù ôû röøng, “luùa trôøi” vaø caùc loaïi caây rau coû, baàu bí, goã quyù, saùp ong, ngaø voi, söøng teâ, ñaäu khaáu, caùnh kieán, hoà tieâu, chính laø ñieàu kieän toát nhaát ñeå giuùp cho cö daân Campuchia coù cuoäc soáng oån ñònh vaø phaùt trieån. Ñaùng chuù yù nhaát laø, baèng söùc lao ñoäng vaø khaû naêng saùng taïo cuûa mình, ngöôøi Khmer ñaõ taïo neân nhöõng coâng trình thuûy lôïi to lôùn beân caïnh nhöõng ngoïn thaùp huøng vó. Tieâu bieåu nhaát laø hai hoà Baray Ñoâng thôøi Yasovarman I (7000mx12000m) vaø Baray Taây thôøi Udayadityavarman II (8000m x 2200m) ñeå tröõ nöôùc, khaéc phuïc Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
21. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 21 - haïn haùn vaø luõ luït. Ngoaøi ra coøn coù khaù nhieàu hoà lôùn, nhoû vaø heä thoáng keânh möông daãn nöôùc ñeå baûo veä ñaát khoûi bò soùi moøn, giao thoâng vaän taûi höõu hieäu. Veà xaõ hoäi: noâng daân laø boä phaän chuû yeáu trong xaõ hoäi Campuchia. Hoï laø löïc löôïng saûn xuaát chính, vöøa taïo ra saûn phaåm noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp thaäm chí caû trao ñoåi saûn phaåm vaø ñoàng thôøi cuõng laø löïc löôïng chính taïo neân nhöõng coâng trình thuûy lôïi, kieán truùc vó ñaïi. Haàu heát noâng daân Campuchia thôøi kyø naøy ñeàu laø ngöôøi töï do, soáng theo töøng laøng, döôùi daïng coâng xaõ noâng thoân, söï phaân hoùa giaøu ngheøo, quyeàn chieám höõu tö nhaân veà ruoäng ñaát ñaõ xuaát hieän theå hieän qua “Chaânlaïp phong thoå kyù” cuûa Chu Ñaït Quan vaø vaên bia veà moät soá vuï tranh chaáp vaø kieän caùo gay gaét veà ruoäng ñaát. Noâ leä coù soá löôïng ñaùng keå vaø ñoùng vai troø quan troïng trong ñeàn mieáu, haàu haï trong gia ñình quyù toäc. Hoï cuõng coù moät phaàn ruoäng ñaát, soáng thaønh laøng vaø töï caøy caáy ñeå nuoâi soáng mình. Hoï laø taøi saûn cuûa chuû hay ñeàn mieáu coù giaù caû, coù chuyeån nhöôïng, cho taëng. Ñeán cuoái theá kyû XVIII, Phaät giaùo Tieåu thöøa thònh haønh, ñeàn AÁn Ñoä giaùo bò boû hoang, ruoäng ñaát, noâ leä chuyeån sang nhaø nöôùc. Luùc ñoù caùc ghi cheùp cuûa Chu Ñaït Quan chæ noùi veà noâ tì cuûa quyù toäc quan laïi vaø caû nhaø giaøu. Ñöùng ñaàu taàng lôùp quyù toäc, quan laïi laø nhaø vua, tieáp ñeán laø teå töôùng vaø caùc quan thöôïng thö, caùc quan coá vaán vaø tö phaùp. Beân döôùi laø heä thoáng quan laïi töø caáp tænh ñeán laøng xaõ. Moät soá taêng löõ coù hoïc vaán cao cuõng tham gia nhieàu coâng vieäc quan troïng cuûa Nhaø nöôùc. Quyù toäc vaø quan laïi do nhaø vua boå nhieäm vaø traû “löông” döôùi hình thöùc boång loäc thöôøng xuyeân. Hoï khoâng coù laõnh ñòa rieâng maø thu nhaäp töø nguoàn thueá saûn phaåm vaø toâ lao dòch boå dòch theo laøng vaø soá lao ñoäng. Heä thoáng quan chöùc ôû vöông quoác Campuchia thôøi kyø naøy nhìn chung ñaõ hoaït ñoäng coù vai troø thöïc teá, höõu hieäu trong coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån vöông quoác. Moät boä phaän ñòa chuû cuõng ñaõ toàn taïi ôû vöông quoác nhöng raát ít taøi lieäu nhaéc ñeán. Veà vaên hoùa: tieáng Khmer coù nhieàu yeáu toá mang ñaëc tröng cô taàng Nam AÙ. Nhöng ñieåm khaùc bieät quan troïng laø heä thoáng soá ñeám döïa treân soá 5 chöù khoâng phaûi haøng chuïc. Döïa treân chöõ coå AÁn Ñoä Sanskrit, ngöôøi Khmer ñaõ saùng taïo ra heä thoáng chöõ coå Khmer töø theá kyû thöù VI vaø coù theå laø theá kyû thöù VII (vaên bia AÊngco Boâraây coù nieân ñieåm 611). Thôøi kyø thònh ñaït AÊngco, vaên chöõ Phaïn ñöôïc coi laø vaên chöông baùc hoïc, chöõ Khmer haàu nhö chæ ñöôïc vieát vôùi tính caùch laø nhöõng thoâng baùo ñôn giaûn cho quaàn chuùng. Ñeán theá kyû thöù XIII, chöõ Khmer daàn daàn ñöôïc caûi tieán vaø haàu nhö thay theá haún chöõ Phaïn. Toân giaùo laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng khaùc cuûa ñôøi soáng vaên hoùa. Tín ngöôõng coå truyeàn (ña thaàn giaùo) vaø thôø cuùng toå tieân vaãn laø moät boä phaän quan Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
22. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 22 - troïng vaø laø neàn taûng cuûa ñôøi soáng tinh thaàn cuûa nhaân daân Khmer. Caùc toân giaùo lôùn aûnh höôûng maïnh meõ ôû vöông quoác Campuchia. AÁn Ñoä giaùo thònh haønh ôû Campuchia. Ñeán theá kyû XI, Phaät giaùo Ñaïi thöøa gia taêng aûnh höôûng vaø ñeán thôøiJayavarman VII ñöôïc coi laø quoác giaùo. Ñeán theá kyû XIII, Phaät giaùo Tieåu thöøa baét ñaàu gia nhaäp vaø thay theá daàn ñòa vò caùc toân giaùo khaùc. Tuy nhieân caùc giaùo phaùi khaùc nhau vaãn toàn taïi vaø hoaït ñoäng yeân oån beân caïnh nhau nhö ñaëc tính cuûa phöông Ñoâng vaäy. Ngheä thuaät kieán truùc Campuchia vôùi haøng traêm ñeàn thaùp lôùn nhoû laø minh chöùng roõ raøng cho taøi naêng ñaëc bieät cuûa ngöôøi Khmer. Trong ñoù noåi baät leân hai coâng trình laø AÊngco Vaùt vaø AÊngco Thom laø nieàm töï haøo vaø kieâu haõnh cuûa nhaân daân Campuchia. AÊngco Vaùt (AÊngco II) laø moät toång theå kieán truùc baèng ñaù goàm 5 ngoâi thaùp chaïm khaéc coâng phu ñaët treân moät beä cao hình chöõ nhaät 187m x 215m, ñænh cao nhaát laø 63m. Xung quanh laø haøo nöôùc chieàu roäng 200m, chu vi 5,5km, ñeàu laùt ñaù 18 baäc cao. Bao boïc khu vöïc laø böùc töôøng cao baèng ñaù ong vaø sa thaïch coù caùc thaùp ñaët taïi 4 goùc. Hoa vaên vaø töôïng thaàn ñeàu nhaèm muïc ñích thôø thaàn Vishnu vaø Siva. AÊngco Thom (AÊngco III) laø moät toång theå kieán truùc noåi baät leân baèng 49 ngoïn thaùp 4 maët ñaët trong moät khuoân vieân ñoà soä gaáp 4 laàn AÊngco Vaùt, coù 2 laàn töôøng thaønh bao boïc hình vuoâng, moãi caïnh 4 km. Naêm con ñöôøng ñaát noåi ñi qua 5 coång ñoà soä, moãi coång ñeàu coù thaùp, hai beân ñöôøng laø lan can döôùi hình thöùc nhöõng ngöôøi khoång loà duøng ñaàu goái ñôõ moät con raén coù baûy chieác ñaàu xoøe ra nhö caùnh quaït, ôû moãi ñaàu cuûa con ñöôøng ñaép noåi. ÔÛ trung taâm AÊngco Thom laø ngoâi ñeàn Bayon hình kim töï thaùp, ñænh baèng vaøng, boán maët ngöôøi khoång loà. Caùc phieán ñaù choàng leân nhau khoâng heà coù xi maêng. Vaùch töôøng laø chaân dung cuûa Jayavarman VII döôùi hình thöùc Boà taùt Ñaïi thöøa Avalokitesvara. Phong tuïc taäp quaùn xa xöa cuûa ngöôøi Khmer ñöôïc Chu Ñaït Quan keå laïi nhö leã sô sinh, leã tröôûng thaønh cho con gaùi tuoåi 14 goàm nhieàu böôùc nhö vaøo phoøng the (chol - molup), caét buùi toùc, hoïc cö söû (chap - srey), hoïc nöõ coâng, phong tuïc cöôùi xin, ma chay, leã cuùng toå tieân (pchum - ben), caùc nghi thöùc ngaøy teát (cholchram - thmaây). Ñaàu naêm môùi, moãi gia ñình ñeàu ñaép nuùi coâng tích treân ñòa ñieåm xaây döïng coâng trình coâng ích trong laøng. Ngöôøi Khmer thích nhaïc vaø ca muùa. Hoï hoøa vaøo ñieäu muùa thaät côûi môû, vui töôi, deã gaàn guõi. Daøn nhaïc goàm nhöõng boä troáng, chieâng ñoäc ñaùo. Nhöõng coâng trình thuûy lôïi cuõng chính laø neàn taûng cuûa kieán truùc AÊngco maø coâng söùc vaø taøi naêng lôùn lao cuûa cö daân Khmer ñaõ taïo ra trong vieäc thích öùng vôùi Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
23. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 23 - hoaøn caûnh moâi tröôøng. Ñieàu ñoù cuõng noùi leân cô sôû lieân keát vôùi toäc ngöôøi vaø ñònh hình cuûa vaên hoùa Khmer. 4. GIAI ÑOAÏN KHUÛNG HOAÛNG, SUY VONG CUÛA VÖÔNG QUOÁC CAMPUCHIA VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH CHOÁNG THÖÏC DAÂN PHAÙP XAÂM LÖÔÏC CUÛA NHAÂN DAÂN CAMPUCHIA (1434 - 1945) Söï khuûng hoaûng, suy vong cuûa vöông quoác Campuchia (1434-1863) Töø naêm 1434 kinh ñoâ môùi cuûa Campuchia laø Catunmuka (thaønh phoá boán maët soâng Phnoâmpeânh)1, troïng taâm cuûa vöông quoác chuyeån veà vuøng Ñoâng Nam cuûa Bieån hoà. Vuøng naøy bao goàm chuû yeáu nhöõng tænh Konñan, Praâyveng, Xoaøirieâng, Takeo hieän nay, vôùi nhöõng caùnh ñoàng baèng phaúng vaø ñaát ñai phì nhieâu. Naêm 1450, vöông quoác Ayutthaya (Ayut’ia) cho quaân taán coâng Campuchia, môû ñaàu giai ñoaïn II cuûa cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa ngöôøi Thaùi (1450-1595). Nhaân daân Campuchia döôùi söï laõnh ñaïo cuûa vua Srey (teâân khaùc laø Tieraraja) ñaõ ñaùnh baïi cuoäc xaâm löôïc naøy. Nhöng trong noäi boä vöông trieàu Campuchia xaûy ra aâm möu cöôùp ngoâi cuûa Soryotei (con trai vua Preah Noreay, chaùu ruoät cuûa Srey). Ñaát nöôùc bò chia xeû laøm ba (1460-1475), gaây neân chieán tranh, laøng maïc tieâu ñieàu, xô xaùc. Em trai cuûa Srey laø Thommo Reachea ñaõ bí maät lieân heä vôùi ngöôøi Thaùi. Naêm 1475, Thommo ñöôïc quaân Thaùi ñöa leân ngoâi neân ñaõ chaáp nhaän söï baûøo hoä cuûa ngöôøi Thaùi. Vua Srey vaø Soryotei bò baét ñöa veà Ayutthaya. Ñaàu theá kyû XVI, vöông quoác Campuchia bò chia laøm ba phe laïi tranh chaáp nhau döõ doäi. Naêm 1529, Angchan thaéng theá deïp yeân caùc ñoái thuû leân ngoâi vua vaø dôøi ñoâ veà Loâveách. Cuoäc chieán tranh choáng Ayutthaya xaâm löôïc vaãn dieãn ra vaøo caùc naêm 1525, 1540, 1588, 1590, 1593,1595. Keát quaû, vöông trieàu Campuchia giöõ quan heä thaàn phuïc ngöôøi Thaùi. Naêm 1618, vua Cheychetta II leân ngoâi (1618-1628). Naêm 1620, oâng ñònh ñoâ ôû Uñoâng vaø keát hoân vôùi coâng chuùa Ngoïc Vaïn, con chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân (Vieät Nam), nhaèm tìm choã döïa môùi ñeå khoâi phuïc neàn töï chuû. Töø ñaây, Campuchia ñaët döôùi söï tranh giaønh aûnh höôûng cuûa Xieâm vaø Vieät. Khuûng hoaûng trieàu chính dieãn ra thöôøng xuyeân vaø saâu saéc: theá kyû XVI coù 13 ñôøi vua, theá kyû XVIII coù 17 ñôøi vua thì coù 7 ngöôøi bò gieát, 3 ngöôøi bò laät ñoå, 4 cuoäc baïo ñoäng lôùn cuûa quyù toäc. Cuoái theá kyû XVIII, Xieâm giaønh ñöôïc quyeàn baûo hoä ôû Campuchia. Naêm 1792, Xieâm ñöa Angeng veà laøm vua ôû Campuchia. Hai naêm sau oâng cheát, Campuchia khoâng coù vua. Ñeán naêm 1806, Xieâm môùi ñöa con oâng laø Angchan leân ngoâi vaø saép ñaët quan chöùc cho 1 Theo D.G.E Hall : “Lòch söû Ñoâng Nam AÙ”- Nhaø xuaát baûn chính trò Quoác gia Haø Noäi 1997 thì kinh ñoâ AÊêngko bò boû rôi vaøo naêm 1444. Trang 204 - 212. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
24. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 24 - Campuchia. Angchan möôïn quaân Nguyeãn ñeå loaïi boû aûnh höôûng cuûa Xieâm thaønh coâng. Naêm 1834, Angchan cheát, trieàu ñình Hueá ñöa con gaùi oâng laø Angmay leân ngoâi. Chieán tranh Xieâm - Vieät noå ra ñeán 1874, hai beân thoûa thuaän ñöa Angñuoâng (thaân Xieâm) leân ngoâi. Naêm 1860, Angñuoâng cheát, con oâng laø Angvoâtaây ñöôïc Xieâm ñöa veà laøm vua, hieäu laø Noâroâñoâm. Xung ñoät lôùn giöõa Angphim (Sivoâtha) vaø Noâroâñoâm dieãn ra gay gaét. Thaùng 7- 1863, chieán haïm Gia Ñònh do quan ba Doudartde Lagreùe chæ huy, noå suùng thò uy, Noâroâñoâm chaáp nhaän ngay laäp töùc söï baûo hoä cuûa Phaùp. Lòch söû Campuchia böôùc sang trang môùi. Tình hình kinh teá, chính trò, xaõ hoäi Campuchia töø 1434 ñeán 1863 Veà kinh teá: khi troïng taâm chính trò chuyeån veà Ñoâng Nam Bieån hoà, ñieàu kieän ñoàng ruoäng baèng phaúng, ñaát ñai phì nhieâu toû ra raát thuaän lôïi cho cö daân Khmer phaùt trieån kinh teá noâng nghieäp truyeàn thoáng. Hoï troàng luùa treân nhöõng theàm cao con soâng, taän duïng nguoàn nöôùc töï nhieân baèng nhöõng coâng trình thuûy lôïi. Nhieàu ao, hoà ñöôïc ñaøo trong laøng ñeå phuïc vuï ñôøi soáng con ngöôøi. Tuy nhieân, trình ñoä kyõ thuaät canh taùc coøn raát laïc haäu, khoâng boùn phaân maø chæ ñoát coû tröôùc khi laøm ñaát, ruoäng ñaát chuû yeáu troàng moät vuï. Nhöõng chaân ruoäng thaáp vaø ñaàm laày haàu nhö khoâng ñöôïc nhaân daân chuù yù troàng caáy. Trong ñieàu kieän ruoäng ñaát roäng raõi chöa ñöôïc khai phaù, noâng daân Campuchia khai phaù ruoäng hoang vaø ñöôïc chia moät khaåu phaàn vónh vieãn. Quyeàn söû duïng ruoäng ñaát toái cao thuoäc nhaø vua. Maëc duø ruoäng tö toàn taïi phoå bieán song vaãn khoâng phaùt trieån ñöôïc do kyõ thuaät canh taùc laïc haäu, phöông thöùc canh taùc coøn döïa chuû yeáu vaøo töï nhieân, ruoäng ñaát roäng raõi khoâng trôû thaønh moät vaán ñeà soáng coøn vôùi cö daân neân coâng xaõ ñaõ giöõ ñöôïc tính baûo löu laâu daøi cuûa noù. Caùc maët kinh teá khaùc nhìn chung keùm phaùt trieån. Veà chính trò, xaõ hoäi: ôû Campuchia toàn taïi moät chính quyeàn phong kieán khoâng taäp trung. Ñöùng ñaàu ñaát nöôùc laø nhaø vua - ñaïi bieåu cao nhaát veà vöông quyeàn vaø thaàn quyeàn. Ñaïo Phaät laø quoác giaùo cuõng thöøa nhaän nhaø vua laø keû coù quyeàn uy lôùn nhaát vaø coù nghóa vuï phaûi thöïc hieän quyeàn löïc ñoù. Boä maùy chính quyeàn ôû trung öông coøn ñôn giaûn vaø phaân quyeàn maïnh meõ, goàm ba vöông phuû coù quyeàn lôïi kinh teá lôùn : - Vöông phuû cuûa phoù vöông coù quyeàn thu thueá vaø cai quaûn 7 tænh. - Vöông phuû cuûa thaùi töû coù quyeàn thu thueá vaø cai quaûn 5 tænh. - Vöông phuû cuûa hoaøng thaùi haäu coù quyeàn thu thueá vaø cai quaûn 3 tænh. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
25. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 25 - Ñôn vò haønh chính xaõ hoäi chuû yeáu laø khum, phum (aáp, laøng), ñöùng ñaàu laø lyù tröôûng do daân baàu. Phaùp luaät nhaø vua chæ ñeán huyeän, tænh (xroác, kheùt) maø khoâng theå tôùi laøng xaõ. Giai caáp ñòa chuû phong kieán chuû yeáu soáng baèng boùc loät lao ñoäng thaëng dö cuûa noâng daân, döïa treân ñòa vò laø thaân toäc vaø ñöôïc nhaø vua ban caáp boång loäc. Löïc löôïng naøy leä thuoäc ngoâi vua chaët cheõ hôn nhieàu so vôùi thôøi kyø AÊngko. Cuõng vì theá giai caáp ñòa chuû phong kieán Campuchia haàu nhö taùch rôøi khoûi saûn xuaát, rôøi boû traùch nhieäm ñoái vôùi vieäc ñieàu haønh saûn xuaát vaø chaêm lo ñôøi soáng nhaân daân. Ñoù cuõng laø lyù do maø caùc cuoäc tranh giaønh ñòa vò, quyeàn lôïi trong giai caáp phong kieán dieãn ra thöôøng xuyeân. Giai caáp noâng daân chuû yeáu laø noâng daân coâng xaõ nhöng khoâng coù söï quaûn lyù vaø phaân phoái ruoäng ñaát cuûa coâng xaõ, khoâng caàn coù söï ñieàu haønh saûn xuaát vaø hoaït ñoäng thuûy lôïi cuûa nhaø nöôùc. Ngoaøi vieäc phaûi noäp thueá vaø lao dòch, noâng daân (neakchea) khoâng coù moái lieân heä gì vôùi beân ngoaøi. Thôøi kyø naøy ít khi coù hieän töôïng kieâm tính ruoäng ñaát, tranh chaáp nhoû cuõng khoâng xaûy ra do ñaëc ñieåm daân cö thöa thôùt, ruoäng ñaát dö thöøa. Moät boä phaän daân cö laø nhöõng ngöôøi khoâng coù quyeàn töï do goàm noâ leä (pol, teaskar vaø moät soá noâng daân leä thuoäc neakngea) maø phaàn lôùn laø ngöôøi phaïm toäi. Taàng lôùp coâng, thöông haàu nhö khoâng chuyeân nghieäp do ñaëc ñieåm neàn kinh teá Campuchia thôøi kyø naøy ñoùng kín, töï caáp, töï tuùc. Veà vaên hoùa: nhìn chung, daân cö Khmer vaãn tieáp tuïc duy trì vaø phaùt trieån ôû möùc ñoä chaäm chaïp nhöõng giaù trò vaên hoùa, vaät chaát, tinh thaàn thôøi kyø tröôùc. Nhöng ôû giai ñoaïn naøy, neùt noåi baät cuûa vaên hoùa Campuchia laø vaên hoùa xoùm laøng. Söï xaâm löôïc cuûa thöïc daân phaùp vaø phong traøo ñaáu tranh nhaân daân Campuchia (1863-1945) Tröôùc khi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc Campuchia, caùc giaùo só Phaùp ñi ñaàu laø Luisôvôrôi (Louis Chevereuil) laäp ra Hoäi “truyeàn baù nieàm tin”, hoaït ñoäng ôû Uñoâng trong 3 naêm (1662-1665). Maëc duø khoâng coù keát quaû, song caùc giaùo só Phaùp vaãn duy trì xaâm nhaäp, chaêm chuù theo doõi tình hình chính trò Campuchia. Naêm 1855, caùc giaùo só Phaùp ñaõ loâi keùo ñöôïc Angñuoâng vieát thö vaø göûi leã vaät caàu thaân vôùi Napoleon III. Treân cô sôû ñoù, chính phuû Phaùp ñaõ cöû Ñô Moângtinhi (De Montini) ñeán Campuchia kyù Hieäp öôùc “lieân minh vaø thöông maïi”. AÂm möu cuûa Phaùp bò chaën laïi do trieàu ñình Xieâm gaây aùp löïc vôùi Angñuoâng. Thaùng 1/1860, Angñuoâng cheát, con laø Noâroâñoâm leân thay ñaõ toû ra beá taéc tröôùc hai keû thuø Xieâm, Phaùp. Thaùng 6/1863, vôùi danh nghóa tìm ñòa ñieåm xaây döïng caên Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
26. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 26 - cöù haûi quaân, Ñô Lagiôreâ (Doudart de Lagreùe) ñaõ ñeán Uñoâng baát chaáp söï coù maët cuûa trieàu ñình Xieâm kyù vôùi Noâñoâroâm hieäp öôùc baûo hoä ngaøy 11/8/1863. Noäi dung goàm nhöõng ñieàu khoaûn chính: 1. Phaùp nhaän baûo hoä Campuchia; hoaøng ñeá Phaùp cöû khaâm söù beân caïnh nhaø vua Campuchia. 2. Moïi kyù keát vaø giao tieáp cuûa Campuchia vôùi nöôùc khaùc phaûi ñöôïc Phaùp ñoàng yù. 3. Thöøa nhaän quyeàn laõnh söï taøi phaùn cuûa Phaùp. 4. Haøng hoùa Phaùp vaøo Campuchia ñöôïc mieãn thueá. 5. Phaùp ñöôïc töï do truyeàn ñaïo ôû Campuchia. Hieäp öôùc 1863 bieán Campuchia thaønh söù baûo hoä cuûa Phaùp, gaït boû aûnh höôûng cuûa Xieâm. Phong kieán Xieâm khoâng chòu töø boû quyeàn lôïi ôû Campuchia neân ñaõ gaây aùp löïc buoäc Noâroâñoâm phaûi kí hieäp öôùc vôùi Xieâm. Noâroâñoâm ñoàng yù caét hai tænh Puoácsaùt vaø Koângpoângxoaøi cho Xieâm. Xieâm che chôû cho Campuchia vaø seõ taán phong cho Noâroâñoâm ôû Baêngkoác. Ngaøy 3 thaùng 3 naêm 1864, khi Noâroâñoâm cuøng ñoaøn tuøy tuøng ñi Baêngkoác, Ñô Lagiôreâ cho quaân taán coâng, chieám hoaøng cung, Noâroâñoâm buoäc phaûi quay veà. Thaùng 4/1864, hieäp öôùc Phaùp - Campuchia ñöôïc Napoleon III pheâ chuaån, ñònh ngaøy ñaêng quang cuûa Noâroâñoâm ôû Uñoâng laø 3/6/1864 coù söï tham döï cuûa ñaïi bieåu Xieâm, Phaùp. Ngaøy 15/7/1867 Phaùp - Xieâm ñaõ kí hieäp öôùc vôùi noäi dung chuû yeáu nhö sau: 1. Xieâm thöøa nhaän quyeàn baûo hoä cuûa Phaùp ôû Campuchia. 2. Huûy boû hieäp öôùc Campuchia -Xieâm kí keát thaùng 12-1863. 3. Chính phuû Phaùp caét hai tænh Baùt Ñom Boong vaø AÊngco cho Xieâm. Hieäp öôùc naøy laø moät thoûa thuaän chia phaàn cuûa hai keû xaâm löôïc Campuchia. Ngaøy 17/6/1864, thoáng ñoác Nam Kyø laø Thomson ñaõ cuøng moät toaùn lính, leâ tuoát traàn xoâng vaøo hoaøng cung buoäc Noâroâñoâm kí hieäp öôùc vieát saün, noäi dung chuû yeáu laø: 1.Vua Campuchia chaáp nhaän moïi caûi caùch veà haønh chính, tö phaùp, taøi chính, thöông nghieäp do chính phuû Phaùp tieán haønh. 2. Caùc quan chöùc baûn xöù ôû caùc tænh ñöôïc giöõ nguyeân nhöng chòu söï kieåm soaùt vaø ñieàu khieån cuûa Phaùp . 3. Caùc ngaønh thueá khoùa, thöông chính, giao thoâng do caùc quan chöùc ngöôøi Phaùp naém. 4. Chính phuû Phaùp boå nhieäm caùc coâng söù Phaùp ñöùng ñaàu caùc tænh ñeå duy trì traät töï, trò an vaø kieåm soaùt caùc nhaø chöùc traùch ñòa phöông. Coâng söù chòu söï ñieàu khieån cuûa khaâm söù, khaâm söù ñaët döôùi quyeàn thoáng ñoác Nam Kyø. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
27. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 27 - Hieäp öôùc naøy bieán Campuchia thaønh thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp. Nhaân daân Campuchia chòu theâm moät aùch boùc loät naëng neà cuûa thöïc daân Phaùp ñaõ khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh choáng Phaùp khaép caû nöôùc. Môû ñaàu laø phong traøo ñaáu tranh cuûa giai caáp phong kieán do Sivoâtha, Xeânoângxoâ, Comhenggiuytheâa laõnh ñaïo. Töø naêm 1861-1862, nghóa quaân ñaõ chieám ñöôïc caùc tænh Baphroâm, Uñoâng, Noâroâñoâm phaûi chaïy veà Baùtñomboong. Nhôø söï giuùp ñôõ cuûa Xieâm vaø Phaùp, Noâroâñoâm vaø löïc löôïng phong kieán ñaõ ñaùnh lui ñöôïc nghóa quaân. Töôùng Xeânoângxoâ bò baét, Comhenggiuytheâa bò töû traän vaøo thaùng 10/1862. Phong traøo bò laéng xuoáng moät thôøi gian. Cuoái naêm 1876, Sivoâtha laïi noåi daäy hoaït ñoäng ôû Koângboângxoaøi, Baphnoâm. Ngaøy 18/2/1877, quaân Phaùp vaø quaân trieàu ñình taäp trung vaây queùt nghóa quaân ôû Vaùtpachi. Ñöôïc nhaân daân giuùp ñôõ vaø quaân lính trieàu ñình baùo ñoäng, quaân khôûi nghóa di chuyeån leân phía Baéc ñaùnh chieám Thbongkhnum. Maëc duø keû thuø duøng moïi caùch töø ñaøn aùp ñeán mua chuoäc song Sivoâtha vaãn kieân quyeát laõnh ñaïo phong traøo choáng Phaùp. Thaùng 1/1892, Sivoâtha bò oám naëng vaø töø traàn taïi Phumkrac thuoäc tænh Koângboângthom. Phong traøo taøn luò daàn. Cuoäc ñaáu tranh cuûa Sivoâtha vaø caùc baïn höõu cuûa oâng ñaõ coå vuõ cho daân toäc Campuchia ñaáu tranh vì ñoäc laäp daân toäc vaø haïnh phuùc cuûa nhaân daân. Giöõa luùc phong traøo khôûi nghóa cuûa Sivoâtha laéng xuoáng thì phong traøo khôûi nghóa do Achasoa laõnh ñaïo buøng noå. Voán laø moät trong nhöõng thuû lónh cuûa phong traøo Sivoâtha, khi Noâroâñoâm caâu keát vôùi Xieâm, Phaùp ñaøn aùp phong traøo, Achasoa ñaõ lui veà daõy nuùi Thaát Sôn (giaùp bieân giôùi Vieät Nam - Campuchia) tieáp tuïc ñaáu tranh. Töø naêm 1863 ñeán 1866, nghóa quaân hoaït ñoäng maïnh meõ ôû Haø Tieân, Koângboângsom vaø vònh Xieâm. Ñaây laø cuoäc ñaáu tranh coù söï tham gia cuûa ñoâng ñaûo nhaân daân Vieät Nam phoái hôïp vôùi nhaân daân Khmer choáng Phaùp vaø caùc theá löïc phong kieán phaûn ñoäng hai nöôùc. Cuoäc khôûi nghóa ñaõ gaây cho quaân thuø nhieàu thaát baïi lôùn, laøm chuû ñòa baøn bieân giôùi hai nöôùc. Ngaøy 18/8/1866, Achasoa bò baét laøm cho phong traøo ôû Chaâu Ñoác, Haø Tieân, Koângboângxpö, Koângboângsom suy yeáu daàn. Sau khi cuoäc khôûi nghóa cuûa Achasoa bò ñaøn aùp, moät phong traøo choáng Phaùp laïi buøng leân ôû Taây Ninh do nhaø sö Pucoâmboâ laõnh ñaïo. Thaùng 5/1866, sau khi ñöôïc nghóa quaân Tröông Quyeàn giaûi thoaùt khoûi nhaø tuø cuûa Phaùp ôû Saøi Goøn, Pucoâmboâ veà Taây Ninh laõnh ñaïo nhaân daân Khmer, Xtieâng, Chaøm, Thöôïng, Vieät noåi daäy khôûi nghóa. Nghóa quaân tieán haønh chieán tranh du kích, gaây cho Phaùp nhieàu thieät haïi. Trong thaùnh 6/1866, nghóa quaân ñaõ toå chöùc nhieàu traän ñaùnh, ñaõ töøng gieát ñöôïc vieân trung töôùng Phaùp Maùcsedô (Marchaise). Thaùng 8/1866, nghóa quaân ruùt veà hoaït ñoäng ôû Ñoâng Baéc Campuchia, ñaùnh baïi nhieàu cuoäc haønh quaân cuûa Noâroâñoâm vaø quaân Phaùp, uy hieáp Uñoâng. Giöõa naêm 1867, do thöïc daân Phaùp duøng keá li giaùn, nghóa quaân yeáu daàn, chuyeån leân phía Baéc Campuchia, hoaït ñoäng ôû bieân giôùi Laøo. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
28. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 28 - Cuoái naêm 1867, nghóa quaân bò bao vaây ôû Koângpoângthom, maëc duø chieán ñaáu duõng caûm, song do töông quan löïc löôïng cheânh leäch neân bò thaát baïi. Pucoâmboâ bò baét gieát vaø bò beâu ñaàu ôû Phnoâmpeânh vaøo ngaøy 3/12/1867. Cuoäc ñaáu tranh cuûa Pucoâmboâ laø bieåu hieän ñeïp ñeõ cuûa phong traøo ñoaøn keát ñaáu tranh choáng Phaùp cuûa nhaân daân 3 nöôùc Vieät Nam, Campuchia vaø Laøo. Ñaàu theá kyû XX, caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa nhaân daân Campuchia dieãn ra maïnh meõ. Ñaùng chuù yù laø phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaø sö Angsnuoân ôû mieàn Baéc Campuchia naêm 1905; lôøi toá caùo cuûa thaùi töû Yukaêngto ôû Phaùp vaøo naêm 1900; cuoäc ñaáu tranh cuûa nhaân daân tænh Baùtñomboong do Kathatoc vaø Vixenhu laõnh ñaïo (1907- 1909) vaø phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân thieåu soá do Patrangluoâng laõnh ñaïo naêm 1910. Nhìn chung, caùc phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân Campuchia cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX choáng thöïc daân Phaùp vaø taäp ñoaøn phong kieán phaûn ñoäng Uñoâng nhaèm muïc tieâu giaûi phoùng daân toäc. Löïc löôïng tham gia laø moïi thaønh phaàn giai caáp, daân toäc trong xaõ hoäi Campuchia. Ñieàu ñoù chöùng toû tinh thaàn yeâu nöôùc, söùc soáng kieân cöôøng cuûa nhaân daân Campuchia. Maëc duø vaäy, tieàn ñeà, ñieàu kieän cho phong traøo daân toäc chöa xuaát hieän neân khaû naêng thaéng lôïi cuûa caùc phong traøo ñoù khoâng thaønh hieän thöïc. Töø naêm 1911-1916, phong traøo choáng thueá, baét phu noå ra raàm roä ôû caùc tænh Xoaøirieâng, Stungtreng, Koângboângchaøm, Koângboângspö. Töø ñaàu nhöõng naêm 20, phong traøo daân toäc Campuchia vaän ñoäng theo xu höôùng tö saûn vaø voâ saûn. Ngaøy 3-2-1930, Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam ra ñôøi ñaõ ñaùnh daáu moät böôùc phaùt trieån lôùn trong ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân 3 nöôùc Ñoâng Döông noùi chung vaø nhaân daân Campuchia noùi rieâng. Trong giai ñoaïn 1930-1945, phong traøo caùch maïng Campuchia phaùt trieån chaäm, löïc löôïng caùch maïng coøn non yeáu, neân trong khi Vieät Nam vaø Laøo giaønh ñöôïc chính quyeàn caùch maïng thì chính quyeàn Sôn Ngoïc Thaønh thaân Nhaät vaãn toàn taïi ôû Campuchia. 5. CAMPUCHIA TÖØ 1945 ÑEÁN NAY Caùch maïng Campuchia töø 1945 ñeán naêm 1954 Ngaøy 9/10/1945, ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa Anh, Myõ, thöïc daân Phaùp ñaõ cho moät ñaïi ñoäi nhaûy duø xuoáng Phnoâmpeânh, baét soáng toaøn boä chính phuû Sôn Ngoïc Thaønh. Vua Xihanuùc nhanh choùng qui thuaän vaø thaønh laäp chính phuû thaân Phaùp do Xivoâvaùt Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
29. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 29 - Moâniveùt ñöùng ñaàu. Ngaøy 30/10/1945, quaân ñoäi Phaùp tieán vaøo Campuchia vaø ngaøy 7/1/1946, Phaùp kí vôùi Xihanuùc taïm öôùc noâ dòch Campuchia. Tröôùc tình hình ñoù, Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông ñaõ ra chæ thò cho Xöù uûy Nam Boä cöû moät soá caùn boä cuûa Ñaûng tôùi Phnoâmpeânh ñeå xaây döïng vaø phaùt ñoäng phong traøo choáng Phaùp. Phong traøo baõi coâng, baõi khoùa, baát hôïp taùc vôùi thöïc daân Phaùp ñaõ noå ra maïnh meõ trong moïi taàng lôùp nhaân daân ôû Phnoâmpeânh, Karachieâ, Coângpoângchaøm, Xvayrieâng. Töø ngaøy 17 ñeán ngaøy 19/4/1950, Ñaïi hoäi Quoác daân Campuchia ñaõ ñöôïc tieán haønh. Hôn hai traêm ñaïi bieåu ñuû moïi ngaønh, caùc giôùi ñaõ nhaát trí ñeà ra ñöôøng loái vöøa khaùng chieán vöøa kieán quoác, thaønh laäp vaø cuûng coá maët traän daân toäc thoáng nhaát, cuûng coá lieân minh Vieät – Khmer - Laøo, ñaáu tranh baûo veä neàn hoøa bình theá giôùi. Ñaïi hoäi ñaõ baàu ra chính phuû khaùng chieán goàm 5 ngöôøi do Sôn Ngoïc Minh laøm chuû tòch, Chansamaya laøm phoù chuû tòch phuï traùch kinh teá taøi chính, Xinhieâng phuï traùch quaân söï, Keomani phuï traùch ñoái ngoaïi vaø Xieâm Keomani phuï traùch vaán ñeà daân toäc. Ñaïi hoäi cuõng baàu ra UÛy ban maët traän thoáng nhaát toaøn quoác (Khmer Itxaraéc ) do Tuxamut laøm chuû tòch. Ngaøy 19/4/1950, Chuû tòch Sôn Ngoïc Minh ñoïc baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp keâu goïi toaøn daân ñoaøn keát ñaáu tranh choáng keû thuø xaâm löôïc ñeå giaønh haïnh phuùc cho nhaân daân, ñoäc laäp cho toå quoác. Baûn tuyeân ngoân coøn khaúng ñònh, nhaân daân Campuchia seõ ñaáu tranh vuõ trang laâu daøi, gian khoå vaø töï löïc caùnh sinh nhöng cuoái cuøng seõ nhaát ñònh thaéng lôïi. Thaéng lôïi cuûa Ñaïi hoäi Quoác daân Campuchia laø keát quaû cuûa 4 naêm chieán ñaáu, hy sinh gian khoå vaø ñaùnh daáu böôùc tröôûng thaønh cuûa phong traøo caùch maïng Campuchia. Töø nhöõng phong traøo mang tính chaát töï phaùt, cuïc boä cuûa töøng ñòa phöông nay ñaõ ñöôïc quy veà moät moái, coù moät boä chæ huy thoáng nhaát, coù söï toå chöùc vaø chæ ñaïo cuûa moät ñöôøng loái thoáng nhaát trong caû nöôùc. Töø ngaøy 11 ñeán ngaøy 19/2/1951, Ñaïi hoäi Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông ñaõ hoïp taïi caên cöù Vieät Baéc quyeát ñònh toå chöùc ôû moãi nöôùc moät Ñaûng caùch maïng cho phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm cuûa töøng nöôùc. Ngaøy 11/3/1951, ñaïi bieåu maët traän daân toäc 3 nöôùc Vieät Nam, Campuchia, Laøo ñaõ hoïp, thaønh laäp lieân minh khaùng chieán choáng Phaùp. Lieân minh thaønh laäp döïa treân nguyeân taéc töï nguyeän bình ñaúng, töông trôï, vaø toân troïng cuûa chuû quyeàn cuûa nhau Thaùng 7/1951, Hoäi nghò ñaïi bieåu caùc Ñaûng vieân coäng saûn Campuchia ñaõ quyeát ñònh thaønh laäp Ñaûng Nhaân daân caùch maïng Campuchia. Hoäi nghò ñöôïc coi laø ñaïi hoäi laàn thöù nhaát cuûa Ñaûng thoâng qua cöông lónh, ñieàu leä vaø baàu ban vaän ñoäng thaønh laäp Ñaûng goàm caùc ñoàng chí Sôn Ngoïc Minh laøm tröôûng ban, Tuxamut laøm phoù tröôûng ban, Xin Hieâng, Chansamya, Keomani laø uûy vieân. Ngaøy 19/6/1951, quaân ñoäi Itxaraéc ñöôïc thaønh laäp taïi Campoát. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
30. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 30 - Treân cô sôû ñoù naêm 1953, Maët traän Khmer Itxaraéc ñaõ coù 80 vaïn hoäi vieân vaø caùc toå chöùc cô sôû nhö hoäi giaùo vieân, coâng hoäi, noâng hoäi, ñoaøn thanh nieân ôû 14 tænh. Phong traøo caùnh maïng ôû Campuchia khoâng ngöøng phaùt trieån ôû khaép 4 vuøng cuûa ñaát nöôùc giaûi phoùng ñöôïc 1/4 dieän tích ñaát ñai vôùi khoaûng gaàn 2 trieäu daân. Chính phuû phong kieán aâm möu töôùc ñoaït thaønh quaû caùch maïng, ñaõ tieán haønh haøng loaït caùc cuoäc vaän ñoäng ngoaïi giao vôùi teân “cuoäc thaäp töï chinh cuûa quoác vöông vì neàn ñoäc laäp cuûa Campuchia”. Sau nhöõng cuoäc ñaøm phaùn keùo daøi, ngaøy 9/11/1953, Phaùp ñaõ kyù keát hieäp öôùc “trao traû toaøn veïn ñoäc laäp cho Campuchia”, nhöng quaân ñoäi Phaùp vaãn tieáp tuïc chieám ñoùng Campuchia cho ñeán khi naøo chieán tranh Ñoâng Döông keát thuùc. Hieäp ñònh Giônevô (1954) ñaõ quy ñònh quaân ñoäi Phaùp ruùt heát ra khoûi laõnh thoå Campuchia, caùc löïc löôïng khaùng chieán phuïc vieân taïi choã, Campuchia cuõng cam keát khoâng tham gia baát cöù khoái lieân minh quaân söï naøo vaø khoâng truy naõ nhöõng ngöôøi tham gia khaùng chieán. Hieäp ñònh ñaõ chaám döùt vónh vieãn cheá ñoä thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp ôû Campuchia, laø keát quaû cuûa 9 naêm khaùng chieán gian khoå cuûa nhaân daân Campuchia. Caùch maïng Campuchia töø 1954 ñeán 1975 Sau hieäp ñònh Giônevô, Myõ tìm moïi caùch haát caúng Phaùp ñeå ñoäc chieám 3 nöôùc Ñoâng Döông. ÔÛ Campuchia, Myõ gaây söùc eùp vôùi chính quyeàn Xihanuùc, ñaåy nhaân daân Campuchia vaøo cuoäc chieán tranh choáng coäng, choáng caùch maïng giaûi phoùng daân toäc ôû 3 nöôùc Ñoâng Döông. Chính quyeàn Xihanuùc ñaõ thi haønh chính saùch ñoái noäi, ñoái ngoaïi hai maët. Moät maët laø nhöõng chính saùch tieán boä, maët khaùc thi haønh chính saùch thaân Myõ, ñaøn aùp nhöõng ngöôøi coäng saûn vaø caùc löïc löôïng yeâu nöôùc. Trong noäi boä giai caáp caàm quyeàn cuõng phaân hoùa thaønh nhieàu phe phaùi thaân Phaùp, thaân Myõ, taû, höõu, vì theá cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc löïc löôïng yeâu nöôùc, tieán boä vôùi theá löïc caàm quyeàn do Xi Ha Nuùc ñöùng ñaàu nhaèm thöïc hieän daân sinh, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi cuõng trôû thaønh moät nhieäm vuï böùc thieát cuûa Campuchia. Töø naêm 1955, Xihanuùc thaønh laäp noäi caùc môùi goàm chuû yeáu laø löïc löôïng caùnh höõu trong giai caáp phong kieán vaø tö saûn, ñaøn aùp, taøn saùt daõ man caùc löïc löôïng khaùng chieán choáng Phaùp. Ñoàng thôøi, ñeå xoa dòu phong traøo ñaáu tranh choáng Myõ cuûa nhaân daân, thaùng 3/1955, Xihanuùc tuyeân boá thoaùi vò chuyeån sang laøm quoác tröôûng, ñeà ra chính saùch hoøa bình trung laäp, tuyeân boá seõ xaây döïng “chuû nghóa xaõ hoäi Phaät giaùo”. Ngoaøi ra, chính quyeàn Xihanuùc coøn kyù vôùi Myõ caùc hieäp öôùc “vieän trôï quaân söï”, “vieän trôï kinh teá ” vaøo thaùng 5 vaø thaùng 9 naêm 1955. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
31. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 31 - Ñaàu nhöõng naêm 60, chính quyeàn Xihanuùc bò uy hieáp töø hai phía: moät laø caùc löïc löôïng thaân Myõ, hai laø nhaân daân Campuchia. Tröôùc söùc maïnh cuûa nhaân daân Campuchia, khoân ngoan vaø thöùc thôøi, Xihanuùc ñaõ bieát ngaû veà phía nhaân daân ñeå choáng Myõ. Chuyeån bieán mang tính chaát tích cöïc cuûa laäp tröôøng Xihanuùc dieãn ra trong thôøi gian 1963 - 1965. Nhôø ñoù, neàn hoøa bình trung laäp cuûa Campuchia ñöôïc ñaûm baûo, uy tín cuûa Campuchia ñöôïc naâng cao treân tröôøng quoác teá. Nhöõng caûi caùch kinh teá cuûa chính quyeàn Xihanuùc chuû yeáu nhaèm ñaùnh vaøo tö saûn maïi baûn ñeå baûo veä quyeàn lôïi cho giai caáp tö saûn daân toäc. Ñeá quoác Myõ tìm moïi caùch loâi keùo Xihanuùc quay laïi chính saùch thaân Myõ. Trong tình hình nhö vaäy, taäp ñoaøn Poânpoát laïi phaùt ñoäng phong traøo ñaáu tranh vuõ trang laät ñoå chính quyeàn Xihanuùc1. Chính ñöôøng loái sai laàm naøy cuûa taäp ñoaøn Poânpoát ñaõ laøm toån thaát nghieâm troïng ñeán löïc löôïng caùch maïng Campuchia, ñaåy Xihanuùc töø boû chính saùch hoøa bình trung laäp ñeå quay trôû laïi thaân Myõ. Ngaøy 20/10/1966, Xihanuùc thaønh laäp noäi caùc thaân Myõ do Lonnon ñöùng ñaàu vaø ñaøn aùp caùc löïc löôïng vuõ trang caùch maïng. Thaùng 4/1967, nhaân vuï Lonnon bò tai naïn oâtoâ, Xihanuùc buoäc Lonnon phaûi töø chöùc vaø thaønh laäp noäi caùc khaån caáp do oâng ñích thaân laøm thuû töôùng. Ngaøy 27/1/1978, Xihanuùc buoäc phaûi trao cho Pennuùt ñöùng ra thaønh laäp “noäi caùc hy voïng cuoái cuøng”. Nhöng nhöõng giaûi phaùp chính trò cuûa Xihanuùc khoâng cöùu vaõn ñöôïc tình hình beá taéc cuûa Campuchia. Ngaøy 13/8/1969, Xihanuùc laïi phaûi giao cho Lonnon thaønh laäp “noäi caùc cöùu nguy daân toäc” goàm Xiricmataéc laøm phoù thuû töôùng. Ngaøy 18/3/1970 nhaân Xihanuùc ñi chöõa beänh taïi Paris, Lonnon ñaõ tieán haønh ñaûo chính quaân söï laät ñoå Xihanuùc thaønh laäp cheá ñoä “coäng hoøa Khmer” ñöôïc Myõ coâng nhaän. Söï kieän naøy chính thöùc ñöa Campuchia vaøo quyõ ñaïo cuûa chuû nghóa thöïc daân môùi cuûa Myõ, noái lieàn vaønh ñai choáng coäng ôû Ñoâng Nam AÙ (Laøo, Thaùi Lan, Vieät Nam vaø Campuchia). Lôïi duïng tình hình naøy, löïc löôïng vuõ trang Vieät Nam phoái hôïp vôùi caùc löïc löôïng caùch maïng Campuchia ñaõ giaûi phoùng nhieàu vuøng roäng lôùn 17/20 tænh ôû Campuchia. Ngaøy 23/3/1970 ôû Ratanakiri, maët traän daân toäc thoáng nhaát vaø quaân ñoäi giaûi phoùng Campuchia ñöôïc thaønh laäp. Thaùng 4/1970, hoäi nghò caáp cao nhaân daân ba nöôùc Ñoâng Döông hoïp, thaønh laäp lieân minh chieán ñaáu choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc. Ngaøy 4/5/1970, chính phuû vöông quoác ñoaøn keát daân toäc Campuchia ra ñôøi. 1 Poânpoát teân thaät laø Saloth Saâr laø keû coù nhieàu tham voïng caù nhaân vaø tinh thaàn daân toäc heïp hoøi, cöïc ñoan. Naêm 1953, Poânpoát taäp hôïp phe caùnh cuûa nhöõng keû cuøng du hoïc ôû nöôùc ngoaøi vôùi y laø Ieângsari, Khieâuxaêmphon aâm möu cöôùp quyeàn laõnh ñaïo Ñaûng Nhaân daân caùnh maïng Campuchia. Thaùng 9/1960, y ñaõ chui vaøo ñöôïc cô quan laõnh ñaïo cuûa Ñaûng. Thaùng 1/1963, sau khi saùt haïi toång bí thö Tuxamuùt, y ñaõ trieäu taäp hoäi nghò cuûa Ñaûng. Thaùng 10/1966 Poânpoát trieäu taäp hoäi nghò TW Ñaûng thoâng qua Nghò quyeát thay ñoåi laïi toaøn boä ñöôøng loái ñuùng ñaén cuûa Ñaûng vaø thanh tröø nhöõng ñaûng vieân chaân chính Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
32. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 32 - Ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa quaân tình nguyeän Vieät Nam, nhaân daân Campuchia ñaõ lieân tuïc ñaùnh thaéng nhieàu cuoäc taán coâng cuûa Myõ - Nguïy: Thaàn löûa thaùng 4/1970, Chen la I thaùng 7/1970, Chen la II thaùng 8/1970. Töø ñaàu naêm 1973, quaân nguïy Lonnon phaûi co cuïm ôû Phnoâmpeânh vaø moät soá thaønh phoá lôùn khaùc. Thaùng 8/1973, Myõ phaûi tuyeân boá chaám döùt neùm bom taïi Campuchia. Thaùng 9/1973, löïc löôïng vuõ trang Campuchia chuyeån sang taán coâng, bao vaây Phnoâmpeânh, Baùtñomboong, Uñoâng, Campoát Ñaàu naêm 1975, phoái hôïp vôùi caùc löïc löôïng caùch maïng Vieät Nam vaø Laøo, löïc löôïng caùch maïng Campuchia taán coâng döõ doäi vaøo caùc thaønh phoá vaø ñöôøng giao thoâng quan troïng. Ngaøy 14/7/1975 Phnoâmpeânh ñöôïc hoaøn toaøn giaûi phoùng cuøng vôùi caùc thaønh phoá khaùc. Cuoäc ñaáu tranh choáng Myõ cuûa nhaân daân Campuchia ñaõ keát thuùc thaéng lôïi. Campuchia töø naêm 1975 ñeán nay Ngay sau khi thuû ñoâ Phnoâmpeânh ñöôïc giaûi phoùng, taäp ñoaøn Khmer Ñoû Poânpoát Ieângsari ñaõ phaûn boäi laïi caùch maïng, ñöa ñaát nöôùc Campuchia vaøo thôøi kyø lòch söû ñen toái. Taäp ñoaøn Khmer Ñoû ñaõ xua ñuoåi nhaân daân ra khoûi caùc thaønh phoá, buoäc hoï phaûi soáng vaø lao ñoäng taäp trung ôû noâng thoân. Chuùng taøn phaù tröôøng hoïc, chuøa chieàn, caám chôï vaø taøn saùt haøng trieäu ngöôøi daân Campuchia voâ toäi. Chuùng phaùt ñoäng cuoäc chieán tranh bieân giôùi vôùi Vieät Nam, kích ñoäng tö töôûng haèn thuø daân toäc. Tröôùc thaûm hoïa dieät chuûng, ngaøy 3/12/1978, Maët traän daân toäc cöùu nöôùc Campuchia thaønh laäp. Ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa quaân tình nguyeän Vieät Nam, Maët traän daân toäc cöùu nöôùc Campuchia ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân Campuchia noåi daäy ôû khaép nôi. Ngaøy 7/1/1979, thuû ñoâ Phnoâmpeânh ñöôïc giaûi phoùng, cheá ñoä thoáng trò cuûa taäp ñoaøn Poânpoát, Ieâng Xari bò laät ñoå. Lòch söû Campuchia böôùc sang thôøi kyø môùi, thôøi kyø hoài sinh, xaây döïng ñaát nöôùc, ñoàng thôøi tieán haønh cuoäc noäi chieán caùch maïng keùo daøi choáng caùc theá löïc thuø ñòch. Ñeå tieán tôùi moät giaûi phaùp chính trò cho vaán ñeà Campuchia thaùng 9-1989, quaân tình nguyeän Vieät Nam ñaõ chuû ñoäng vaø ñôn phöông ruùt heát khoûi Campuchia. Vôùi söï goùp söùc cuûa caùc nöôùc Inñoâneâxia vaø Ñoâng Nam AÙ cuøng 5 nöôùc uûy vieân thöôøng tröïc Hoäi ñoàng Baûo annLieân hôïp quoác, qua nhieàu naêm thöông löôïng, caùc beân Campuchia ñaõ ñi ñeán thoûa thuaän thaønh laäp Hoäi ñoàng daân toäc toái cao Campuchia (SNC) do thaùi töû Xihanuc laøm chuû tòch. Ngaøy 23/10/1991, taïi hoäi nghò quoác teá Paris veà Campuchia, hieäp ñònh hoøa bình veà Campuchia ñaõ ñöôïc kyù keát. Caên cöù vaøo hieäp ñònh naøy vaø quyeát ñònh cuûa Hoäi ñoàng daân toäc toái cao SNC, töø ngaøy 23 ñeán ngaøy 27/5/1993, cuoäc baàu cöû Quoác Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
33. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 33 - hoäi laäp hieán ñöôïc toå chöùc taïi Campuchia döôùi söï giaùm saùt cuûa Lieân hôïp quoác. Ngaøy 21/9/1993, Quoác hoäi môùi ñaõ thoâng qua hieán phaùp môùi thieát laäp neàn quaân chuû laäp hieán do Noâroâñoâm Xihanuc laøm quoác vöông. Theo hieán phaùp, chính phuû Campuchia do hoaøng thaân Noâroâñoâm Ranarit vaø oâng Hunsen laøm ñoàng thuû töôùng laø thoûa öôùc cuûa hai phaùi chính trò lôùn nhaát (FUNCINPEC) vaø Ñaûng Nhaân daân caùch maïng Campuchia (CPP). Trong khi giaûi quyeát caùc vaán ñeà caáp baùch cuûa ñaát nöôùc laø oån ñònh, taùi thieát vaø vaán ñeà Khmer Ñoû, khoâng ít raéc roái ñaõ xaûy ra. Thaùng 7/1997, thaùi töû Ranarit aâm möu loaïi boû löïc löôïng CPP cuûa oâng Hunsen thaát baïi. Boä tröôûng ngoaïi giao cuûa chính phuû, oâng Unghuoát ñöôïc ñeà cöû vaøo chöùc vuï thuû töôùng thöù nhaát. Uy tín cuûa Hunsen vaø Ñaûng Nhaân daân caùch maïng Campuchia leân cao, löïc löôïng Khmer Ñoû suy yeáu daàn. Nhaân daân Campuchia coøn phaûi tieáp tuïc ñaáu tranh ñeå xaây döïng ñaát nöôùc Campuchia tieán boä vaø phoàn vinh trong coäng ñoàng caùc nöôùc ASEAN. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
34. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 34 - CHÖÔNG III. LAØO I. ÑAÁT NÖÔÙC VAØ DAÂN CÖ 1. ÑÒA LYÙ TÖÏ NHIEÂN Laøo laø moät nöôùc naèm treân baùn ñaûo Ñoâng Döông, bieân giôùi phía Baéc giaùp vôùi Trung Quoác, doøng soâng Meâkoâng laø bieân giôùi phía Taây vaø Taây Baéc vôùi Mianma vaø Thaùi Lan, phía Ñoâng laø bieân giôùi vôùi Vieät Nam, phía Nam laø Campuchia. Dieän tích ñaát nöôùc laø 236.800 km2, daân soá naêm 1996 laø 4,88 trieäu ngöôøi. Laøo laø quoác gia duy nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ khoâng coù ñöôøng bieån . Nhöng buø laïi, doøng soâng Meâkoâng coù chieàu daøi 1.800 km chaïy qua ñaát Laøo laø moät nguoàn thuûy vaên doài daøo coù tính toång hôïp veà kinh teá, ñoàng thôøi laø truïc chính cuûa ñaát nöôùc vaø laø yeáu toá cuûa söï thoáng nhaát ñaát nöôùc veà maët ñòa lyù, laø sôïi daây noái lieàn vôùi caùc nöôùc Ñoâng Döông. Röøng nuùi chieám gaán 3/4 dieän tích ñaát nöôùc, chöùa ñöïng nguoàn taøi nguyeân khoaùng saûn phong phuù vaø ña daïng. Caùc loaïi khoaùng saûn coù tröõ löôïng cao nhö saét, ñoàng, thieác, chì, vaøng vaø ngoïc ôû raûi raùc khaép ñaát nöôùc. Röøng Laøo chieám 63,6% dieän tích, goàm nhieàu loaïi goã quyù nhö goã teách, goã mun, goã traéc, goã trai, goã laùt hoa vaø nhaát laø caùnh kieán traéng cuøng nhieàu loaïi döôïc lieäu quyù hieám, laø nguoàn taøi nguyeân voâ giaù. Vuøng cao nguyeân ñaát ñoû Boâloâven, Khaêmmuoän, Möôøngphuoân laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc loaïi caây coâng nghieäp nhieät ñôùi nhö cao su, traø, hoàø tieâu, vaø chaên nuoâi phaùt trieån.Vuøng ñoàng baèng tuy chæ chieám 10% dieän tích nhöng raát maøu môõ vaø laø vöïa luùa cuûa Laøo. Lôùn nhaát laø ñoàng baèng Chaêmpasaéc ôû Haï Laøo vaø Vieânchaên. Khí haäu Laøo cuõng nhö caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc laø khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, noùng aåm, möa nhieàu, raát thuaän lôïi cho ñôøi soáng con ngöôøi vaø phaùt trieån noâng nghieäp. 2. DAÂN CÖ Cö daân coå soáng laâu ñôøi nhaát treân ñaát Laøo laø ngöôøi Khaï - moät boä phaän cuûa ngöôøi Inñoâneâdieân maø sau naøy goïi laø Laøo Thông. Hoï chính laø chuû nhaân cuûa nhöõng neàn vaên hoùa coå nhaát treân ñaát Laøo. Töø theá kyû X, moät boä phaän ngöôøi Thaùi töø Taây Nam Trung Quoác ñaõ daàn daàn di cö xuoáng vuøng thöôïng löu soâng Meâkoâng. Hoï ñeán ñaát Laøo vaø ñöôïc goïi laø Laøo Luøm. Moät boä phaän thuoäc nhoùm Haùn-Taïng coù theå di cö xuoáng Laøo muoän hôn treân nhöõng vuøng cao cuûa Thöôïng Laøo ñöôïc goïi laø Laøo Xuûng. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
35. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 35 - Traûi qua moät quaù trình sinh soáng cuûa caùc nhoùm toäc ngöôøi treân ñaát Laøo, hoï ñaõ hoøa hôïp vôùi nhau taïo neân hình thaùi cö truù vöøa mang tính chaát xen keõ, vöøa taäp trung, phaûn aùnh ñöôïc nhöõng ñieàu kieän lòch söû, ñòa lyù vaø kinh teá cuûa ñaát nöôùc. Ngaøy nay, caùc daân toäc Laøo ñang chung söùc xaây döïng ñaát nöôùc Laøo phoàn vinh vaø tieán boä xaõ hoäi. II. CAÙC GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ LAØO 1. LÒCH SÖÛ LAØO TRÖÔÙC KHI NHAØ NÖÔÙC LAN XAÏNG RA ÑÔØI Nhöõng keát quaû khaûo coå hoïc ñaõ chöùng minh, Laøo laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa loaøi ngöôøi. Töø nhöõng naêm 30, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy di coát cuûa ngöôøi vöôïn Baéc Kinh goàm maûnh xöông thaùi döông traùi ôû Thaåm Hang vaø raêng haøm soá 2 haøm döôùi ôû Thaåm Padi. Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy ôû Trung vaø Thöôïng Laøo nhöõng coâng cuï thuoäc ñaëc tröng vaên hoùa Hoøa Bình nhö: coâng cuï cuoäi hình ñóa, rìu ngaén, coâng cuï chaët loaïi hình Sumatra vaø coâng cuï baèng xöông nhö muõi nhoïn, muõi teân, ñuïc ÔÛ taàng treân cuûa Thaåm Hang, ngöôøi ta coøn tìm thaáy nhöõng coâng cuï kieåu Hoøa Bình vaø nhöõng rìu maøi löôõi laø ñaëc tröng thôøi trung kyø ñaù môùi. Loaïi hình coâng cuï naøy cuõng ñöôïc tìm thaáy ôû Thaåm Nanganh thuoäc Luoângphabaêng. ÔÛ thôøi kyø ñaù môùi, cö daân Laøo ñaõ cheá taïo ra rìu ñaù coù vai, maûnh töôùc, ñoà goám hoa vaên thöôøng. Nhöõng hieän vaät naøy phoå bieán ôû di chæ Quanphaxang, baûn Dang, hang Mahaûxay thuoäc tænh Khaêmmuoän. Sau thôøi ñaïi ñoàng thau, ngöôøi ta ñaõ tìm ra nhieàu loaïi rìu, ñuïc, löôõi caâu ôû Luoângphabaêng. ÔÛ Xieângkhoaûng, ngöôøi ta phaùt hieän ra beân döôùi caùc chum ñaù cao 3m, ñöôøng kính 3m laø moät soá hieän vaät ñoàng thau, gæ saét, ñaëc bieät laø moät töôïng ñoàng nhoû cao 9cm. Ñieàu ñaùng chuù yù laø nhöõng chum naøy phaân boá doïc theo caùc loä trình, trong ñoù coù hai loä trình chuû yeáu laø Möôøngphuoân - Luoângphabaêng vaø Möôøngphuoân - Vieânchaên. ÔÛ vuøng Haï Laøo, nhöõng di chæ khaûo coå hoïc thuoäc vaên hoùa ñaù môùi, ñoàng thau vaø saét sôùm ñöôïc phaùt hieän daøy ñaëc. Ñaây raát coù theå laø ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Moân, xen keõ vôùi ngöôøi Khmer. Ngöôøi Khmer ñaõ laäp neân moät quoác gia sô kyø vaø hoï ñaõ khoâng ngöøng môû roäng laõnh thoå leân phía Baéc, khoáng cheá caû moät vuøng roäng lôùn ôû vaøo nhöõng theá kyû XI - XIII. Söï di cö cuûa ngöôøi Laøo Luøm vaøo chung soáng vôùi ngöôøi Laøo Thông (Khaï) ñaõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån maïnh meõ hôn cuûa neàn kinh teá xaõ hoäi ôû Baéc Laøo. Nhieàu tuï ñieåm daân cö hình thaønh oån ñònh, caùc thò toäc boä laïc baét ñaàu phaân hoùa hình thaønh caùc möôøng coå. Möôøng coå laø moät hình thöùc toå chöùc nhaø nöôùc sô khai ôû Laøo, noâng nghieäp troàng luùa, nöông ruoäng baäc thang laø chuû yeáu, kinh teá saên baét vaø haùi löôïm keát hôïp Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
36. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 36 - vôùi caùc ngheà thuû coâng khaùc boå sung. Taøi lieäu veà giai ñoaïn lòch söû naøy quaù ít oûi nhöng qua truyeàn thuyeát vaø moät soá tö lieäu taûn maïn , ta coù theå phaùc hoïa: ñöùng ñaàu möôøng coå laø khuùn, sau ñoåi laø thaøo, roài phía. Toå chöùc xaõ hoäi sô khai, kinh teá töông ñoái phaùt trieån laø tieàn ñeà cho söï ra ñôøi nhaø nöôùc thoáng nhaát ôû Laøo. 2. SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ NHÖÕNG BÖÔÙC THAÊNG TRAÀM CUÛA NHAØ NÖÔÙC LAN XAÏNG Söï hình thaønh vaø böôùc ñaàu phaùt trieån cuûa quoác gia Lan Xaïng (theá kyû XIV- XVI) Söï ra ñôøi cuûa möôøng coå vôùi neàn kinh teá, xaõ hoäi töông ñoái phaùt trieån trong khi caùc nöôùc laùng gieàng bò suy yeáu, phaân lieät laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï phaùt trieån ñoäc laäp cuûa Laøo. Phangöøm chính laø ngöôøi ñaõ ñaët neàn moùng cho söï thaønh laäp quoác gia Laøo thoáng nhaát1. OÂng laø con cuûa Phipha, chaùu cuûa Phía Khaêmphoøng, phaûi chaïy sang Campuchia. OÂng ñöôïc vua Campuchia nuoâi döôõng, haáp thuï ñaïo Phaät, cho hoïc haønh. Lôùn leân, oâng ñöôïc vua Campuchia gaû con gaùi cho vaø giuùp xaây döïng ñaïo quaân 1 vaïn ngöôøi, trôû veà giaønh laïi ngoâi vua. Ñaïo quaân cuûa Phangöøm nhanh choùng chinh phuïc caùc möôøng cuûa Laøo vaø Lanna (Thaùi). Naêm 1353, Phangöøm leân ngoâi vua ôû Xieàngñoâng – Xieàngthoâng vaø ñaët teân nöôùc laø Lan Xaïng (Trieäu voi). Sôû dó Phangöøm nhanh choùng chinh phuïc caùc möôøng coå laø do xu theá thoáng nhaát ñeå phaùt trieån cuûa caùc toäc Laøo. Sau khi leân laøm vua, Phangöøm tieán haønh chia vöông quoác thaønh caùc möôøng vaø chæ ñònh caùc thuû lónh cai trò, cöù 1 thaùng phaûi baùo caùo 1 laàn vaø 3 naêm phaûi veà chaàu vua taïi kinh ñoâ moät laàn. OÂng xaây döïng moät ñaïo quaân thöôøng tröïc ñoâng ñaûo vaø thaønh laäp moät Hoäi ñoàng quaân söï goàm 5 ngöôøi, do nhaø vua naém quyeàn chæ huy toái cao. OÂng thieát laäp quan heä bang giao vôùi caùc nöôùc laùng gieàng. OÂng cho truyeàn baù Phaät giaùo Tieåu thöøa, xaây döïng kinh ñoâ Möôøngxoa, xaây döïng chöõ vieát coù nguoàn goác töø chöõ Thaùi. Naêm 1373, Phangöøm cheát, con oâng laø Thaøo Unhöôn leân ngoâi (1373-1416). Naêm 1376, Unhöôn cho ñieàu tra daân soá: 400.000 ngöôøi Khaï, noâ leä vaø ngoaïi kieàu, 300.000 ngöôøi Thaùi, Laøo. OÂng tieáp tuïc hoaøn chænh quaân ñoäi; 15 vaïn quaân chia laøm 5 ñaïo, tieáp tuïc xaây döïng chuøa chieàn, ñöa Phaät giaùo leân ñòa vò quoác giaùo. OÂng tieáp tuïc quan heä bình thöôøng vôùi Ayutthaya, Lanna, Trung Quoác, Ñaïi Vieät Nhôø ñoù, Lan Xaïng tieáp tuïc phaùt trieån. Nöôùc Lan Xaïng tieáp tuïc phaùt trieån bình thöôøng trong ñieàu kieän nhaø nöôùc phong kieán keùm taäp trung hôn caùc nöôùc phöông Ñoâng khaùc. Söï toàn taïi caùc möôøng 1 Theo nieân giaùm coå: “Ni Tan Khun BoLom” Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
37. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 37 - vôùi caùc thuû lónh möôøng, maâu thuaãn trong noäi boä hoaøng toäc laø nguyeân nhaân chính laøm cho Lan Xaïng trong thôøi gian tieáp theo ñeán theá kyû XVI coù luùc baát oån. Caùc cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc Mianma Sau khi ñaùnh thaéng quaân xaâm löôïc Ayutthaya vaøo naêm 1540, nhaân daân Laøo phaûi ñöông ñaàu vôùi cuoäc xaâm laêng cuûa Mianma. Naêm 1864, vua Mianma laø Bayinnooïng daãn quaân doïc soâng Meânam taán coâng kinh ñoâ Möôøngxoa. Vua Lan Xaïng laø Xeätthathilaït toå chöùc phoøng thuû ôû Paéchuoài thaéng lôïi. Nhöng thaáy theá ñòch quaù maïnh, oâng cho ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc löôïng, thöïc hieän keá saùch vöôøn khoâng nhaø troáng. Naêm 1565, quaân Lan Xaïng phaûn coâng ñaùnh ñuoåi quaân Mianma veà nöôùc. Sau thaéng lôïi, Xeätthathilaït dôøi kinh ñoâ veà Vieân Chaên vaø xaây döïng nôi ñaây thaønh kinh ñoâ traùng leä. Nhieàu coâng trình kieán truùc noåi tieáng ñöôïc xaây döïng nhö Vaùtphakeo, Thaïtluoång. Ñoàng thôøi nhaø vua cho xaây döïng heä thoáng chieán luõy kieân coá xung quanh kinh ñoâ Vieânchaên, taêng cöôøng quan heä bang giao vôùi Ñaïi Vieät. Trong hai naêm 1567, 1569, lieân quaân Lan Xaïng, Ayutthaya taán coâng Mianma ñeå phoøng veä nhöng bò thaát baïi. Quaân Mianma thöøa thaéng taán coâng xaâm löôïc Lan Xaïng laàn thöù hai. Cuõng nhö laàn tröôùc, nhaân daân Lan Xaïng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Xeätthathilaït vaø Xeânxulin tích cöïc thöïc hieän ñöôøng loái “vöôøn khoâng nhaø troáng”, tieán haønh chieán tranh du kích. Cuoái 1570, quaân daân Lan Xaïng phuïc kích tieâu dieät phaàn lôùn quaân Mianma treân ñöôøng ruùt lui taïi Anoâxoâm: 3 vaïn quaân Mianma vaø 150 thôùt voi bò baét soáng, haøng vaïn quaân Mianma cuøng treân 1000 voi bò gieát cheát. Naêm 1571, vua Xeätthathilaït chæ huy 1 ñaïo quaân lôùn tieán xuoáng Möôøng Oângan (Nam Laøo) thuoäc quyeàn cai quaûn cuûa Campuchia. Maëc duø bò maát tích, song vuøng naøy töø ñoù thuoäc veà laõnh thoå Lan Xaïng. ÔÛ kinh ñoâ Vieânchaên ñaõ xaûy ra cuoäc tranh giaønh ngoâi vua, töôùng Xeânxulin ñaõ ñem quaân veà cuûng coá chính quyeàn vaø leân ngoâi vua. Nhöng xu höôùng caùt cöù giöõa caùc möôøng laïi xaûy ra laøm cho tình hình chính trò maát oån ñònh. Lôïi duïng tình hình ñoù, Bayinnooïng laïi ñem quaân xaâm löôïc Lan Xaïng laàn thöù 3. Xeânxulin tieáp tuïc ñöôøng loái khaùng chieán nhö hai laàn tröôùc, song ñaát nöôùc bò phaân chia thieáu ñoaøn keát, thoáng nhaát neân cuoäc khaùng chieán laàn naøy cuûa nhaân daân Lan Xaïng bò thaát baïi. Xeânxulin phaûi chaïy troán, Bayinnooïng ñöa moät ngöôøi trong hoaøng toäc leân laøm vua buø nhìn, bieán Lan Xaïng thaønh moät thuoäc quoác cuûa Mianma, haøng naêm phaûi trieàu coáng 10 con voi vaø 12 caân vaøng. Naêm 1579, moät ngöôøi ñoäi teân Xeätthathilaït ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân ñaùnh ñuoåi quaân Mianma vaø trieàu ñình buø nhìn Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
38. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 38 - khoâi phuïc neàn ñoäc laäp, Mianma phaûi ñem quaân bao vaây Vieânchaên môùi chieám laïi ñöôïc. Sau 3 laàn anh duõng khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc Mianma, ñaát nöôùc Laøo taïm thôøi rôi vaøo tay giaëc ngoaøi. Traùch nhieäm ñoù thuoäc veà giai caáp thoáng trò, queân maát quyeàn lôïi daân toäc maø chæ chuù yù ñeán vieäc tranh giaønh ñòa vò caù nhaân. Maëc duø vaäy, tinh thaàn yeâu nöôùc, ñoaøn keát, anh duõng khaùng chieán cuûa nhaân daân Laøo ñaõ quyeát ñònh thaéng lôïi cuûa caùc cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc. Ñaát nöôùc Laøo qua moät thôøi kyø ñoäc laäp (1353-1563) ñaõ töông ñoái thoáng nhaát, ñuû söùc ñöông ñaàu vôùi caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa keû thuø. Maëc khaùc, caùc nhaø laõnh ñaïo vaø chæ huy khaùng chieán ñaõ bieát ñoäng vieân, söû duïng töôùng gioûi, toå chöùc quaàn chuùng vaø ñeà ra ñöôøng loái khaùng chieán taøi tình choáng quaân xaâm löôïc Mianma, baûo veä chuû quyeàn ñaát nöôùc. Thôøi kyø khoâi phuïc vaø phaùt trieån thònh vöôïng cuûa nöôùc Lan Xaïng (theá kyû XVII - XVIII) Naêm 1598, Phavoâra Voângxa leân laøm vua, tuyeân boá khoâng phuï thuoäc Mianma nöõa. Ñaát nöôùc daàn daàn phuïc hoài vaø phaùt trieån thònh vöôïng. Döôùi trieàu vua Xulinha Voângxa, vöông quoác Lan Xaïng ñaït tôùi giai ñoaïn phoàn vinh nhaát. Ñöùng ñaàu boä maùy haønh chính laø vua: laø ngöôøi sôû höõu toái cao veà ruoäng ñaát, ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø toân giaùo. Toaøn vöông quoác goàm 7 tænh, ñöùng ñaàu laø 7 vò ñaïi thaàn coù caùc quan phuï taù. Trong trieàu ñình coù phoù vöông, 7 vò ñaïi thaàn noùi treân hoïp laïi thaønh hoäi ñoàng tö vaán cuûa nhaø vua, 5 vò ñaïi thaàn khaùc phuï traùch cô quan phaùp vieän. Döôùi moãi tænh laø nhöõng ñôn vò haønh chính nhoû hôn. Nhaø vua ñaõ taêng cöôøng xaây döïng quaân ñoäi ñeå baûo veä ñaát nöôùc vaø giöõ gìn söï thoáng nhaát. Ñoäi quaân naøy goàm hai loaïi: quaân thöôøng tröïc cuûa nhaø vua - baûo veä kinh ñoâ vaø bieân aûi; quaân ñòa phöông - baûo veä ñòa phöông mình döôùi söï ñieàu ñoäng cuûa nhaø vua. Vuõ khí cuûa quaân ñoäi ngoaøi caùc loaïi thoâng thöôøng coøn coù caùc loaïi ñaïn noå mua cuûa caùc laùi buoân chaâu AÂu. Quan heä kinh teá xaõ hoäi töông ñoái phaùt trieån. Cô sôû cuûa neàn kinh teá laø noâng nghieäp troàng luùa (nöông raãy, ruoäng baäc thang, theàm cao ven soâng). Thuû coâng nghieäp mang tính coå truyeàn tieáp tuïc phaùt trieån ñaõ ñeán möùc chuyeân moân hoùa ôû moät soá thaønh thò, noâng thoân. Vieäc saûn xuaát vaøng, baïc, höông lieäu coù töø khaù sôùm ñaõ phaùt trieån maïnh meõ, trong thôøi kyø naøy taïo ra saûn phaåm trao ñoåi vôùi nöôùc ngoaøi. Xuaát hieän hai trung taâm buoân baùn lôùn laø: Möôøngkhuùc vaø Luoângphabaêng. Toaøn xaõ hoäi Lan Xaïng goàm 3 caáp: quí toäc quan laïi, noâng daân vaø noâ leä. Trong ñoù noâng daân chieám soá ñoâng tuyeät ñoái vaø gaén boù vôùi nhau trong quan heä laøng baûn, huyeát toäc. Ruoäng ñaát thuoäc quyeàn quaûn lyù vaø phaân phoái cuûa laøng baûn, noâng daân töï canh taùc Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû
39. Lịch sử Đoâng Nam AÙ - 39 - noäp 1/2 hoa lôïi cho nhaø nöôùc, laøng baûn vaø phaûi chòu nghóa vuï lao dòch. Noâ leä chieám moät phaàn nhoû vaø thöôøng lao ñoäng phuïc dòch trong nhaø. ÔÛ xaõ hoäi Laøo, ngoaøi 3 giai caáp treân coøn coù moät boä phaän coù vai troø quan troïng trong giaùo duïc vaø ñôøi soáng tinh thaàn laø caùc nhaø tu haønh. Hoï ñöôïc kính troïng nhöng khoâng phaûi laø boä phaän thoáng trò. Tuy vaäy trong xaõ hoäi Laøo coøn toàn taïi nhieàu taøn tích nguyeân thuûy, kinh teá töï caáp, töï tuùc vaø ñoùng kín trong caùc laøng baûn. 3. THÔØI KYØ SUY YEÁU VAØ KHUÛNG HOAÛNG, AÙCH THOÁNG TRÒ CUÛA XIEÂM, PHAÙP VAØ PHONG TRAØO ÑAÁU TRANH GIAØNH ÑOÄC LAÄP CUÛA NHAÂN DAÂN LAØO (ÑAÀU THEÁ KYÛ XVIII ÑEÁN 1945) Thôøi kyø suy yeáu, phaân lieät bò Xieâm thoáng trò vaø phong traøo ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp cuûa nhaân daân Laøo. Naêm 1711, Xulinha Voângxa qua ñôøi, ñaát nöôùc xaûy ra cuoäc tranh giaønh ngoâi thöù vaø quyeàn lôïi rieâng kòch lieät. Cuoái cuøng Xayoâng Hueá (du hoïc ôû Hueá) leân ngoâi vua, hieäu laø Xeätthathilaït II. ÔÛ mieàn Baéc, Keátxalaït voán naém quyeàn ôû Luoângphabaêng töï xöng laøm vua vaøo naêm 1712. ÔÛ mieàn Nam, Chaäu Xayxixamaùt, em cuûa Xayoâng Hueá laäp ra vöông quoác Champaxaéc. Söï toàn taïi 3 vöông trieàu ôû 3 tieåu quoác khaùc nhau laø ñieàu kieän cho Xieâm doøm ngoù vaø xaâm chieám. Naêm 1778, quaân Xieâm chia laøm hai ñöôøng taán coâng ñaát Laøo. Ñaïo quaân boä goàm 20.000 quaân do Mahacat Xaácxaác chæ huy. Ñaïo quaân thuûy do Xuxaxæ chæ huy goàm 1000 quaân nhanh choùng vöôït soâng Mekoâng chieám ñöôïc Champaxaéc. Caû hai ñaïo quaân taäp trung bao vaây Vieânchaên 4 thaùng nhöng khoâng haï ñöôïc. Trong khi ñoù chính quyeàn Luoângphabaêng voäi vaõ ñaàu haøng vaø cho 3000 quaân tieáp tay cho Xieâm bao vaây Vieânchaên. Vua Vieânchaên laø OÂngbun cuøng caùc töôùng taù lo sôï chaïy troán khoûi Vieânchaên. Chieám ñöôïc Vieânchaên, quaân Xieâm ra leänh cöôùp phaù, laäp chính phuû buø nhìn, bieán Laøo thaønh thuoäc quoác cuûa Xieâm. Trong hôn 1 theá kyû chòu söï thoáng trò cuûa Xieâm, vua Laøo phaûi coáng naïp saûn vaät, ngöôøi daân phaûi ñi lao dòch naëng neà ôû Xieâm. Naêm 1804, Chaäu Anuï noái ngoâi vua cha ñaõ bí maät khoâi phuïc ñaát nöôùc, chuaån bò moïi maët ñeå choáng xaâm löôïc. Naêm 1822, oâng xin vua Xieâm cho con mình laø Chaäu Laïtxabuùt laøm vua Champaxaéc, lieân heä vôùi trieàu Nguyeãn (Vieät Nam ) ñeå laøm haäu thuaãn. Naêm 1827, nhaân luùc Anh ñe doïa Bangkok, Chaäu Anuï phaùt ñoäng cuoäc chieán tranh choáng Xieâm. Quaân Laøo chia laøm hai caùnh Baéc, Nam tieán vaøo chieám ñaát Xieâm, töøng chieám ñöôïc kho thoùc lôùn ôû Trung boä Xieâm. Trong luùc ñoù, vua Luoângphabaêng laø Titxa ñaõ baùo cho vua Xieâm bieát, Chaäu Laïtxabuùt phaûi keùo quaân veà baûo veä Champaxaéc nhöng bò quí toäc ñaàu haøng Xieâm baét vaø noäp cho quaân giaëc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch söû