Giáo trình Một số vấn đề làng xã cổ truyền Việt Nam - Nguyễn Công Chất (Phần 1)

Nội dung text: Giáo trình Một số vấn đề làng xã cổ truyền Việt Nam - Nguyễn Công Chất (Phần 1)

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH Một số vấn đề về LÀNG XÃ CỔ TRUYỀN VIỆT NAM (Chuyeân ñeà daønh cho sinh vieân ngaønh Lòch söû) NGUYEÃN CÔNG CHẤT 2002
2. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 2 - MỤC LỤC Lôøi Noùi Ñaàu 3 Chöông I 5 I. LAØNG XAÕ VAØ CAÙC LOAÏI HÌNH LAØNG XAÕ 5 1. Laøng, xaõ, thoân 5 2. Phaân loaïi laøng xaõ 5 II. TEÂN LAØNG 6 III. NGUOÀN GOÁC LÒCH SÖÛ VAØ QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN 7 1. Nguoàn goác lòch söû 7 2. Söï taùi laäp laøng xaõ 11 Chöông II 12 I. KINH TEÁ NOÂNG NGHIEÄP VAØ CHEÁ ÑOÄ SÔÛ HÖÕU RUOÄNG ÑAÁT 12 1. Saûn xuaát tieåu noâng 12 2. Cheá ñoäng sôû höõu ruoäng ñaát 13 II.THÖÔNG NGHIEÄP LAØNG XAÕ 20 1.Chôï ñòa phöông (chôï phieân vaø phoá nhoû) 20 2. Thò traán 22 3.Laøng Buoân baùn 23 4. Thò töù 24 III. THUÛ COÂNG NGHIEÄP LAØNG QUEÂ 24 1. Laøng ngheà 24 2. Phöôøng hoäi 25 Chöông III 27 I. CAÙC LOAÏI HÌNH TOÅ CHÖÙC XAÕ HOÄI 27 1. Taäp hôïp ngöôøi theo ñòa vöïc ngoõ, xoùm 27 2. Toå chöùc doøng hoï 28 3. Taäp hôïp ngöôøi theo toå chöùc phöôøng hoäi 30 4. Taäp hôïp ngöôøi theo giaùp 30 II. TOÅ CHÖÙC BOÄ MAÙY QUAÛN LYÙ 32 III. HÖÔNG ÖÔÙC 34 1. Noäi dung höông öôùc 34 2. Vai troø vaø taùc ñoäng cuûa höông öôùc trong quaûn lyù laøng xaõ. 37 Chöông IV 39 I. VAØI NEÙT VEÀ TÍN NGÖÔÕNG VAØ TOÂN GIAÙO TRONG LAØNG XAÕ VIEÄT NAM 39 1. Ñình laøng vaø tín ngöôõng thaønh hoaøng 39 2. Thôø cuùng toå tieân. 40 II. NHO, PHAÄT, ÑAÏO DUNG HÔÏP ÑOÀNG LÖU 41 III. LEÃ HOÄI VÔÙI “VAÊN HOAÙ TAÂM LINH” TRONG LAØNG VIEÄT 43 THÖ MUÏC SAÙCH THAM KHAÛO 46 ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
3. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 3 - LÔØI NOÙI ÑAÀU Nöôùc ta voán laø nöôùc noâng nghieäp coå truyeàn, vaø gaén keát vôùi noù laø laøng xaõ coå truyeàn. Do ñoù trong quaù trình laõnh ñaïo caùch maïng, Ñaûng coäng saûn Vieät Nam luoân luoân khaúng ñònh vò theá chieán löôïc cuûa vaán ñeà noâng nghieäp, noâng thoân vaø noâng daân. Ngaøy nay chuùng ta ñang ñaåy maïnh söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc vì muïc tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû, vaên minh, trong ñoù coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa noâng nghieäp vaø noâng thoân giöõ vò trí troïng yeáu. Vì vaäy vieäc nhaän thöùc ñuùng ñaén vò trí, vai troø cuûa laøng xaõ khoâng chæ coù yù nghóa tìm hieåu lòch söû truyeàn thoáng, maø coøn laø moät trong nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn raát böùc xuùc cuûa caùch maïng nöôùc ta. Noùi moät caùch khaùc tìm hieåu laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam khoâng chæ ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà thuoäc veà quaù khöù, maø treân moät möùc ñoä khoâng keùm phaàn quan troïng trong coâng cuoäc xaây döïng vaø caûi taïo noâng thoân môùi, baûo ñaûm keát hôïp haøi hoøa giöõa vaên minh hieän ñaïi vôùi baûn saéc vaên hoùa truyeàn thoáng xoùm laøng. * * * Laøng xaõ Vieät Nam – moät thöïc theå xaõ hoäi - moät ñoái töôïng khoa hoïc, töø haøng traêm naêm qua ñaõ ñöôïc nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc quan taâm. Töø cuoái theá kyû tröôùc, coù theå baét ñaàu töø naêm 1882 khi Henry Revie tieán haønh cuoäc chieán tranh ñaùnh chieám Baéc kyø, thì caùc hoïc giaû ngöôøi Phaùp ñaõ chuù yù tìm hieåu laøng xaõ Vieät Nam. Muïc ñích cuûa hoïc laø cung caáp nhöõng hieåu bieát veà xaõ hoäi nöôùc ta cho chính quyeàn thöïc daân Phaùp. Nöûa tröôùc cuûa theá kyû thöù XX, nhieàu taùc phaåm cuûa ngöôøi Vieät ñaõ ñeà caäp ñeán laøng xaõ Vieät Nam raát phong phuù vaø saâu saéc nhö Vieät Nam phong tuïc (1945) cuûa Phan Keá Bính, moät soá baøi vieát cuûa Nguyeãn Vaên Huyeân vaø cuûa moät soá nhaø nghieân cöùu trong Tröôøng Vieãn Ñoâng baùc coå (EFEO). Ngoaøi ra coøn coù moät soá hoïc giaû ngöôøi Phaùp nhö Y. Henry, P. Gourou yù kieán chung cuûa hoïc laø pheâ phaùn laøng xaõ, ñaëc bieät laø phong tuïc taäp quaùn. Ñaùng chuù yù laø taùc phaåm “Vaán ñeà daân caøy”(1937) cuûa Qua Ninh vaø Vaân Ñình ñaõ neâu leân caùi “muïc naùt phaûi taåy ueá” cuûa cheá ñoä laøng xaõ. Töø caùch maïng thaùng Taùm veà sau, coâng vieäc nghieân cöùu veà laøng xaõ ñöôïc tieáp tuïc môû roäng. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu / khaûo cöùu nhö: “L’economic commuralteste du Viet Nam” (Neàn kinh teá laøng xaõ) cuûa Vuõ Quoác Thuùc (1950) hay nhö “Tín ngöôõng Vieät Nam”(1967), “Hoäi heø ñình ñaùm”(1969) cuûa Toan AÙnh, “Xaõ thoân Vieät Nam”(1959) cuûa Nguyeãn Hoàng Phong vaø nhaát laø hai taäp kyû yeáu “Noâng thoân Vieät Nam trong lòch söû” (1977 vaø 1978), keát quaû cuûa hai cuoäc hoäi thaûo lôùn veà laøng xaõ ñaõ dem laïi moät loái nhìn, moät caùch nghó suy ñaùnh giaù ñuùng ñaén veà vai troø cuûa laøng xaõ, cuûa noâng daân trong tieán trình cuûa lòch söû Vieät Nam, cuõng nhö caùch tieáp caän veà taát caû caùc maët: haï taàng vaø thöôïng taàng, kinh teá vaø chính trò, vaên hoaù vaät chaát vaø vaên hoùa tinh thaàn, heä tö töôûng. Ñaùng löu yù trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, nhieàu coâng trình khoa hoïc lôùn cuûa nhöõng baäc thaày – chuyeân gia veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam ñöôïc coâng boá nhö : ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
4. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 4 - “Cheá ñoä ruoäng ñaát Vieät Nam” – Taäp 1, 2 cuûa Tröông Höõu Quyùnh; “Cô caáu toå chöùc laøng Vieät coå truyeàn” cuûa Traàn Töø; “Laøng xaõ Vieät Nam – moät soá vaán ñeà kinh teá – vaên hoùa – xaõ hoäi” cuûa GS. Phan Ñaïi Doaõn; “Veà moät soá laøng buoân ôû ñoàng baèng Baéc Boä theá kyû XVIII – XIX” cuûa PGS – TS. Nguyeãn Quang Ngoïc; “Leä laøng pheùp nöôùc” cuûa TS. Buøi Xuaân Ñính ñaõ phaûn aùnh khaù ñaày ñuû veà keát caáu kinh teá, toå chöùc vaän haønh xaõ thoân vaø ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn (phi vaät theå) cuûa laøng xaõ. Laøng xaõ laø moät ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa khoa hoïc lòch söû, vöøa phong phuù, vöøa phöùc taïp. Noâng thoân laø ñòa baøn troïng yeáu trong coâng cuoäc ñaåy maïnh coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc hieän nay; noâng daân laø ñoái töôïng, ñoàng thôøi cuõng laø löïc löôïng chuû yeáu treân maët traän coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa noâng nghieäp vaø noâng thoân. Vì vaäy, vieäc hieåu bieát noâng thoân, noâng nghieäp, hieåu bieát noâng daân moät caùch cuï theå laø ñieàu heát söùc quan troïng khoâng chæ cuûa boä moân khoa hoïc lòch söû maø cuûa moät soá boä moân khoa hoïc Xaõ hoäi – Nhaân vaên khaùc. Muoán hieåu bieát hieän taïi, caàn naém vöõng quaù khöù, hieåu bieát quaù khöù caøng saâu saéc thì nhaän thöùc hieän taïi caøng chính xaùc, laø moái lieân heä giöõa quaù khöù vaø hieän taïi. ÔÛ nöôùc ta, do ñieàu kieän phaùt trieån cuûa thôøi ñaïi ngaøy nay cho pheùp, xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi, khoâng phaûi qua giai ñoaïn phaùt trieån tö baûn chuû nghóa, neân khoâng ít nhöõng di saûn quùa khöù vaãn choàng cheùo ñan xen vôùi hieän taïi. Treân yù nghóa naøy maø noùi, quaù khöù cuõng laø hieän taïi, laøng xaõ laø vaán ñeà cuûa thöïc tieãn hoâm nay. Quaù khöù vaø hieän taïi: “Chuùng ta töø boû di saûn naøo treân con ñöôøng “xaây döïng noâng thoân môùi”. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
5. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 5 - CHÖÔNG I NGUOÀN GOÁC LÒCH SÖÛ VAØ QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN CUÛA LAØNG XAÕ VIEÄT NAM I. LAØNG XAÕ VAØ CAÙC LOAÏI HÌNH LAØNG XAÕ 1. Laøng, xaõ, thoân. Cho ñeán nay, khi tìm hieåu xaõ hoäi noâng thoân Vieät Nam, ngöôøi ta thöôøng hay gaëp nhöõng khaùi nieäm nhö laøng, xaõ. Caùc nhaø Söû hoïc vaø Daân toäc hoïc vaãn coá gaéng ñi tìm nhöõng thoâng soá cô baûn, ñaëc tröng cuûa “khaùi nieäm” naøy, nhöng giöõa caùc nhaø nghieân cöùu vaãn chöa hoaøn toaøn coù yù kieán thoáng nhaát. - Chuùng toâi cho raèng laøng Vieät laø moät saûn phaåm ñöôïc hình thaønh töø quaù trình ñònh cö vaø coäng cö cuûa ngöôøi Vieät. Laøng töø moät coäng ñoàng tuï cö trôû thaønh moät ñôn vò kinh teá – xaõ hoäi hoaøn chænh; cö daân trong coäng ñoàng laøng lieân keát vôùi nhau treân cô sôû quan heä ñòa vöïc (gaén vôùi moät khoâng gian xaõ hoäi cuï theå) keát hôïp vôùi quan heä huyeát thoáng (gia ñình vaø doøng hoï) vaø caùc quan heä khaùc nhö quan heä ngheà nghieäp, lôùp tuoåi, vò thöù xaõ hoäi, tín ngöôõng, toân giaùo. Nhaän xeùt naøy, khoâng traùi vôùi yù kieán cuûa GS. Töø Chi: “laøng xaõ laø moät ñôn vò tuï cö, ñôn vò kinh teá, ñôn vò tín ngöôõng vaø sinh hoaït coäng ñoàng” hay nhö yù kieán cuûa GS. Phan Ñaïi Doaõn: “laøng laø moät ñieåm daân cö, moät hình thöùc coâng xaõ noâng thoân, coù cô sôû haï taàng cuøng cô caáu toå chöùc xaõ hoäi rieâng, leä tuïc rieâng raát chaët cheõ vaø hoaøn chænh”. - Xaõ laø moät ñôn vò haønh chính caáp cô sôû cuûa nhaø nöôùc phong kieán ôû vuøng noâng thoân. Noùi moät caùch giaûn löôïc; xaõ laø coäng ñoàng daân cö theo toå chöùc haønh chính. Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng tröôùc naêm 1945, nhaø nöôùc phong kieán ngaøy caøng can thieäp saâu vaøo laøng, bieán töøng ñôn vò daân cö – xaõ hoäi aáy thaønh ñôn vò haønh chính caáp cô sôû theo kieåu “nhaát xaõ nhaát thoân” (moãi xaõ goàm moät laøng), hay “nhaát xaõ nhò thoân hoaëc tam thoân” (xaõ goàm 2 - 3 laøng ). Nhö vaäy chính quaù trình can thieäp cuûa Nhaø nöôùc vaøo laøng, daàn daàn bieán laøng trôû thaønh ñôn vò haønh chính caáp cô sôû. 2. Phaân loaïi laøng xaõ Laøng Vieät traûi qua moät quaù trình toàn taïi phaùt trieån laâu daøi theo söï môû mang bôø coõi cuûa ñaát nöôùc vaø nhöõng bieán ñoäng cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi. Ngöôøi ta coù theå phaân loaïi laøng xaõ theo caùc loaïi hình sau ñaây: 1- Theo thôøi gian hình thaønh. 2- Theo vuøng ñòa lyù 3- Theo ngheà nghieäp 4- Theo phöông thöùc thaønh laäp 5- Theo toân giaùo Nhöng theo GS. Phan Ñaïi Doaõn, cho ñeán nay haàu nhö chöa coù moät coâng trình nghieân cöùu hình loaïi hoïc (Typologie) veà laøng xaõ Vieät Nam. Chöa ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
6. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 6 - coù nhaø nghieân cöùu naøo ñeà caäp ñeán quaù trình phaùt trieån “ñieåm daân cö” laøng qua caùc thôøi kyø lòch söû: + Thôøi döïng nöôùc + Thôøi Baéc thuoäc + Thôøi Ñaïi Vieät + Vaø töø theá kyû XV ñeán theá kyû XIX (vôùi bao bieán ñoäng thaêng traàm cuûa lòch söû daân toäc). + Caûi caùch ruoäng ñaát (1955 – 1956) vaø hôïp taùc hoùa noâng nghieäp. + Thôøi kyø ñoåi môùi vaø coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. Veà lòch söû thay ñoåi cuûa laøng xaõ, coù ngöôøi cho raèng ít ra noù cuõng coù ba laàn bieán caùch: Theá kyû XV khi cheá ñoä quaân ñieàn ñöôïc thöïc hieän; Cuoái theá kyû XIX khi thöïc daân Phaùp ñaët aùch thoáng trò treân nöôùc ta; Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 vaø caûi caùch ruoäng ñaát ñaõ laøm thay ñoåi haún cô cheá laøng xaõ, taùc ñoäng maïnh vaøo toå chöùc coå truyeàn naøy. Coù yù kieán laïi neâu roõ chuùng ta caàn phaân bieät laøng Baéc Boä, laøng Trung Boä, vaø laøng Nam Boä. Söï phaân bieät nhö vaäy döïa vaøo lòch söû vaø hoaøn caûnh ñòa lyù (theo yù kieán cuûa chuùng toâi laø caàn thieát vaø phuø hôïp vôùi thöïc teá xaõ hoäi). Roõ raøng vuøng ñoàng baèng Baéc Boä laø nôi ñaõ hình thaønh nhöõng ñieåm daân cö ñaàu tieân cuûa ngöôøi Vieät. Töø Quaûng Nam – Ñaø Naüng trôû vaøo thì laøng Vieät hình thaønh muoän hôn, vaø muoän hôn nöõa laø laøng xaõ ôû Nam Boä (do tieán trình khai khaån vaø khai chieám, môû roäng bôø coõi veà phöông Nam). Thôøi gian hình thaønh sôùm muoän khaùc nhau ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu aán khoâng nhoû trong laøng xaõ ngöôøi Vieät cuûa caùc vuøng, taïo ra nhöõng yeáu toá – theo GS. Traàn Quoác Vöôïng – laø “ khu bieät vaên hoùa” trong toång theå “ khoâng gian vaên hoùa vaø thôøi gian vaên hoùa Vieät Nam moät Vieät Nam thoáng nhaát trong ña daïng”. II. TEÂN LAØNG Coù nhieàu yù kieán cho raèng vaøo thôøi kyø döïng nöôùc, chaéc chaén ôû Vieät Nam ñaõ hình thaønh nhieàu ñôn vò tuï cö vôùi nhöõng teân goïi rieâng bieät naèm trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Tôùi thôøi kyø Baéc thuoäc, chính quyeàn phong kieán phöông Baéc ñaõ vôùi tay saâu vaøo trong laøng xaõ ngöôøi Vieät. Chính ñieàu ñoù ñaõ khieán hoï phaûi laøm moät vieäc laø dòch aâm teân ñaát, teân laøng töø tieáng Vieät coå sang tieáng Haùn. Do söï khaùc bieät veà ngoân ngöõ, ta coù theå khoâi phuïc teân cuõ cuûa laøng xaõ, vaø qua ñoù ñoaùn ñònh ñöôïc thôøi gian hình thaønh laøng xaõ. Ví duï nhö trong caùc aâm coå cuûa tieáng Vieät coù nhöõng phuï aâm nhö tl, bl, kl , do vaäy laøng Daàu ôû Haø Baéc ngaøy nay coù teân coå laø BLaâu, ñöôïc phieân aâm tieáng Haùn laø Phuø Löu. Laøng Treøm coù teân coå laø TLem, ñöôïc phieân aâm tieáng Haùn laø Töø Lieâm. Laøng laø coäng ñoàng tuï cö daân söï, xaõ laø chính quyeàn cô sôû. Laøng xaõ thöôøng coù hai teân goïi. Teân Haùn – Vieät hay teân chöõ ñöôïc duøng laøm teân chính thöùc trong heä thoáng quaûn lyù nhaø nöôùc; teân Noâm, coøn goïi laø teân tuïc laø phoå ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
7. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 7 - bieán trong ngoân ngöõ daân gian. Hai loaïi teân naøy toàn taïi vaø duy trì cho ñeán ngaøy nay. Ví duï: Ñô Thao – Trieàu Khuùc (Thanh Trì – Haø Noäi) Laøng Khuoác – Coå Khuùc (Thaùi Bình) Teân Noâm coù nhieàu nghóa, coù nghóa phaûn aùnh caûnh quan ñòa hình, ñòa vaät nhö Keû Laãm (Thaùi Bình) laø nôi coù kho thoùc, Keû Chaém (Haûi Döông) laø nôi coù ñòa hình truõng thaáp thöôøng bò ngaäp uùng. Keû Ñuïn (Nam Ñònh) cuõng laø nôi coù kho taøng döï tröõ thoùc luùa. Coù teân Noâm phaûn aùnh ngheà nghieäp nhö Nuûa Chaùng hay Chaùng thoân (Haø Taây) coù ngheà moäc. Ngoaøi ra noù coøn phaûn aùnh ñieàu kieän töï nhieân, ñaëc saûn cuûa ñòa phöông nhö Ñaøm (nöôùc) coù Coâi Ñaøm (queâ höông cuûa Ninh Toán – Tam Ñieäp – Ninh Bình), Trì (ao) coù Meã Trì (Haø Noäi), Dieâm (muoái) coù Dieâm Ñieàn ôû Thaùi Bình. Theo nhaän xeùt cuûa GS. Phan Ñaïi Doaõn thì nhöõng laøng coù teân Noâm thöôøng laø nhöõng laøng xuaát hieän sôùm vaøo thôøi Lyù – Traàn. Laøng xaõ thuoäc huyeän Tieàn Haûi tænh Thaùi Bình ñöôïc thaønh laäp vaøo ñaàu theá kyû thöù XIX khoâng coù teân Noâm. Noùi chung teân Noâm thöôøng xuaát hieän tröôùc, noù gaén lieàn vôùi thôøi ñieåm tuï cö hình thaønh coäng ñoàng daân söï. Coøn teân Haùn – Vieät trong ghi cheùp caùc vaên baûn quaûn lyù haønh chính, thöôøng xuaát hieän sau. Nhieàu teân laøng Vieät töø Quaûng Bình trôû ra Baéc coøn coù aâm Xaù. Chaúng haïn rieâng ôû tænh Thaùi Bình hieän nay ñaõ coù tôùi 82 laøng mang teân laøng coù aâm Xaù maø phaàn nhieàu mang teân doøng hoï nhö Ñoaøn Xaù, Nguyeãn Xaù, Löu Xaù maø chuû yeáu ôû Ñoâng Höng, Höng Xaù vaø Quyønh Phuï. Coù yù kieán cho raèng, coù theå töø thôøi kyø Baéc thuoäc ñeán theá kyû XI – XIV, treân caùc vuøng ñaát cao cuûa tænh naøy, caùc doøng hoï nhö hoï Nguyeãn, hoï Ñoaøn, hoï Löu toå chöùc khaån hoang hình thaønh caùc coäng ñoàng laáy teân doøng hoï mình. Caùc coäng ñoàng naøy xaây döïng vaø duy trì treân cô sôû quan heä huyeát thoáng laø chuû yeáu. Beân caïnh nhöõng teân laøng – neùt vaên hoùa nhö ñaõ trình baøy, coøn coù nhieàu teân laøng coøn löu laïi ñeán ngaøy nay vaãn chöa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu laøm roõ nghóa, ví nhö laøng Dieám, laøng Meøn (Baéc Ninh), laøng Khuoác (Thaùi Bình), laøng Roã (Ñoâng Anh), Vuïi, Suûi, Ñuoáng, Ñìa, Sôn (Gia Laâm – Haø Noäi) Nhöng treân goùc ñoä vaên hoùa daân toäc thì “teân laøng – neùt vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät”. III. NGUOÀN GOÁC LÒCH SÖÛ VAØ QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN 1. Nguoàn goác lòch söû Cho ñeán nay trong giôùi nghieân cöùu veà laøng xaõ Vieät Nam vaãn coøn toàn taïi hai yù kieán veà nguoàn goác lòch söû cuûa laøng Vieät. YÙù kieán thöù nhaát cho raèng: cuõng nhö coâng xaõ noâng thoân ôû caùc nöôùc khaùc, laøng Vieät ra ñôøi töø söï tan raõ cuûa coâng xaõ nguyeân thuûy. Chính nguyeân nhaân tö höõu veà tö lieäu saûn xuaát ñaõ ñöa ñeán söï phaân hoùa giaøu ngheøo trong xaõ hoäi, taïo ra moät söï “phaân ly” trong coâng xaõ nguyeân thuûy, khieán moät boä phaän ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
8. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 8 - daân cö töø boû thò toäc cuûa mình ñi nôi khaùc “kieám aên”. Boä phaän cö daân phaân ly cuûa caùc thò toäc khaùc nhau ñaõ taäp hôïp laïi treân moät ñòa ñieåm môùi, taïo neân moät coâng xaõ noâng thoân môùi. Dó nhieân coâng xaõ noâng thoân môùi naøy khoâng coøn giöõ nguyeân nguyeân taéc huyeát thoáng – nguyeân taéc duy nhaát ñeå keát noái caùc caù nhaân vaø gia ñình, maø noù ñöôïc boå sung baèng moät quan heä môùi : quan heä laùng gieàng. Coâng xaõ noâng thoân – cô sôû ban ñaàu cuûa laøng xaõ, laø moät taäp hôïp daân cö döïa treân hai thaønh toá: coäng cö theo huyeát thoáng vaø coäng cö theo ñòa vöïc cö truù. Coù yù kieán khaùc laïi cho raèng laøng xaõ Vieät Nam khoâng phaûi laø söï phaân hoùa cuûa thò toäc, boä laïc maø thaønh, cuõng khoâng phaûi laø söï taäp hôïp daân cö cuûa nhöõng thuû lónh quaân söï. Laøng Vieät ñöôïc hình thaønh trong quaù trình lieân hieäp töï nguyeän giöõa nhöõng ngöôøi noâng daân lao ñoäng treân con ñöôøng chinh phuïc nhöõng vuøng ñaát môùi ñeå troàng troït. ÔÛ nôi aáy, hoï phaûi chieán thaéng ñaàm laày, röøng raäm, chieán thaéng luõ luït vaø ñaåy luøi bieån caû. ÔÛ ñoù, hoï phaûi coá keát vôùi nhau chieán ñaáu lieân tuïc vaø beàn bæ ñeå choáng thieân tai, ngoaïi xaâm nhaèm baûo ñaûm cuoäc soáng vaø an ninh chung trong hoaøn caûnh töï nhieân vaø xaõ hoäi ñaày bieán ñoäng. Theo yù kieán cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu thì ít ra vaøo cuoái thôøi kyø Huøng Vöông, treân ñaát Vieät Nam ñaõ toàn taïi phoå bieán moät loaïi hình laøng ñònh cö coâng xaõ noâng thoân. Thaønh vieân coâng xaõ döïa treân nhöõng tuïc leä bình ñaúng, daân chuû treân cô sôû kinh teá “ruoäng Laïc” – ruoäng coâng xaõ ñöôïc chia ñeàu cho “daân Laïc”. Ñöùng ñaàu coâng xaõ laø Boà Chính (giaø laøng), vaø beân caïnh oâng ta laø Hoäi ñoàng coâng xaõ goàm nhöõng ngöôøi do caùc thaønh vieân coâng xaõ baàu choïn ñeå ñaûm nhaän chöùc naêng toå chöùc vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán sinh hoaït coäng ñoàng. Vaø hoaëc vì muïc ñích quaân söï, hoaëc vì tín ngöôõng, cuõng coù theå vì muïc ñích thuûy lôïi maø lieân minh giöõa caùc coâng xaõ xuaát hieän. Treân cô sôû ñoù nhaø nöôùc sô khai cuûa ngöôøi Vieät ñaõ xuaát hieän. Trong thôøi kyø Baéc thuoäc, tình hình kinh teá – xaõ hoäi Vieät Nam coù nhieàu bieán chuyeån. Laøng Vieät Nam, maø ñaëc bieät laø vuøng ñoàng baèng Baéc Boä veà khaùch quan cuõng coù bieán chuyeån theo, nhaát laø ñeán theá kyû VII, Khaâu Hoøa Giao Chaâu Ñaïi toång quaûn cuûa nhaø Ñöôøng) ñaõ thi haønh chính saùch khuoân laøng Vieät vaøo moâ hình thoáng trò cuûa Trung Hoa; ñaët ra caùc ñôn vò haønh chính nhö höông, xaõ, huyeän, chaâu döôùi söï cai quaûn tröïc tieáp cuûa An Nam ñoâ hoä phu.û Theo An Nam chí Nguyeân thì luùc ñoù höông coù tieåu höông (töø 70 ñeán 150 hoä) vaø ñaïi höông (töø 160 ñeán 540 hoä); xaõ cuõng coù tieåu xaõ (töø 10 ñeán 30 hoä) vaø ñaïi xaõ (töø 40 ñeán 60 hoä). Vôùi quy moâ nhö theá, thöïc teá Khaâu Hoøa ñaõ laáy laøng Vieät truyeàn thoáng laøm ñôn vò xaõ. Vaøo cuoái thôøi Baéc thuoäc, nhaân cô hoäi nhaø Ñöôøng ñang ñöùng tröôùc nguy cô suïp ñoå, hoï Khuùc ñöôïc söï uûng hoä cuûa daân chuùng ñaõ noåi daäy laät ñoå chính quyeàn ñoâ hoä, xaây döïng chính quyeàn töï chuû. Veà maët haønh chính, hoï Khuùc ñaõ toå chöùc moät heä thoáng töø treân xuoáng döôùi, töø trung öông ñeán loä – ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
9. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 9 - phuû – chaâu – giaùp vaø cuoái cuøng laø xaõ. Xaõ ñöôïc khaúng ñònh laø ñôn vò haønh chính caáp cô sôû vôùi chöùc chaùnh leänh tröôûng vaø taù leänh tröôûng. Moät thôøi gian daøi sau khi nöôùc ta giaønh ñöôïc ñoäc laäp, coâng xaõ noâng thoân vaãn toàn taïi phoå bieán vaø vaãn giöõ vai troø haï taàng cô sôû beàn vöõng cuûa xaõ hoäi. Toå chöùc chính quyeàn Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ, ñaõ chaáp nhaän vieäc laáy laøng truyeàn thoáng laøm ñôn vò haønh chính caáp cô sôû. Sang thôøi Lyù, ñaây laø giai ñoaïn ñöôïc coi laø böôùc môû ñaàu cho quaù trình chuyeån bieán laâu daøi töø coâng xaõ noâng thoân sang laøng phong kieán. Theo caùc saùch Vieät söû löôïc vaø Ñaïi vieät söû kyù toaøn thö, thì döôùi thôøi Lyù, laàn ñaàu tieân ôû Vieät Nam xuaát hieän caùc teân thoân vôùi tö caùch nhö nhöõng ñôn vò tuï cö döôùi höông, aáp, maø theo nhieàu nhaø nghieân cöùu ñoù chính laø laøng hay töông ñöông vôùi laøng. Vaøo ñaàu thôøi Traàn, naêm 1242 Traàn Thaùi Toâng ñaõ tieán haønh ñieàu chænh ñôn vò laøng – xaõ thaønh caùc xaõ nhoû vaø ñaët chöùc Ñaïi tö xaõ vaø Tieåu tö xaõ vôùi muïc ñích ñöa vieäc quaûn lyù laøng xaõ, quaûn lyù ruoäng ñaát vaø quaûn lyù daân ñinh ñi vaøo quy cuû hôn. Nhöng khoâng hieåu vì lyù do gì maø naêm Quang Thaùi 10 (1397) vua Traàn Thuaän Toâng laïi “ra leänh baõi chöùc ñaïi, tieåu tö xaõ, tieåu toaùt”. Vaøo theá kyû XV, sau khi chieám ñöôïc nöôùc ta, nhaø Minh muoán aùp ñaët troïn veïn moâ hình noâng thoân Trung Quoác vaøo noâng thoân Vieät Nam. Chuùng tieán haønh chia caét ñòa baøn noâng thoân Vieät Nam ra töøng lyù. Moãi lyù goàm 110 hoä, vaø ñöùng ñaàu moãi lyù laø lyù tröôûng. Khoâng bao laâu, ngay sau chieán thaéng giaëc Minh thaùng 11 naêm 1428, Leâ Lôïi ñaõ tieán haønh toå chöùc laïi laøng xaõ vaø phaân ra thaønh 03 loaïi theo soá ñinh: - Loaïi nhoû: töø 10 ñeán 49 ñinh - Loaïi trung bình: töø 50 ñeán 99 ñinh - Loaïi lôùn: töø 100 ñinh trôû leân Treân cô sôû phaân loaïi nhö vaäy, Leâ Lôïi ñaõ ñaët ra caùc chöùc xaõ quan vôùi chöùc vuï vaø traùch nhieäm theo töøng loaïi nhoû, lôùn. Ñieàu ñaùng chuù yù laø do tình hình haäu quaû cuûa chieán tranh coøn raát naëng neà, daân phieâu taùn, ruoäng hoang nhieàu. Ñeå giaûi quyeát tình traïng treân, Nhaø nöôùc ñaõ khuyeán khích khaån hoang laäp laøng môùi . Leâ Thaùi toå ñaõ chaáp nhaän vaø cho pheùp nhöõng ñôn vò tuï cö duø chæ coù 10 ñinh cuõng cho laäp moät xaõ. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy, ôû moät soá nôi, xaõ thöïc teá chæ laø moät thoân vaø thaäm chí laø thoân raát nhoû. Giöõa naêm 1490, Leâ Thaùnh Toâng ban haønh theå leä taùch xaõ cuõ laäp xaõ môùi. Vua ñaët ra theå leä laäp tieåu xaõ, trung xaõ vaø ñaïi xaõ. Treân phaïm vi caû nöôùc ñaõ coù 6851 xaõ. Veà lòch söû thay ñoåi cuûa laøng xaõ, coù ngöôøi cho raèng ít ra noù cuõng coù ba laàn bieán caùch: maø bieán caùch laàn moät laø vaøo theá kyû XV khi cheá ñoä quaân ñieàn ñöôïc thöïc hieän. Theo ñaùnh giaù cuûa GS. Tröông Höõu Quyùnh: chính saùch quaân ñieàn thôøi Leâ Sô ñaõ bieán laøng xaõ töông ñoái töï trò tröôùc ñaây trôû thaønh moät ñôn vò kinh teá phuï thuoäc nhaø nöôùc phong kieán. Thaønh vieân coâng xaõ noâng thoân trôû thaønh nhöõng taù ñieàn phuï thuoäc phong kieán, vaø chính saùch quaân ñieàn ñaõ goùp ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
10. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 10 - phaàn quan troïng vaøo vieäc xaùc laäp nhöõng quan heä saûn xuaát phong kieán ôû noâng thoân vaøo nöûa sau theá kyû XV. Töø theá kyû XVI – XVIII, laø giai ñoaïn lòch söû phöùc taïp. Nhöõng cuoäc chieán tranh xaâm löôïc taïm chaám döùt. Thay theá vaøo ñoù laø nhöõng cuoäc chieán tranh giöõa caùc theá löïc phong kieán vaø chieán tranh noâng daân. Nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn suy yeáu, ñaát nöôùc bò chia caét, hoãn chieán phong kieán trieàn mieân vaø noâng thoân Vieät Nam thöïc söï tuoät khoûi tay quyeàn kieåm soaùt chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh. Daân chuùng laøng xaõ phieâu taùn nhieàu vaø hieän töôïng “pheùp vua thua leä laøng” laø vaán ñeà noåi coäm. Xu höôùng taùi laäp quyeàn töï trò cuûa laøng xaõ xuaát hieän vaø phaùt trieån. Cho ñeán theá kyû XVIII, phong traøo noâng daân Taây Sôn phaàn naøo ñaõ khaéc phuïc ñöôïc nhöõng hieän traïng treân. Voán laø thuû lónh phong traøo noâng daân trôû thaønh hoaøng ñeá Quang Trung, ngay töø ngaøy ñaàu toå chöùc vöông trieàu, oâng ñaõ cöông quyeát “oån ñònh laïi traät töï xaõ thoân” nhö ñöa daân phieâu taùn trôû veà queâ saûn xuaát vaø thanh toaùn tình traïng ruoäng ñaát boû hoang Nhöng tieác raèng chuû tröông naøy vöøa môùi ñöôïc trieån khai thì oâng sôùm qua ñôøi. Ngöôøi keá nghieäp oâng ñaõ khoâng ñuû taøi naêng vaø baûn lónh ñeå thöïc hieän chuû tröông ñoù neân tình hình khoâng nhöõng khoâng ñöôïc caûi thieän maø thaäm chí ngaøy moät xaáu ñi. Trong hai theá kyû XVII, XVIII nhöõng ngöôøi daân Vieät ôû mieàn Trung ñaõ ñeán khai phaù nhöõng vuøng ñaát môùi ôû phía Nam. Tuy laøng Vieät ôû mieàn Nam ñöôïc thaønh laäp sau caùc laøng ôû mieàn Baéc, mieàn Trung nhöng ngay töø ñaàu caùc chuùa Nguyeãn vaø sau naøy nhaø Nguyeãn ñaõ can thieäp tröïc tieáp vaøo vieäc thaønh laäp vaø toå chöùc laøng. Sau khi ñaùnh baïi Taây Sôn, thieát laäp neân vöông trieàu Nguyeãn, caùc vua Nguyeãn ñeàu coá gaéng chaán chænh höông thoân trong toaøn quoác. Töø söï chænh ñoán laïi phong tuïc ôû höông thoân cuûa Gia Long (1804) ñeán quyeát ñònh tieán haønh caûi toå boä maùy haønh chính xaõ thoân cuûa Minh Meänh trong vieäc “kheùp chaët laïi tính töï trò cuûa laøng xaõ” ñeå naâng cao söùc taäp quyeàn cuûa nhaø nöôùc phong kieán. Cuoái theá kyû thöù XIX, khi thöïc daân Phaùp ñaët aùch thoáng trò treân ñaát nöôùc ta. Trong thôøi gian ñaàu chuùng ñaõ lôïi duïng cô cheá vaø boä maùy saün coù cuûa laøng xaõ nöôùc ta ñeå thöïc hieän söï cai trò. Nhöng sau nöûa theá kyû thoáng trò nöôùc ta, thöïc daân Phaùp nhaän thaáy laøng xaõ ñaõ trôû neân baát lôïi cho chính quyeàn thöïc daân. Tính ñoäc laäp, tính töï trò cuûa laøng xaõ ñaõ trôû thaønh moät phaùo ñaøi choáng Phaùp vaø chuùng quyeát ñònh tieán haønh “caûi löông höông chính”, baét ñaàu ñöôïc thöû nghieäm ôû Nam Kyø vaøo naêm 1904, ôû Trung Kyø vaøo naêm 1942, coøn ôû Baéc Kyø vaøo nhöõng naêm 1921, 1941. Ñaây ñöôïc coi laø bieán caùch laàn thöù hai cuûa laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam. Bieán caùch laàn thöù ba ñoái vôùi laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam laø cuoäc caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 – caûi caùch ruoäng ñaát. Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 vaø caûi caùch ruoäng ñaát laøm thay ñoåi haún cô cheá laøng xaõ, taùc ñoäng maïnh vaøo cô cheá coå truyeàn naøy, ñeå taïo ra nhöõng noäi löïc môùi, ñoåi thay môùi trong söï nghieäp ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc vaø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû nöôùc ta. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
11. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 11 - 2. Söï taùi laäp laøng xaõ Taùi laäp laøng xaõ ñöôïc coi laø hieän töôïng ñaëc thuø nhöng raát phoå bieán ôû Vieät Nam. ÔÛ Chaâu AÂu vaøo thôøi suy vong cuûa cheá ñoä phong kieán, cuõng laø luùc hình thaønh vaø phaùt trieån quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa. Ñoù laø luùc coù hieän töôïng laøng bò tan raõ, noâng daân ra thaønh phoá roài vaøo caùc coâng xöôûng, trang traïi, do ñoù laøng tan ñi maø khoâng khoâi phuïc laïi. ÔÛ Vieät Nam trong caùc theá kyû XVI - XVIII, chieán tranh Leâ – Maïc, Trònh Nguyeãn roài naïn ñoùi keùm, phieâu taùn laøm cho soá laøng tan raõ khaù nhieàu, naêm 1730 coù 527 laøng, naêm 1741 coù 3691 laøng. Theo söû gia Ngoâ Thì Só, soá laøng phieâu taùn, tröø soá cheát hoaëc löu laïc quaù xa, coøn phaàn nhieàu trôû veà queâ cuõ, khoâi phuïc laøng xaõ. Chieáu khuyeán noâng cuûa vua Quang Trung cuõng keâu goïi noâng daân trôû veà laøng cuõ. Sang theá kyû XIX Doanh ñieàn söù Nguyeãn Coâng Tröù toå chöùc khai hoang cuõng laäp laïi laøng. Nhöõng laøng maø Nguyeãn Coâng Tröù thaønh laäp ôû caùc huyeän Tieàn Haûi, Kim Sôn vaø caùc toång Hoaønh Thu, Ninh Nhaát, ñeàu theo cô caáu cuûa laøng xaõ coå truyeàn. Ñeán cuoái theá kyû XIX, Hoaøng giaùp Phan Vaên Nghò toå chöùc khai hoang laäp toång Só Laâm ôû huyeän Ñaïi An ( nay laø Nghóa Höng – Nam Ñònh). Cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, Tieán só Ñoã Toâng Phaùt thaønh laäp hai toång Queá Haûi vaø Taân Khai ( Haûi Haäu – Nam Ñònh). Nhöõng laøng cuûa Phan Vaên Nghò vaø Ñoã Toâng Phaùt toå chöùc cuõng vaãn theo moâ hình truyeàn thoáng cuûa laøng xaõ cuõ. Söï taùi laäp laøng xaõ ôû theá kyû thöù XVIII, XIX vaø ñaàu theá kyû thöù XX laø nguyeân do laøng xaõ coå truyeàn vaãn coøn coù vai troø trong söï phaùt trieån cuûa söùc saûn xuaát – söùc saûn xuaát nhoû cuûa tieåu noâng caù theå. Laøng xaõ trong thôøi kyø naøy vaãn chöa heát vai troø goùp phaàn toå chöùc saûn xuaát. Marx ñaõ nhaän ñònh: Khoâng moät hình thaùi xaõ hoäi naøo dieät vong tröôùc khi taát caû caùc löïc löôïng saûn xuaát maø hình thaùi xaõ hoäi ñoù taïo ñòa baøn ñaày ñuû cho phaùt trieån vaãn chöa phaùt trieån. Nhaän ñònh ñoù ñaõ giuùp chuùng ta hieåu roõ laøng xaõ laø toå chöùc cuûa saûn xuaát nhoû, khi saûn xuaát nhoû coøn giöõa vai troø chuû ñaïo, chi phoái trong xaõ hoäi, thì laøng xaõ vaãn coøn toàn taïi vaø coøn coù vai troø lòch söû. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
12. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 12 - CHÖÔNG II KEÁT CAÁU KINH TEÁ I. KINH TEÁ NOÂNG NGHIEÄP VAØ CHEÁ ÑOÄ SÔÛ HÖÕU RUOÄNG ÑAÁT 1. Saûn xuaát tieåu noâng Vieät Nam thôøi coå trung ñaïi voán laø moät nöôùc laáy kinh teá noâng nghieäp laøm ngaønh kinh teá chính, vì vaäy saûn xuaát tieåu noâng laø cô sôû cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam. Trong lòch söû Vieät Nam, saûn xuaát nhoû maø chuû yeáu laø tieåu noâng coù vai troø cöïc kyø quan troïng (cho ñeán caû ngaøy nay vaãn ñoùng vai troø quan troïng). Traûi qua bao thaêng traàm cuûa ñaát nöôùc, chieán tranh, thieân tai gaàn nhö laø hieän töôïng thöôøng xuyeân, nhöng chính nhôø neàn saûn xuaát nhoû neân ñaõ khaéc phuïc ñöôïc nhöõng trôû ngaïi, khoù khaên, phuïc hoài vaø phaùt trieån kinh teá. Noùi caùch khaùc, neáu khoâng nhôø moät neàn saûn xuaát nhoû tieåu noâng vaø taùi saûn xuaát tieåu noâng thì neàn kinh teá Vieät Nam khoâng theå ñöôïc phuïc hoài vaø phaùt trieån sau nhöõng bieán ñoäng cuûa töï nhieân vaø thaêng traàm cuûa lòch söû daân toäc. Tröôùc heát noùi veà neàn kinh teá noâng nghieäp. Vieäc môû roäng dieän tích canh taùc laø ñieàu kòeân raát quan troïng cuûa kinh teá tieåu noâng ñeå taùi saûn xuaát môû roäng. Nhaân daân ta cuõng nhö caùc trieàu ñaïi phong kieán tröôùc ñaây luoân luoân chuù troïng coâng cuoäc khai hoang laäp laøng vaø ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng maø chuû yeáu laø taïo ra neàn noâng nghieäp thaâm canh. Noâng nghieäp thaâm canh luùa nöôùc khaùc nhieàu vôùi noâng nghieäp löu canh vaø luaân canh ñaïi maïch ôû caùc nöôùc phöông Taây. Ngöôøi tieåu noâng ôû ñoàng baèng Baéc Boä coù trình ñoä troàng luùa raát cao (khoâng thua keùm baát cöù cö daân troàng luùa ôû caùc nöôùc khaùc treân theá giôùi: neáu cuøng moät phöông tieän saûn xuaát). Veà phöông phaùp vaø tri thöùc noâng nghieäp hoï ñaõ ñaït ñeán trình ñoä nhaát ñònh. Noâng daân ñaõ coá gaéng thöôøng xuyeân ñeå ñuùc ruùt kinh nghieäm veà tri thöùc noâng nghieäp, veà trò thuûy vaø thuûy lôïi, veà choïn gioáng vaø laøm ñaát gieo troàng. Chính söï ñuùc ruùt kinh nghieäm noâng nghieäp ñeå ñöa ñeán kinh nghieäm - tri thöùc thaâm canh coù tính qui luaät”: nöôùc, phaân, caàn, gioáng (trình ñoä nhaän thöùc töông ñoái hieän ñaïi vaø khoa hoïc), vaø tri thöùc thaâm canh noâng nghieäp laø moät kho taøng quyù baùu maø caùc nhaø noâng hoïc ñang taäp hôïp, heä thoáng, ñeán ngaøy nay vaãn coøn coù nhieàu taùc duïng tích cöïc. Phöông phaùp thaâm canh noâng nghieäp heát söùc tæ mæ, töøng ñoäng taùc kyõ thuaät khoâng phöùc taïp nhöng laïi tinh vi, chính xaùc vaø phaûi saép xeáp hôïp thôøi, ñuùng luùc. Ñoù laø moät saùng taïo to lôùn trong moät coá gaéng lôùn lao, trong moät moâi tröôøng sinh thaùi coù nhieàu baát lôïi trong noâng nghieäp. GS. Phan Ñaïi Doaõn ñaõù nhaän ñònh raèng: noâng daân Vieät nam coù yù thöùc raát cao vai troø söùc ngöôøi, vai troø chuû quan “nhaân ñònh thaéng thieân”, trong moïi hoaøn caûnh, trong taát caû caùc moâi tröôøng. Heä thoáng ñeâ ñaäp, soâng bieån gaàn ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
13. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 13 - 3000 km, heä thoáng möông maùng keânh raïch vaø heä thoáng ruoäng baäc thang cho luùa leân ñoài, leân nuùi laø nhöõng coá gaéng vó ñaïi. Ngöôøi noâng daân Vieät Nam ñi ñaâu, ôû ñaâu cuõng tìm caùch troàng troït, tranh thuû ñaát, tranh thuû thôøi gian. Luoân luoân toång keát tri thöùc noâng nghieäp, coù phöông phaùp canh taùc tinh vi, tæ mæ vaø naâng cao hieäu quaû söû duïng söùc ngöôøi, söùc cuûa laø ba ñieåm lôùn trong noâng nghieäp truyeàn thoáng Vieät Nam. “Vaø coù leõ chính vì vaäy cho neân taùi saûn xuaát ra söùc saûn xuaát thì tröôùc heát laø taùi saûn xuaát söùc lao ñoäng – bôûi vì tieåu noâng troàng luùa nöôùc caàn taùi saûn xuaát ra söùc lao ñoäng nhieàu hôn laø tieåu noâng troàng maïch vì theá trong lòch söû Vieät Nam xu theá taêng nhaân khaåu laø khoâng ngöøng, taïo neân hieän töôïng nhaân khaåu thöøa tieàm taøng roài nhaân khaåu thöøa coâng khai”. 2. Cheá ñoäng sôû höõu ruoäng ñaát Ruoäng ñaát laø tö lieäu sôû höõu cô baûn – chuû yeáu cuûa ngöôøi noâng daân Vieät Nam . Noâng thoân Vieät Nam tröôùc naêm 1945 vaø caûi caùch ruoäng ñaát chuû yeáu coù hai hình thöùc sôû höõu ruoäng ñaát ñoù laø boä phaän ruoäng ñaát coâng laøng xaõ vaø boä phaän ruoäng ñaát tö nhaân. Ngoaøi ra coøn coù boä phaän ruoäng ñaát cuûa caùc cô sôû tín ngöôõng toân giaùo, caùc toå chöùc xaõ hoäi khaùc 2.1. Ruoäng coâng Theo caùc nhaø nghieân cöùu, ruoäng ñaát coâng ôû Vieät Nam ra ñôøi töø raát sôùm. Nhieàu nhaø nghieân cöùu trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi ñeàu nhaän ñònh raèng: trong ñieàu kieän kinh teá canh taùc noâng nghieäp ruoäng nöôùc gaëp nhieàu khoù khaên do thieân tai khaéc nghieät, do vaäy ôû Ñoâng Nam AÙ noùi chung vaø Vieät Nam noùi rieâng, ngay töø ñaàu cheá ñoä sôû höõu bao truøm, chuû ñaïo laø cheá ñoä sôû höõu coâng xaõ. Ñieàu naøy hoaøn toaøn ñuùng vôùi nhaän xeùt cuûa Marx khi nghieân cöùu veà phöông Ñoâng “Coâng xaõ laø ngöôøi sôû höõu chaân chính, khoâng coù sôû höõu naøo ngoaøi sôû höõu veà taäp theå vaø ñaát ñai”. Vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông, coâng xaõ thò toäc döïa treân quan heä huyeát thoáng ñaõ tan raõ maïnh meõ vaø coâng xaõ noâng thoân döïa treân quan heä laùng gieàng daàn daàn trôû thaønh ñôn vò vaø cô sôû xaõ hoäi phoå bieán. “daân Laïc”, “ruoäng laïc” ghi cheùp trong thö tòch coå coù theå gôïi ra nhöõng nhaän xeùt luùc baáy giôø ruoäng ñaát tö höõu chöa xuaát hieän. ÔÛ nhöõng coâng xaõ toaøn boä ruoäng ñaát ñeàu laø coâng ñieàn, coâng thoå. Daân Laïc chia ñaát coâng xaõ ñeå caøy caáy, nhöng bò Laïc haàu “aên ruoäng”. “AÊn ruoäng” ôû ñaây laø moät hình thöùc boùc loät, coù theå laø coáng naïp hay lao dòch, hoaëc keát hôïp caû coáng naïp vaø lao dòch maø taøi lieäu ghi cheùp veà thôøi Huøng Vöông chöa laøm saùng toû. Cuoäc xaâm löôïc cuûa phong kieán phöông Baéc ñaõ aûnh höôûng raát nhieàu ñeán cheá ñoä sôû höõu ruoäng ñaát ôû Vieät Nam. Ruoäng ñaát tö xuaát hieän, nhöng khoâng vì theá maø laán aùt quan heä sôû höõu ruoäng ñaát coâng laøng xaõ, vaø treân möùc ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
14. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 14 - ñoä naøo ñoù, quan heä sôû höõu ruoäng ñaát coâng vaãn chieám öu theá. Traûi qua moät ngaøn naêm caàm cöï quyeát lieät, roát cuoäc boä phaän ruoäng ñaát coâng laøng xaõ vaãn toàn taïi, choáng laïi söï aùp ñaët vaø môû roäng sôû höõu phong kieán (tö höõu hoùa) cuûa keû thuø phong kieán phöông Baéc. Töø theá kyû X, lòch söû Vieät Nam böôùc sang moät thôøi kyø môùi. Ñaây laø thôøi kyø ñoäc laäp töï chuû, phaùt trieån moïi maët, ñaáu tranh choáng xaâm löôïc. Do yeâu caàu naém vöõng daân soá ñeå tuyeån quaân vaø laáy phu, caùc trieàu ñaïi ñaàu tieân cuûa quoác gia ñaàu tieân ñaõ cho laäp soå ñinh, baùo caùo ñinh soá. Ñeán thôøi Lyù – Traàn, vieäc kieåm soaùt caùc xaõ thoân vaø daân ñinh ñöôïc gia taêng. Nhöng do ñaëc ñieåm lòch söû trong quaù trình thaønh laäp, caùc laøng Vieät khoâng bò phaù vôõ maø coøn duy trì ñöôïc nhöõng di saûn cuõ, ñaët bieät laø boä phaän ruoäng ñaát coâng. Song, söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi töøng böôùc ñoøi hoûi nhaø nöôùc phaûi naém laáy toång dieän tích ruoäng ñaát trong caû nöôùc, vaø nhaø nöôùc quaân chuû Lyù – Traàn ñaõ töøng böôùc taêng cöôøng quyeàn löïc thöïc söï cuûa mình ñoái vôùi ruoäng coâng laøng xaõ. Nhöng theo ñaùnh giaù cuûa caùc nhaø nghieân cöùu cho ñeán buoåi ñaàu thôøi Leâ sô, noùi chung nguyeân taéc “ruoäng ñaát coâng ôû xaõ naøo, daân xaõ aáy höôûng” vaãn ñöôïc nhaø nöôùc toân troïng, xaõ vaãn quaûn lyù noù, nhöng baèng nhieàu hình thöùc khaùc nhau töø phong hoä ñeán phong ñaát, nhaø nöôùc quaân chuû trung öông taäp quyeàn ñaõ töøng böôùc taêng cöôøng quyeàn löïc cuûa mình ñoái vôùi ruoäng ñaát coâng laøng xaõ. Cheá ñoä sôû höõu veà ruoäng ñaát cuûa Nhaø nöôùc ñaõ laán theâm moät böôùc vaøo quyeàn chieám höõu cuûa laøng xaõ. Ñeán thôøi Leâ Thaùnh Toân, lòch söû laøng xaõ coù nhöõng bieán ñoåi saâu saéc. Vaøo nhöõng naêm Quang Thuaän (1460 – 1469), Thaùnh Toâng ñoåi ngaïch xaõ quan sang xaõ tröôûng. Xaõ tröôûng coù nhieäm vuï thu thueá cho trieàu ñình vaø chia ruoäng ñaát cho daân laøng. Chuyeån chöùc xaõ quan sang chöùc xaõ tröôûng, ñôn vò xaõ thu heïp laïi laø söï can thieäp saâu saéc vaø tröïc tieáp vaøo laøng xaõ cuûa nhaø nöôùc phong kieán. Sang theá kyû XIX, chính quyeàn nhaø nöôùc phong kieán tieáp tuïc cuûng coá laøng xaõ hôn nöõa. Söï suy yeáu, reäu raõ moät boä phaän laøng ôû Baéc kyø vaø Trung kyø laøm cho chính quyeàn ñòa phöông suy yeáu. Naêm 1820 Minh Maïng ñoåi xaõ tröôûng thaønh lyù tröôûng vaø taêng cöôøng boä phaän lyù dòch. Boä phaän lyù dòch naøy coøn toàn taïi ñeán naêm 1945 môùi hoaøn toaøn bò giaûi theå. Cuøng vôùi thay ñoåi veà maët quaûn lyù haønh chính, Leâ Thaùnh Toâng ñaõ thöïc hieän cheá ñoä quaân ñieàn. Theå leä quaân ñieàn ñöôïc ban haønh vaøo naêm Hoàng Ñöùc thöù 12 (1481). Ñaây laø moác ñaùnh daáu vieäc chia ruoäng ñaát laøng xaõ theo ñònh kyø ñöôïc quy ñònh thaønh luaät leä, vôùi luaät ñònh saùu naêm chia laïi moät laàn. Ñeán thôøi Nguyeãn giöõa theá kyû XX, thôøi haïn laø ba naêm. Cheá ñoä quaân ñieàn ñöôïc thöïc hieän laø moät bieán caùch lôùn trong laøng xaõ. Noù chi phoái söï phaùt trieån cuûa laøng, xaõ töø cuoái theá kyû XV trôû veà sau treân caùc maët kinh teá, chính trò vaø caû veà tö töôûng vaên hoùa. Nguyeân taéc quaân ñieàn cuûa nhaø nöôùc laøm cho laøng xaõ coù boä maët môùi hôn, saûn sinh nhieàu quan heä môùi vaø cuûng coá theâm chöùc naêng phuïc vuï tích cöïc cho chính quyeàn thoáng trò nhaø nöôùc ñaõ “ coâng xaõ hoùa” laøng thoân. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
15. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 15 - Vieäc quaûn lyù vaø phaân chia ruoäng ñaát coâng xaõ laø moät trong nhöõng sinh hoaït cô baûn vaø quan troïng nhaát cuûa moãi laøng xaõ Vieät Nam. Veà maët quaûn lyù, noùi chung laø theo nguyeân taéc, taäp quaùn: ruoäng ñaát coâng cuûa laøng xaõ naøo, do laøng xaõ aáy töï quaûn lyù. Tình traïng ñoäc laäp hay töï quaûn cuûa caùc xaõ thoân ñoái vôùi ruoäng ñaát coâng ñöôïc nhaø nöôùc thöøa nhaän vaø toân troïng. Chuùng toâi chöa thaáy hieän töôïng nhaø nöôùc ñem boä phaän ruoäng ñaát coâng cuûa laøng naøy caáp cho laøng khaùc. Nhaø nöôùc chòu quaûn lyù treân danh nghóa, coøn toaøn boä vieäc thöïc hieän, söû duïng vaø phaân chia ruoäng ñaát ñoù ñeàu naèm trong thaåm quyeàn cuûa boä maùy quaûn lyù laøng xaõ. Tröôùc ñaây coù quan nieäm cho raèng laøng xaõ coå truyeàn vaø phaân chia ruoäng ñaát coâng cuûa laøng xaõ theo ñònh kyø laø taøn dö cuûa cheá ñoä coâng xaõ nguyeân thuûy. Trong quaù trình phaùt trieån cuûa lòch söû, caøng veà sau coäng ñoàng laøng xaõ caøng loûng leûo, tan raõ hoaëc töï noù phaân huûy do nhöõng maâu thuaãn noäi boä, hoaëc do taùc ñoäng cuûa nhöõng yeáu toá beân ngoaøi nhö cuûa nhaø nöôùc phong kieán vaø cuûa kinh teá haøng hoùa. Nôi naøo ruoäng coâng nhieàu thì ôû ñoù laøng coå xöa, coøn nôi naøo ruoäng ñaát tö höõu nhieàu thì ôû ñaáy laøng coøn môùi hôn. Nhöõng quan nieäm treân khoâng ñuùng vôùi thöïc teá lòch söû nhöõng laøng thuoäc caùc tænh ôû Baéc Boä vaø Trung Boä. Tö lieäu daân toäc cho bieát cheá ñoä quaân ñieàn vaø caùc loaïi ruoäng laøng, ruoäng giaùp, ruoäng xoùm laøm cho caùc moái quan heä coäng ñoàng theâm phöùc taïp, choàng cheùo leân nhau. Ñoù khoâng hoaøn toaøn laø taøn dö cuûa coâng xaõ nguyeân thuûy. Ngöôøi noâng daân laø ngöôøi cuûa xoùm, cuûa giaùp, cuûa laøng cuûa hoï. Ruoäng coâng vaø cheá ñoä quaân ñieàn ñaõ raøng buoäc noâng daân vôùi laøng xaõ. Caùc quan heä coäng ñoàng ngaøy caøng phöùc taïp, ngöôøi noâng daân caøng phuï thuoäc vaøo laøng xaõ. Cho ñeán theá kyû XIX, laøng xaõ ôû thôøi sau chaët cheõ hôn thôøi tröôùc vaø döôøng nhö ngaøy caøng ñöôïc cuûng coá. Quan nieäm cho raèng ruoäng coâng caøng nhieàu thì laøng caøng coå xöa cuõng khoâng hoaøn toaøn chính xaùc. Thöïc teá tö lieäu ôû noâng thoân cho bieát ruoäng coâng hay ruoäng tö nhieàu ít khaùc nhau laø do phöông thöùc toå chöùc khai hoang laäp laøng qui ñònh. Moät soá coâng ñieàn xuaát hieän muoän trong thôøi kyø phong kieán ôû caùc theá kyû gaàn ñaây. Laøng naøo do nhaø nöôùc toå chöùc thaønh laäp, ruoäng ñaát do nhaø nöôùc toå chöùc khai hoang thì laøng aáy coù ruoäng coâng nhieàu. Laøng naøo do caùc tö nhaân thaønh laäp thì ôû ñaáy ruoäng tö nhieàu. Chaúng haïn nhö caùc laøng vuøng Thöøa Thieân, Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi nhieàu coâng ñieàn hôn caùc laøng mieàn Baéc – maø caùc laøng naøy thaønh laäp muoän, phaàn lôùn vaøo theá kyû XVI, XVII. Trong moät chöøng möïc nhaát ñònh, nhieàu laøng xaõ cuõng coù yù thöùc giöõ gìn ruoäng ñaát coâng. Nhöõng coâng trình khaån hoang ñaàu theá kyû thöù XIX ôû Tieàn Haûi, Kim Sôn, Haûi Haäu ñaõ theå hieän ñieàu naøy. Ruoäng ñaát cuûa laøng xaõ ôû ñaây ñeàu giaønh moät nöûa laøm coâng ñieàn. Theo soá lieäu cuûa P. Gourou vaø Y.Henry, ôû ñoàng baèng Baéc Boä cho ñeán nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû XX ruoäng coâng vaãn chieám 30 – 35 % dieän tích canh taùc. Tính hai maët cuûa boä phaän ruoäng ñaát coâng. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
16. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 16 - - Veà kinh teá, ruoäng ñaát coâng vaø cheá ñoä quaân ñieàn, ít nhaát cuõng taïo cho ngöôøi noâng daân Vieät Nam coù ñöôïc moät nguoàn tö lieäu saûn xuaát cô baûn (duø raát nhoû nhoi) ñeå duy trì / baûo ñaûm sinh hoaït kinh teá cuûa gia ñình. Ruoäng coâng vaø cheá ñoä quaân ñieàn ñaõ raøng buoäc ngöôøi noâng daân vaøo laøng xaõ. Khi maát muøa ñoùi keùm, hoï coù theå ñi nôi khaùc, nhöng tröôùc sau cuõng trôû veà laøng cuõ, vì laøng cuõ vaãn chia ruoäng ñaát cho hoï. Söï raøng buoäc naøy töø quan heä kinh teá daàn daàn thaønh phong tuïc taäp quaùn, taâm lyù, tình caûm. - Ruoäng ñaát coâng vaø cheá ñoä quaân ñieàn coù theå ñöôïc coi laø di saûn cuûa laøng xaõ vaø coâng cuï cuûa nhaø nöôùc phong kieán nhaèm quaûn lyù vaø khoáng cheá ngöøôi noâng daân. Kieåm soaùt “Ñinh – ñieàn” laø bieän phaùp boùc loät trieät ñeå cuûa nhaø nöôùc phong kieán ñoái vôùi laøng xaõ nhö thu toâ, thueá, baét phu, baét lính Ruoäng ñaát coâng vaø cheá ñoä quaân ñieàn ñöôïc coi laø cô sôû kinh teá taïo ra tính coäng ñoàng vaø töï trò cuûa laøng xaõ. Noù coù taùc duïng goùp phaàn cuûng coá nhaø nöôùc quan lieâu chuyeân cheá, troùi buoäc ngöôøi noâng daân vaøo nhöõng maûnh ruoäng coâng ngheøo naøn, duy trì caùc laøng xaõ Vieät Nam trong neàn kinh teá “töï caáp töï tuùc – töï saûn töï tieâu”. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân keùo luøi vaø ngaên trôû tieán boä xaõ hoäi, gaây neân tình traïng khoâng oån ñònh ôû noâng thoân vaø söï suùt keùm cuûa noâng nghieäp. 2.2.Ruoäng ñaát sôû höõu tö nhaân Nguoàn goác: Chaéc chaén raèng ruoäng ñaát tö ra ñôøi muoän hôn so vôùi boä phaän ruoäng ñaát coâng laøng xaõ. Theo caùc nhaø nghieân cöùu thì ruoäng ñaát tö xuaát hieän ôû Vieät Nam töø thôøi Baéc thuoäc vaø ngaøy caøng phaùt trieån khaù maïnh, chieám moät tæ troïng khaù lôùn vaøo giöõa theá kyû XVIII – ñaàu theá kyû XIX. Nguoàn goác cuûa ruoäng ñaát tö chuû yeáu goàm maáy nguoàn : - Laø saûn phaåm cuûa chính quyeàn phong kieán phöông Baéc trong thôøi kyø Baéc thuoäc. Chuùng ñaõ chieám ruoäng ñaát cuûa laøng xaõ caáp cho quan laïi, binh lính ngöôøi Haùn vaø nhöõng keû thaân Haùn. Ngoaøi ra coù moät soá ñòa chuû, thöông nhaân ngöôøi Haùn di thöïc vaøo Vieät Nam chieám ñoaït, mua baùn ruoäng ñaát cuûa laøng xaõ ñeå xaùc laäp daïng thöùc kinh teá ñòa chuû trong laøng xaõ ngöôøi Vieät. - Do chính saùch ban caáp cuûa nhaø nöôùc phong kieán cho thaân toäc vöông haàu. - Chieám coâng vi tö ( bieán ruoäng coâng thaønh ruoäng tö) - Do khai phaù ñoái vôùi ñaát ñai hoang hoùa hoaëc do mua baùn. Vaøo thôøi Lyù, ruoäng ñaát tö ñaõ phaùt trieån do ban caáp, do mua baùn vaø do chaáp chieám. Naêm 1092, nhaø nöôùc ra leänh tieán haønh ño ñaïc ruoäng ñaát, laäp soå ñieàn baï ñeå ñaùnh thueá laø moác quan troïng theå hieän söï toàn taïi cuûa tö ñieàn. Naêm 1135, vua Lyù Thaàn toâng ñaõ coù quy ñònh veà mua baùn chuyeån nhöõng ruoäng tö. Ruoäng tö döôùi thôøi Traàn vaãn tieáp tuïc phaùt trieån do caùc söï vieäc ñaõ noùi treân vaø theâm moät soá söï vieäc môùi nhö naêm 1254, nhaø Traàn cho baùn moät soá ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
17. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 17 - ruoäng ñaát coâng, naêm 1266, cho caùc vöông haàu ñöôïc khai hoang, laäp ñieàn trang tö höõu. Cuoái thôøi Traàn ñaõ dieãn ra cheá ñoä haïn ñieàn cuûa Hoà Quyù Ly. Haïn ñieàn luùc naøy coù nghóa laø xung coâng ruoäng tö cuûa caùc chuû sôû höõu coù treân 10 maãu vaø nhö vaäy laø moät phaàn lôùn ruoäng tö luùc naøy ñaõ phaûi bieán thaønh ruoäng coâng, dieän tích ruoäng tö bò thu heïp raát nhieàu. Trong hai möôi naêm quaân Minh xaâm löôïc vaø thoáng trò ( 1407 – 1427) vieäc cöôùp ñoaït ruoäng ñaát cuûa boïn cöôùp nöôùc vaø boïn ngöôøi Vieät tay sai, laøm cho dieän tích ruoäng tö laïi taêng leân moät möùc ñaùng keå. Nhöng cuõng trong thôøi kyø naøy, tröôùc vaø sau ñaïi thaéng 1428, Leâ Lôïi trong khi giaûi phoùng ñaát nöôùc ñaõ cho xung coâng khoâng nhöõng ruoäng ñaát cuûa boïn thoáng trò nhaø Minh vaø boïn tay sai maø caû ruoäng ñaát cuûa caùc theá gia trieàu tröôùc, cuûa caùc nhaø tuyeät töï khoâng coù con noái doãi. Trong thôøi Leâ, quaù trình phaùt trieån ruoäng ñaát tö laïi ñöôïc laäp laïi, vaø ngaøy caøng aûnh höôûng ñeán coâng quyõ, vì vaäy cuoái thôøi Leâ, chính quyeàn laïi ñaùnh thueá ruoäng tö. Thaéng lôïi cuûa nhaø Leâ Trung höng vôùi vieäc sung coâng ruoäng phe caùnh cuûa nhaø Maïc, dieän tích ruoäng tö giaûm ñi moät caùch nghieâm troïng, laøm cô sôû cho trieàu ñình laïi mieãn thueá ruoäng tö. Nhöng caøng veà sau döôùi taùc ñoäng cuûa neàn kinh teá haøng hoùa, ruoäng tö laïi phaùt trieån vôùi toác ñoä maïnh hôn tröôùc, ngaøy caøng aûnh höôûng ñeán coâng quyõ. Baét ñaàu töø naêm 1772, ruoäng tö laïi bò ñaùnh thueá. Ở Ñaøng Trong döôùi söï thoáng trò cuûa Chuùa Nguyeãn vaø vôùi vieäc Chuùa Nguyeãn khuyeán khích caùc ñòa chuû khai hoang neân ruoäng ñaát tö ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long coù vò trí chi phoái. Caùc Chuùa Nguyeãn cuøng thöïc hieän ñaùnh thueá ruoäng ñaát coâng vaø tö. Sang thôøi nhaø Nguyeãn, töø Quaûng Bình trôû vaøo Nam, thueá ruoäng tö vaãn ñöôïc ñaùnh baèng thueá ruoäng coâng. Ñeán giöõa theá kyû XIX, dieän tích ruoäng tö ñaõ vöôït dieän tích ruoäng coâng treân phaïm vi toaøn quoác. Naêm 1875, Töï Ñöùc ñaõ cho ñaùnh thueá ruoäng tö ôû mieàn Baéc ngang möùc ruoäng coâng ôû mieàn Nam. Söï bieán dieãn höõu cô giöõa tình hình ruoäng coâng, tö vaø tyû leä thueá ruoäng tö so vôùi ruoäng coâng qua caùc trieàu ñaïi cho thaáy ruoäng tö ñaõ xuaát hieän ôû nöôùc ta töø raát laâu ñôøi, tuy luoân luoân coù xu höôùng phaùt trieån nhöng phaûi ñaáu tranh lieân tuïc, gay gaét vôùi ruoäng coâng cho ñeán giöõa theá kyû XIX môùi vöôït ñöôïc noù. Thieát cheá phaùp lyù cuûa ruoäng ñaát tö höõu: Töø theá kyû XI, nhieàu baèng chöùng lòch söû xaùc ñaùng ñaõ vaïch roõ raèng nhaø nöôùc khaúng ñònh, thöøa nhaän, chính thöùc hoùa vaø baûo ñaûm ruoäng ñaát tö höõu cuøng vôùi söï mua baùn ruoäng ñaát, ñoàng thôøi nhaø nöôùc cuõng tieán haønh ñaùnh thueá ruoäng ñaát tö höõu. Ñöùng vaøo ñòa vò ngöôøi chuû ruoäng ñaát tö höõu thì quyeàn tö höõu naøy ñöôïc quy ñònh ôû hai ñieåm: Coù quyeàn ñem caàm coá hay baùn vaø quyeàn chieám höõu phaàn lôùn ñòa toâ (tröø moät phaàn phaûi noäp thueá cho nhaø nöôùc, phaàn ñoù thöôøng ít hôn thueá ruoäng coâng). Nhö vaäy trong khuoân khoå nhaø nöôùc quaân chuû taäp quyeàn, thì quyeàn sôû höõu tö nhaân veà ruoäng ñaát vaø quyeàn chieám höõu ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
18. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 18 - tö nhaân vôùi hai giôùi haïn: ñöôïc töï do mua baùn vaø phaûi chòu nghóa vuï noäp thueá. Hai giôùi haïn ñoù laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû cho moät chuû sôû höõu ruoäng ñaát tö nhaân. Khaùc vôùi noâng thoân tieàn tö baûn ôû phöông Taây, ñoái vôùi Vieät Nam treân nguyeân taéc ngöôøi daân deã daøng coù quyeàn sôû höõu tö nhaân veà ruoäng ñaát, nhöng ñoàng thôøi hoï cuõng deã maát quyeàn ñoù. Nhaø nöôùc cho pheùp vaø xaùc laäp quyeàn tö höõu cho caùc caù nhaân thì cuõng chính nhaø nöôùc coù quyeàn thu laïi quyeàn aáy ñoái vôùi caùc caù nhaân ñoù trong khi phaûn nghòch hoaëc aån laäu khoâng chòu noäp thueá hay boû hoang hoùa ruoäng ñaát. Thaäm chí nhaø nöôùc cöôùp ñoaït thaúng tay khi xeùt thaáy caàn thieát phaûi sung coâng. Thieát cheá quaûn lyù quyeàn tö höõu ruoäng ñaát trong laøng xaõ Vieät Nam bao goàm hai maët: moät, maët ñöôïc thöøa nhaän môû roäng, xaùc laäp. Maët khaùc bò coi nheï, xaâm phaïm vaø töôùc ñoaït. Phöông thöùc khai thaùc ruoäng ñaát tö höõu: Khaùc vôùi noâng thoân tieàn tö baûn ôû moät soá nöôùc Taây Aâu, söï suy yeáu cuûa thaønh thò vaø kinh teá haøng hoùa, laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân cô baûn hình thaønh neàn kinh teá laõnh ñòa phong kieán vôùi ñaëc thuø laø boùc loät noâng noâ vaø chính trò, xaõ hoäi bò chia caét. Coøn ôû Vieät Nam do kinh teá haøng hoùa phaùt trieån lieân tuïc (khoâng giaùn ñoaïn) ñaõ thaâm nhaäp saâu vaøo quan heä ruoäng ñaát. Ñoàng thôøi do naïn xaâm chieám, do chính saùch ban caáp ruoäng ñaát cuûa nhaø nöôùc phong kieán ñaõ laøm cho ruoäng tö naøy caøng laán aùt ruoäng coâng. Tuy nhieân sôû höõu tö ôû Vieät Nam khoâng lôùn vaø khoâng oån ñònh. Moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính daãn ñeán hieän traïng treân laø truyeàn thoáng keá thöøa mang “tính chia ñeàu – coâng baèng cho con caùi”, ñaõ daãn tôùi hieän töôïng taäp trung – phaân taùn – taäp trung – phaân taùn. Do vaäy, taøi saûn khoâng oån ñònh, dieän tích ñaát ñai chieám höõu cuûa tö nhaân vuïn ra sau nhöõng laàn keá thöøa vaø thaäm chí coøn bò maát ñi do caàm coá, baùn chaùc Vì vaäy trong laøng xaõ Vieät Nam “khoâng ai giaøu ba hoï, khoâng ai khoù ba ñôøi”. Laøng xaõ khoâng taïo ra moät taàng lôùp ñòa chuû giaøu tuyeät ñoái vaø moät taàng lôùp noâng daân ngheøo tuyeät ñoái. Cuøng vôùi quaù trình tö höõu hoùa ruoäng ñaát, taàng lôùp ñòa chuû lôùn maïnh leân trôû thaønh moät giai caáp thay theá caùc vöông haàu quyù toäc thôøi Lyù – Traàn, naém vöõng nhöõng vò trí quan troïng trong chính quyeàn phong kieán, ñöôïc coi laø “röôøng coät” cuûa taäp ñoaøn nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân cheá. Cho ñeán tröôùc caûi caùch ruoäng ñaát 1953 – 1956, giai caáp naøy vaãn toàn taïi trong laøng xaõ vôùi tö caùch chuû nhaân kinh teá cuûa xaõ hoäi noâng thoân Vieät Nam. Ñaëc tính cuûa noù ñaõ loä ra trong caûi caùch ruoäng ñaát khoâng chæ laø dieän tích chieám höõu cuûa töøng hoä maø tröôùc heát laø phöông thöùc khai thaùc. Voán chieám höõu nhieàu ruoäng ñaát hôn so vôùi töøng hoä thuoäc caùc thaønh phaàn xaõ hoäi khaùc nhau trong laøng xaõ (tính theo bình quaân nhaân khaåu) moãi hoä ñòa chuû ngoaøi vieäc tröïc tieáp saûn xuaát coøn khai thaùc ruoäng ñaát thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa mình qua hình thöùc phaùt canh thu toâ. Ngöôøi lónh canh ruoäng ñaát cuûa ñòa chuû laø taàng lôùp noâng daân taù ñieàn. Nhöõng ngöôøi naøy bò raøng buoäc vaøo ñòa chuû bôûi hình thöùc ñòa toâ – maø hình thöùc phoå bieán laø toâ reõ, ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
19. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 19 - moät loaïi toâ hieän vaät coù söï thoûa thuaän giöõa chuû vaø taù ñieàn chia nhau hoa lôïi theo tyû leä ñöôïc taäp quaùn ñòa phöông aán ñònh saün (thöôøng laø hình thöùc chia reõ ñaàu bôø theo tyû leä 2/3 hai phaàn thuoäc chuû, moät phaàn thuoäc taù ñieàn). Quan heä giöõa ñòa chuû vaø baàn noâng – phaùt canh vaø lónh canh laáy ñòa toâ laøm daáu noái hai veá ñöôïc coi laø quan heä kinh teá – xaõ hoäi chính trong laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam. Vaø beân caïnh moái quan heä naøy, laøng xaõ khoâng loaïi tröø moái quan heä khaùc giöõa ngöôøi vaø ngöôøi treân bình dieän kinh teá: giöõa phuù noâng vaø coá noâng, giöõa trung noâng vôùi trung noâng, giöõa trung noâng vaø moïi thaønh phaàn xaõ hoäi khaùc. Voán coù doâi ra ít nhieàu ruoäng ñaát ngoaøi dieän tích tröïc canh cuûa mình, töøng hoä phuù noâng phaûi vieän ñeán söùc lao ñoäng laøm thueâ (khoâng neân hieåu laàm laø laøm thueâ tö baûn chuû nghóa). Cung caáp söùc lao ñoäng naøy cho caùc hoä phuù noâng laø taàng lôùp coá noâng, goàm nhöõng ngöôøi haàu nhö “khoâng maûnh ñaát caém duøi” do ñoù maø “khoá raùch aùo oâm” ñaõ theá laïi thöôøng dieän “töù coá voâ thaân” khoâng hoï haøng laøm nôi nöông töïa. Taàng lôùp trung noâng khaù ñoâng ñaûo, maø thaønh vieân laø nhöõng hoä soáng baèng söùc lao ñoäng cuûa baûn thaân trieån khai treân ruoäng ñaát thuoäc quyeàn tö höõu cuûa mình. Quan heä cuûa töøng hoä trung noâng ñoái vôùi caùc hoä khaùc trong laøng xoùm laø quan heä coäng cö vaø töông trôï khi caàn thieát. Moät ñieàu ñaùng löu yù trong laøng xaõ Vieät Nam xöa kia laø taàng lôùp ñòa chuû, maëc duø laáy toâ laøm nguoàn soáng chính nhöng hoï cuõng thöôøng thueâ möôùn nhaân coâng. Phuù noâng boùc loät söùc lao ñoäng cuûa ngöôøi laøm thueâ, nhöng ít nhieàu cuõng phaùt canh thu toâ. Ngöôïc laïi coù phuù noâng vaø ña soá ñòa chuû nhoû duø chuû yeáu soáng baèng boùc loät ñòa toâ hay cho vay naëng laõi, nhöng cuõng giaønh moät phaàn ruoäng ñaát chieám höõu ñeå tröïc canh. Trung noâng khoâng boùc loät ai, vaø khoâng bò ai boùc loät nhöng ñoâi khi cuõng phaùt canh vaø thueâ coâng nhaân, ñaëc bieät vaøo nhöõng thôøi ñieåm “neo tuùng” söùc lao ñoäng. Baàn noâng quanh naêm caáy reõ cho ñòa chuû, nhöng gaëp luùc noâng nhaøn cuõng coù theå vaùc cuoác ñi laøm thueâ vaøi buoåi. Lôïi duïng luùc thieáu thoán cuûa ña soá hoä noâng daân lao ñoäng, nhöõng ñòa chuû saün tieàn maët vaø thoùc gaïo thaëng dö nhaát coøn laøm giaøu leân baèng caùch cho vay naëng laõi. Nhö vaäy, kinh teá noâng nghieäp cuûa laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam ñöôïc xaây döïng treân cheá ñoä sôû höõu ruoäng ñaát tö vaø söï toàn taïi dai daúng cuûa boä phaän ruoäng ñaát coâng laøng xaõ. Chính söï toàn taïi cuûa hai loaïi hình ruoäng ñaát naøy, cuøng vôùi boä phaän ruoäng ñaát thuoäc quyeàn chieám höõu rieâng cuûa laøng “ruoäng haäu” – ruoäng ñaát do laøng vaän ñoäng caùc quan laïi, ngöôøi giaøu trong laøng mua haäu ñeå ñöôïc laøng thôø cuùng vónh vieãn; vaø loaïi ruoäng ñaát “nöûa coâng – nöûa tö” cuûa caùc cô sôû toân giaùo tín ngöôõng, caùc toå chöùc xaõ hoäi ñaõ ngaên caûn sôû höõu lôùn veà ruoäng ñaát, khoâng taïo ra söï phaân hoùa maïnh meõ trong noäi boä cö daân. Treân moät goùc ñoä phaùt trieån cuûa kinh teá, thì nhöõng yeáu toá ñoù ñaõ taïo neân moät keát caáu beàn chaët “khuoân” neàn kinh teá noâng nghieäp laøng xaõ trong phaïm truø kinh teá phong kieán ngaên caûn söï chuyeån bieán cuûa söùc saûn xuaát. Theo yù kieán cuûa coá Phoù giaùo sö Töø Chi thì noù laøm cho kinh teá laøng xaõ vaø caû xaõ hoäi ñeàu / buoäc phaûi laáy kinh teá tieåu noâng laøm cô sôû. Saûn xuaát tieåu noâng laø moät trong nhöõng thoâng soá cô baûn cuûa keát caáu kinh teá Vieät Nam thôøi phong kieán. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
20. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 20 - II. THÖÔNG NGHIEÄP LAØNG XAÕ 1.Chôï ñòa phöông (chôï phieân vaø phoá nhoû) Chôï laøng coù vai troø thöông nghieäp raát quan troïng. Theo nghieân cöùu cuûa giaùo sö Nguyeãn Ñöùc Nghinh vaø Traàn Thò Hoøa tröôùc thaùng Taùm naêm 1945, ôû vuøng Baéc Boä (trong phaïm vi caùc tænh Haø Nam – Thaùi Bình) cöù töø 3 ñeán 6 laøng (xaáp xæ khoaûng 7 km2) coù moät chôï. Rieâng ôû Bình Luïc khoaûng 3,2 laøng coù moät chôï. Nhö vaäy, chôï laøng khaù daøy ñaëc. Ñoù laø bieåu hieän cuûa neàn kinh teá haøng hoaù môû roäng. Chôï laøng coøn goïi laø chôï phieân coù nhieàu taàng baäc khaùc nhau. Coù chôï hoâm (vaø chôï mai) hoïp chôï haøng ngaøy hoaëc vaøi ngaøy moät laàn. Vaøo buoåi saùng sôùm hoaëc chieåu toái Chôï toång, chôï huyeän lôùn hôn caùc loaïi chôï hoâm, mai thì hoïp thöa ngaøy, ngöôøi ñoâng hôn vaø coù theâm haøng ñaëc saûn. Thöông nghieäp chôï laøng truyeàn thoáng thöôøng bao goàm: - Moät soá ngöøôi buoân baùn chuyeân nghieäp, coù leàu quaùn nhö haøng xeùn, haøng vaûi, haøng thòt, haøng caù, haøng löông thöïc vôùi soá löôïng khoâng nhieàu. - Moät soá noâng daân chaïy chôï “ñoøn gaùnh ñeø vai, laáy coâng laøm laõi” thöôøng xuaát hieän vaøo dòp noâng nhaøn, hoaëc töø nhöõng nhaø ñoâng ngöôøi “thöøa nhaân löïc”. - Vaø nhöõng ngöôøi tieåu noâng ñem saûn phaåm troàng troït, chaên nuoâi, thuû coâng trao ñoåi. Cô caáu maët haøng cuûa chôï chuû yeáu vaãn laø noâng saûn, maø phaàn nhieàu laø töï saûn töï tieâu ôû trong voøng cuûa kinh teá töï tuùc töï caáp. ÔÛ ñoàng baèng Baéc Boä vaø Trung Boä, coù nhieàu chôï chuyeân baùn moät soá maët haøng thuû coâng nghieäp cuûa moät soá laøng ngheà nhö chôï Thoå Heâ, chôï Baùt Traøng chuyeân baùn haøng saønh goám; chôï Nho Laâm chuyeân baùn haøng reøn saét. Söï phaùt trieån cuûa chôï taïo ra moät “vuøng lieân laøng” theo chu kyø phieân chôï trong töøng thaùng. Moät soá laøng gaàn nhau ñöôïc phaân chia hoïp chôï tröôùc sau theo moät thôøi gian tuaàn töï taïo ra moät söï löu thoâng haøng hoùa, moät voøng kheùp. Moät caâu ca dao ôû vuøng Vónh Baûo (Haûi Phoøng) moâ taû kieåu löu thoâng haøng hoaù theo chôï “lieân laøng” nhö sau: “ Moät Raâu, hai Meùt, ba Ngaø Tö Caàu , naêm Taùng, saùu Ngaø, laïi Raâu Baûy Ngaø, taùm Meùt, chín Caàu Moàng nöôøi chôï Taùng, moät Raâu laïi veà”. Hieän töôïng “vuøng lieân laøng” nhö treân coù ôû nhieàu nôi treân ñaát nöôùc Vieät Nam. Cöù nhö vaäy laàn löôït suoát thaùng quanh naêm, ngaøy naøo ngöôøi noâng daân cuõng coù ñieàu kieän trao ñoåi haøng hoaù trong chôï laøng. Moät vuøng lieân laøng ñaõ taïo ra saéc thaùi phong phuù khaùc nhau trong moät ñòa phöông, vöøa bieåu hieän söï phaân bieät kinh teá haøng hoùa, vöøa bieåu hieän söï phaân bieät sinh thaùi trong khu vöïc. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
21. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 21 - Theo PGS.TS Nguyeãn Quang Ngoïc, vaøo caùc theá kyû XVII - XIX hieän töôïng treân ñaõ laø moät hieän töôïng bình thöôøng, phoå bieán, nhöng coù leõ töø cuoái theá kyû XIII quan ghi cheùp cuûa söù Nguyeân laø Traàn Phu, noù cuõng laø hieän töôïng ñaùng löu yù : “Trong caùc xoùm laøng thöôøng coù chôï, cöù hai ngaøy hoïp moät phieân, haøng hoùa traêm thöù baøy la lieät”. Ñeán thôøi Leâ, nhaän thaáy “trong daân gian, heã coù daân thì coù chôï ñeå löu thoâng haøng hoaù cuûa thieân haï, môû ñöôøng giao dòch cho daân”, Leâ Thaùnh Toâng ñaõ ban leä “laäp chôï”. Ngoaøi ra coøn coù caùc chôï Chuøa (chuøa Caàu – Haûi Anh), chôï ñình, chôï aâm döông (chôï Vieàng – Nam ñònh). Coù chôï moät naêm chæ hoïp moät laàn vaø hình thöùc hoïp chôï mang naëng tín ngöôõng nguyeân thuûy. Ñoù laø chöa keå ñeán moät boä phaän noâng daân ñaõ tröïc tieáp ra mua baùn trao ñoåi ôû caùc thaønh phoá (Keû chôï – Phoá Hieán), mua baùn ôû caùc caûng hay tröïc tieáp baùn mua vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi. Coù moät ñieàu raát laï (vôùi phöông Taây) moät hieän töôïng maø caùc nhaø nghieân cöùu cho laø gaàn gioáng nhö “nghòch lyù” naûy sinh ôû noâng thoân Vieät Nam laø moãi khi cuoäc soáng noâng nghieäp gaëp nhieàu khoù khaên, thieáu thoán, thì soá ngöôøi noâng daân chuyeån sang buoân baùn laïi caøng ñoâng. Hieän töôïng ngheøo khoå maø phaûi ñi buoân baùn ñöôïc phaûn aùnh raát phong phuù trong tuïc ngöõ, daân ca. Ví nhö ôû vuøng Nam Xang Lyù Nhaân (Nam Haø) xöa quanh naêm ñoùi keùm, vaøo dòp thaùng 7, thaùng 8, ruoäng ñoàng khoâng caøy caáy ñöôïc, daân laøng phaûi ñi caùc nôi khaùc ñong thoùc veà laøm haøng xay haøng xaùo. “Anh laø con trai Nam Xang Nöôùc lôùn ngang ñaøng vaùc ñaáu ñi ñong Anh ñong tænh Baéc tænh Ñoâng Trôû veà anh laïi sang ñong tænh Ñoaøi”. Baûn thaân caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam, ñöùng tröôùc khoù khaên cuûa ñôøi soáng noâng daân, tình hình eo heïp cuûa neàn kinh teá ñaát nöôùc, thöôøng coù xu höôùng giaûi quyeát thoâng qua thöông nghieäp. Vua Leâ Lôïi ñaõ töøng cho pheùp nhöõng ngöôøi khoâng coù ñieàn saûn ñöôïc töï do buoân baùn kieám soáng. Chuùa Trònh Doanh tröôùc tình hình maâu thuaãn xaõ hoäi phaùt trieån ñeán ñænh cao, chieán tranh noâng daân buøng noå ñaõ trieät bôùt caùc sôû tuaàn ty, caùc nôi thu thueá ñeå haøng hoùa löu thoâng Ñaáy chính laø nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi cho ngheà buoân phaùt trieån. Do tình traïng saûn xuaát noâng nghieäp bò ñình ñoán trong ñieàu kieän chuû nghóa tö baûn chöa phaùt trieån maø soá lao ñoäng noâng nghieäp bò baàn cuøng hoùa, bò phaù saûn, khoâng ñöôïc thu naïp vaøo nhaø maùy, haàm moû, thaønh thò hay chuyeån sang lao ñoäng coâng nghieäp nhö ôû phöông Taây giai ñoaïn haäu kyø phong kieán, hoï phaûi rôøi boû laøng queâ ñi lang thang kieám aên moät caùch tuyeät voïng. Trong soá nhöõng ngöôøi noâng daân bò baàn cuøng hoùa, cuõng coù ngöôøi coøn giöõ ñöôïc soá voán nhoû nhoi vaø ñeå khoûi bò cheát ñoùi, ñaõ söû duïng soá voán ñoù vaøo vieäc buoân baùn. Nhö theá, moät boä phaän lao ñoäng noâng nghieäp thöøa ñaõ ñöôïc chuyeån sang thöông nghieäp, laøm cho boä phaän thöông nghieäp môû roäng hôn tröôùc. Söï phaùt trieån cuûa hoaït ñoäng thöông nghieäp laøng xaõ, moät maët vöøa khaúng ñònh böôùc tröôûng thaønh cuûa kinh teá haøng hoùa; maët khaùc, noù coøn laø ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
22. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 22 - giaûi phaùp giaûi quyeát tình traïnh beá taéc cuûa neàn kinh teá tieåu noâng. ÔÛ ñaây noâng daân vöøa laø ngöôøi laøm ruoäng, vöøa laø ngöôøi laøm ngheà phuï buoân baùn kieám theâm, töùc laø hoï kieâm theâm vai troø thôï thuû coâng vaø thöông nhaân. Söï kieâm nhieäm nhieàu chöùc naêng kinh teá trong ñieàu kieän voán lieáng quaù ít ñaõ goùp phaàn duy trì möùc soáng toái thieåu cuûa ngöôøi noâng daân chöù khoâng theå thuùc ñaåy saûn xuaát phaùt trieån maïnh leân ñöôïc. Noùi hoaït ñoäng buoân baùn laø hoaït ñoäng coù tính phoå bieán khoâng coù nghóa laø taát caû moïi ngöôøi trong gia ñình, trong laøng xoùm cuøng moät luùc ñeàu ñi buoân, maø ôû ñaây, ngöôøi buoân chuû yeáu laø phuï nöõ. Trong gia ñình ngöôøi noâng daân Vieät Nam, ngöôøi choàng ñöùng ra gaùnh vaùc traùch nhieäm xaõ hoäi (nhö vieäc laøng, ñi phu, ñi lính ). Coøn ngöôøi vôï laø ngöôøi teà gia noäi trôï, ngöôøi naém tay hoøm chìa khoaù giöõ chöùc quaûn lyù kinh teá gia ñình. Ñaây laø söï phaân coâng töï phaùt döïa treân cô sôû tuoåi taùc vaø giôùi tính. Theo söï phaân coâng naøy, ngöôøi vôï phaûi ñöùng ra ñieàu tieát moïi hoaït ñoäng kinh teá cuûa gia ñình, boå sung cho phaàn kinh teá chöa hôïp lyù do nguoàn lôïi ruoäng ñaát vaø lao ñoäng noâng nghieäp ñem laïi. Nhaø daân toäc hoïc Traàn Töø nhaän xeùt : “Luoàng tieåu thöông raát phaùt ñaït trong vuøng chaâu thoå (vaø vuøng trung du Baéc Boä) thöïc ra naèm trong tay phuï nöõ. Nhö vaäy, chính ngöôøi phuï nöõ mang laïi cho gia ñình moät phaàn thu nhaäp khoâng phaûi laø khoâng ñaùng keå, döôùi daïng tieàn maët, coøn noâng phaåm thì laïi theå hieän khía caïnh töï tuùc cuûa neàn kinh teá noâng thoân. Ngöôøi ñaøn baø tieåu thöông Vieät soáng moät phaàn kha khaù thôøi gian cuûa mình ngoaøi chôï”. Vieäc phuï nöõ vaø nhöõng ngöôøi ngheøo khoå laø löïc löôïng chính ñaûm nhieäm coâng vieäc buoân baùn, cuõng laø moät haïn cheá khoâng theå thuùc ñaåy thöông nghieäp ôû noâng thoân phaùt trieån thaønh thöông nghieäp lôùn ñöôïc. Nhö vaäy maïng löôùi chôï noâng thoân laø saûn phaåm cuûa quaù trình môû roäng cuûa kinh teá haøng hoaù nhoû ñaõ toàn taïi haøng nghìn naêm qua. Chôï laøng laø nôi ngöôøi tieåu noâng baùn nhöõng saûn phaåm chöa duøng ñeán; laø nôi hoï mua nhöõng saûn phaåm thieáu. Hình thöùc trao ñoåi ôû chôï, xeùt cho cuøng cuõng laø vaät ñoåi vaät, baùn vaät naøy ñeå mua vaät kia, vai troø cuûa tieàn teä khoâng lôùn laém. Maïng löôùi chôï vöøa laø bieåu hieän cuûa söï beá taéc trong kinh teá tieåu noâng , vöøa laø bieän phaùp giaûi quyeát beá taéc ñoù. Noù thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa saûn xuaát haøng hoùa trong kinh teá tieåu noâng, ñoàng thôøi noù cuõng goùp phaàn boå sung vaø duy trì kinh teá tieåu noâng. Hai maët khaùc bieät naøy cuøng toàn taïi, cuøng phaùt huy taùc duïng taïo neân tính oån ñònh (hoaëc thay ñoåi raát chaäm) cuûa chôï vaø caáu truùc haøng hoaù chôï. Do ñoù, chôï laøng khoâng nhöõng laøm giaûi theå kinh teá tieåu noâng laøng xaõ maø coøn goùp phaàn cuûng coá caáu truùc kinh teá truyeàn thoáng laáy noâng nghieäp laøm cô sôû. “ Chôï laøng khoâng phaûi laø thaønh thò maø chæ laø moät phaàn nhoû cuûa thaønh thò hoùa trong noâng thoân”. 2. Thò traán ÔÛ ñoàng baèng vaø ven bieån, haàu nhö nôi naøo cuõng coù thò traán, maø phaàn lôùn laø huyeän lî, phuû lî. Quy moâ cuûa thò traán khoâng ñoàng ñeàu, ôû Nam Trung ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
23. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 23 - Boä vaø Nam Boä thöôøng lôùn hôn ôû mieàn Baéc. Nhìn chung thò traán laø nôi buoân baùn khoâng phong phuù laém, chuû yeáu laø nhöõng haøng tieâu duøng gia ñình, haøng löông thöïc, thöïc phaåm nhaèm giaûi quyeát nhu caàu sinh hoaït cuûa cö daân ñòa phöông maø phaàn lôùn laø coâng chöùc aên löông, binh lính thöôøng tröïc, nhöõng ngöôøi veà höu (nghóa laø khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng saûn xuaát) Nhö vaäy, thò traán ñöôïc xaây döïng treân cô sôû huyeän lî neân baûn thaân noù mang tính chính trò. Vieäc mua baùn ôû ñaây caên cöù vaøo tieàn löông, hoaëc tieàn do gia ñình ôû laøng queâ cung caáp ñeå mua saûn phaåm cuûa ngöôøi saûn xuaát nhoû. Cho neân thöông nghieäp thò traán chaúng qua laø söï chuyeån hoùa löông boång töø nguoàn taøi chính cuûa nhaø nöôùc vaø söï chuyeån hoùa nhöõng saûn phaåm noâng nghieäp. Thò traán loaïi naøy mang tính tieâu phí nhieàu hôn laø saûn xuaát. Loaïi hình thò traán nhö treân khoâng hoaøn toaøn laø keát quaû cuûa quaù trình phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi. Thöông nghieäp naøy khoâng phaûi löu thoâng gía trò (maø nhìn chung vaãn laø daïng töï tuùc, töï caáp trong noâng thoân). 3. Laøng Buoân baùn Coù moät thöïc teá laø vaøo caùc theá kyû XVIII, XIX vaø giöõa theá kyû XX ôû vuøng ñoàng baèng Baéc Boä xuaát hieän moät loaït laøng, maø trong thôøi gian khoaûng maáy theá kyû lieân tuïc ñaïi ña soá daân laøng laáy vieäc buoân baùn laøm nghieäp chính, laø nguoàn soáng cuûa hoï. Hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa daân laøng khoâng phaûi trong lónh vöïc saûn xuaát maø laø trong lónh vöïc trao ñoåi haøng hoaù, nhöng hoï hoaøn toaøn khoâng phaûi laø cö daân thaønh thò. Hoï coù theå khoâng tröïc tieáp soáng ôû laøng nhöng hoï vaãn laø cö daân cuûa laøng xaõ, vaãn coù ñaày ñuû moïi thöù quyeàn lôïi vaø nghóa vuï ñoái vôùi laøng xaõ, queâ höông mình. Ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh soáng khaù ñaëc bieät aáy ñaõ daàn daàn laøm naûy sinh trong hoï taâm lyù, taäp quaùn, theá öùng xöû rieâng. Qua nghieân cöùu loaïi hình laøng buoân baùn ôû ñoàng baèng Baéc Boä nhö Ñan Loan (Haûi Döông), Ña Ngöu (Höng Yeân), Baøo Ñaùp (Nam Ñònh), Phuø Löu (Tieân Sôn – Baéc Ninh) cho thaáy ñoù laø nhöõng laøng buoân tieâu bieåu nhaát. Tuy nhieân caùc laøng buoân naøy chöa bao giôø laø moät trung taâm buoân baùn töï do taùch bieät nhö laø moät thaønh thò. Vaøo thôøi gian ngheà buoân phaùt trieån cao, daân laøng vaãn duy trì thaønh phaàn kinh teá noâng nghieäp ôû möùc ñoä ñaùng keå. Caáu truùc cuûa caùc laøng buoân vaãn khoâng vöôït ra khoûi caáu truùc truyeàn thoáng cuûa laøng noâng thoân. Boä maùy haønh chính, töï trò cuûa laøng veà cô baûn cuõng khoâng khaùc caùc laøng Vieät truyeàn thoáng khaùc. Keát caáu kinh teá – xaõ hoäi laøng buoân thöïc chaát chæ laø moät daïng keát caáu truyeàn thoáng ñang trong quaù trình chuyeån bieán döôùi taùc ñoäng cuûa kinh teá haøng hoaù vaø ngheà buoân. Söï chuyeån bieán naøy chæ ôû nhöõng boä phaän nhoû vaø raát chaäm chaïp tuy coù laøm thay ñoåi moät phaàn cô caáu thaønh phaàn kinh teá, thaønh phaàn daân cö, boä maùy quaûn lyù moät laøng xaõ, caùc moái quan heä trong laøng cuõng nhö trong ñôøi soáng vaên hoùa tö töôûng, nhöng söï thay ñoåi ñoù vaãn naèm trong khuoân khoå cuõ, keát caáu cuõ vaø chæ laø thay ñoåi veà löôïng maø thoâi. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
24. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 24 - Coù theå nhaän xeùt moät caùch döùt khoaùt raèng: laøng buoân laø saûn phaåm cuûa quaù trình môû roäng kinh teá haøng hoùa vaø ngheà buoân trong ñieàu kieän ñaëc bieät ôû noâng thoân Vieät Nam cuoái thôøi trung ñaïi. Ñaây laø hieän töôïng kinh teá ñoäc ñaùo trong lòch söû kinh teá theá giôùi, nhaát laø so vôùi caùc nöôùc Taây AÂu thôøi tieàn tö baûn chuû nghóa. Laøng buoân ôû Vieät Nam theá kyû XVIII – XIX maëc duø coù moät soá chöùc naêng kinh teá cuûa thaønh thò, coù moät boä phaän nöûa thò daân nhöng veà cô baûn vaãn chæ laø moät laøng noâng thoân. Söï phaùt trieån thaønh laøng buoân laø bieåu hieän cuûa quaù trình phaùt trieån quanh co cuûa noâng thoân vaø cuûa thöông nghieäp Vieät Nam thôøi trung ñaïi. 4. Thò töù Thò töù coù theå coi laø saûn phaåm cuûa vuøng ñaát phía Nam, ñöôïc hình thaønh treân nhöõng trung taâm giao thoâng thuûy boä naèm giöõa vuøng noâng nghieäp truø phuù. Thò töù coù khi laø huyeän lî, maø coù khi khoâng phaûi huyeän lî, nhöng thöôøng coù dòch vuï vaø saûn xuaát moät soá haøng thuû coâng. Theo moät soá nhaø nghieân cöùu thì thò töù laø tieàn ñoâ thò hay nöûa ñoâ thò. Ñaây laø bieåu hieän cuûa moät kieåu daïng coù khuynh höôùng baét ñaàu ñoâ thò hoùa hay nöûa ñoâ thò hoùa. Thò töù thöôøng coù keát caáu kinh teá – xaõ hoäi : thöông – coâng vaø noâng nghieäp. Coù theå xem laøng Kieân Myõ (Taây Sôn – Bình Ñònh), laøng queâ cuûa anh em Nguyeãn Hueä vaø An Thaùi (cuøng huyeän) laø ñòa ñieåm ñang hình thaønh thò töù , beân caïnh nhöõng thò töù Tam Kyø (Quaûng Nam), Ñaäp Ñaù (Bình Ñònh). Vôùi keát caáu kinh teá – xaõ hoäi : thöông, coâng vaø noâng, thò töù coù söùc soáng beàn vöõng hôn moät laøng (chæ thuaàn tuyù phaùt trieån buoân baùn hay thuû coâng nghieäp). Nhöng trong thöïc teá cuõng coù moät thò töù phoàn thònh leân raát nhanh vaø luïi taøn ñi cuõng raát choùng (chaúng haïn nhö thò töù Nöôùc Maën ôû Bình Ñònh). Tuy vaäy, thò töù ra ñôøi cuõng laø hieän töôïng ñoâ thò hoùa nhöng chaäm chaïp vaø vaãn coøn ñaäm tính chaát noâng thoân. III. THUÛ COÂNG NGHIEÄP LAØNG QUEÂ Noâng thoân Vieät Nam coù moät neàn thuû coâng nghieäp truyeàn thoáng phong phuù, coù nhieàu neùt ñaëc saéc veà kyõ thuaät vaø myõ thuaät. 1. Laøng ngheà Ñaëc ñieåm noåi baät nhaát cuûa thuû coâng nghieäp truyeàn thoáng laø söï keát hôïp noâng nghieäp vôùi thuû coâng nghieäp ôû nhieàu caáp ñoä vaø saéc thaùi khaùc nhau taïo ra kieåu laøng ngheà nhö laøng goám Baùt Traøng, laøng reøn Ña Só, laøng deät Vaïn Phuùc. Söï hình thaønh caùc laøng ngheà laø bieåu hieän cuûa trình ñoä phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi, thuû coâng nghieäp töøng böôùc taùch rôøi noâng nghieäp. Ñoàng thôøi, ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
25. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 25 - ngay trong nhöõng laøng treân laïi xuaát hieän lôùp ngöôøi buoân baùn nhöõng saûn phaåm do gia ñình hay phöôøng hoäi cuûa hoï saûn xuaát, neân cuõng laø moät kieåu töï saûn töï tieâu. Tuy nhieân söï phaân coâng naøy raát haïn cheá, chaäm chaïp, keùo daøi vaø khoâng trieät ñeå. Xeùt veà maët hình thaùi kinh teá, caùc laøng ngheà thuû coâng vaãn laø loaïi laøng coâng – noâng – thöông nghieäp. Loaïi laøng coâng – noâng – thöông vaãn toàn taïi ñeán ngaøy nay ñöôïc goïi laø laøng ngheà nhöng treân thöïc teá thì noâng nghieäp vaãn laø cô sôû quan troïng cuûa cuoäc soáng daân laøng. Nhöõng loaïi laøng coâng – noâng – thöông coù nhieàu öu theá hôn laøng noâng nghieäp thuaàn tuùy: taän duïng ñöôïc nhaân löïc vaø kyõ thuaät saün coù neân cuoäc soáng chung khaù oån ñònh. 2. Phöôøng hoäi Phöôøng hoäi cuûa thôï thuû coâng ôû Vieät Nam ñöôïc raûi raéc khaép noâng thoân vaø thaønh thò. Coù laøng coù ñeán haøng chuïc phöôøng nhö Quaàn Anh (Nam Ñònh) ñaàu theá kyû XX coù 10 phöôøng, nghóa laø ôû ñaây coù bao nhieâu ngheà phi noâng nghieäp thì coù baáy nhieâu phöôøng. Veà khoâng gian, phöôøng thöôøng naèm goïn trong moät laøng, cuõng coù moät ít phöôøng raûi ra vaøi ba laøng nhö phöôøng moäc, neà, may maëc. Veà thôøi gian, coù phöôøng toàn taïi coù thôøi haïn: theo muøa, theo naêm. Söï môû roäng cuûa phöôøng coøn lan ra caû noâng nghieäp, moät ñoâi nôi noâng daân coøn laäp ra phöôøng gaët, phöôøng caáy, thaäm chí nhöõng phöôøng xa rôøi saûn xuaát nhö phöôøng cheøo, phöôøng baùt aâm Phöôøng khoâng phaûi laø moät neùt ñoäc ñaùo cuûa kinh teá thuû coâng nghieäp, thöông nghieäp tieàn tö baûn chuû nghóa Vieät Nam. Phöôøng laø hình thöùc hôïp taùc cuûa nhöõng ngöôøi saûn xuaát nhoû, tö höõu nhoû, laø ñôn vò kinh teá – xaõ hoäi döïa treân lôïi ích ngheà nghieäp coù tính chaát töï nguyeän vaø bình ñaúng. Chöùc naêng, toå chöùc vaø söï phaân boá cuûa phöôøng ôû nöôùc ta coù nhieàu neùt khaùc bieät vôùi Chaâu AÂu. Noùi chung taïi Chaâu AÂu, töø theá kyû XVIII veà sau thöôøng khoâng coù phöôøng naøo ôû ngoaøi thaønh thò. Söï xuaát hieän thaønh thò töï do ñoàng thôøi cuõng laø söï xuaát hieän phöôøng vaø phöôøng taùch bieät noâng thoân. ÔÛ ñoàng baèng soâng Hoàng haàu nhö laøng naøo cuõng coù phöôøng. Thaønh phaàn cuûa noù khoâng ñoàng nhaát. Coù phöôøng chæ goàm caùc thaønh vieân thoaùt ly noâng nghieäp, nhöng phaàn nhieàu caùc phöôøng thì vaãn laøm ruoäng. ÔÛû Vieät Nam, phaàn lôùn phöôøng laø toå chöùc cuûa nhöõng thôï thuû coâng vaø thöông nhaân coøn gaén lieàn vôùi noâng nghieäp, thaäm chí coù nôi phöôøng cuõng mua ruoäng ñaát ñeå taïo neân moät cô sôû kinh teá rieâng hoaëc duøng ñeå xaây döïng cô sôû tín ngöôõng nhö phöôøng saét Vaân Chaøng (Nam Ñònh), phöôøng reøn Nho Laâm (Ngheä An). Toå chöùc phöôøng coøn loûng leûo, naëng veà tín ngöôõng, aên uoáng hôn laø sinh hoaït veà ngheà nghieäp. Caùc quy cheá chuû yeáu laø qui öôùc thoaû thuaän “mieäng” vôùi nhau vaø duy trì baèng loøng tin (chöõ “tín”) chöa chöù chöa ñöôïc vaên baûn hoaù. Phöôøng hoäi ôû Vieät Nam vôùi ñaëc ñieåm phaân taùn, toå chöùc loûng leûo, thaønh vieân chöa thoaùt ly noâng nghieäp cuõng chính laø nhöõng maûng thaønh thò hoùa laãn trong laøng queâ; noùi caùch khaùc laø söï hoøa tan cuûa thaønh thò trong noâng ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
26. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 26 - thoân vaø trong tröôøng hôïp naøy, ngöôøi tieåu noâng khoâng ñôn thuaàn chæ laø ngöôøi caøy ruoäng maø ñoâi khi coøn laø thôï thuû coâng hoaëc ngöôøi buoân baùn nhoû. * * * Nhö vaäy xeùt treân bình dieän keát caáu kinh teá, laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam laø loaïi keát caáu kinh teá meàm deûo nhöng raát vöõng chaéc. Laøng Vieät khoâng gaøi laép moät caùch thoâ sô caùc hoaït ñoäng kinh teá nhö gia ñình kinh teá tieåu noâng ôû Phaùp. Laøng Vieät cuõng khoâng hoaøn toaøn ñoùng kín nhö coâng xaõ noâng thoân AÁn Ñoä. Trong laøng xaõ Vieät Nam, coù theå ñöôïc coi/ñöôïc goïi nhö laø moät phöùc hôïp kinh teá (ñöôïc ñònh vò trong moät con ngöôøi, trong töøng hoä gia ñình vaø trong moät ñôn vò coäng ñoàng cö truù) khoâng taùch rôøi, ñoäc laäp maø vaãn gaén boù chaët cheõ vôùi laøng xaõ. Neàn taûng kinh teá tieåu noâng naøy luoân luoân coù nhu caàu buø ñaép nhöõng khuyeát thieáu ñeå höôùng tôùi muïc tieâu töï caáp, töï tuùc. Nhöng maûng buø ñaép naøy laïi khoâng laáy ôû thaønh thò, khoâng caàn thoâng qua thaønh thò maø baûn thaân kinh teá tieåu noâng vaø laøng xaõ töï giaûi quyeát laáy. Do ñoù, keát caáu kinh teá cuûa laøng Vieät truyeàn thoáng laø keát caáu keát hôïp chaët cheõ cuûa ba thaønh phaàn kinh teá noâng – coâng – thöông nghieäp. Töï thaân laøng xaõ ñöùng ra ñieàu tieát hoaït ñoäng kinh teá cuûa mình, maø haàu nhö khoâng coù nhaân toá kinh teá töø ngoaøi laøng vaøo. Saûn xuaát nhoû “tieát ra” thöông nghieäp nhoû, roài ñeán löôït noù, thöông nghieäp nhoû laïi goùp phaàn cuûng coá saûn xuaát nhoû, laøm cho laøng xaõ coå truyeàn vaãn quaån quanh “töï saûn, töï tieâu”. Ñieàu ñoù ñaõ gaây neân tình traïng kinh teá Vieät Nam (nhaát laø töø sau theá kyû XV trôû laïi ñaây) phaùt trieån raát chaäm chaïp, yø aïch, taïo ra vaø keùo daøi söï trì treä, laïc haäu cuûa söùc saûn xuaát. Söï keùo daøi aáy laø do khaû naêng töï ñieàu chænh cuûa neàn kinh teá tieåu noâng ñaõ laøm cho laøng xaõ coù theá oån ñònh laâu daøi, vöõng chaéc maø nhöõng bieán ñoäng cuûa xaõ hoäi maáy theá kyû qua, thaäm chí cho ñeán nay, ñaõ coù nhieàu nhaân toá môùi taùc ñoäng vaøo nhöng noù cuõng khoâng thay ñoåi – hoaëc thay ñoåi khoâng ñaùng keå. Vaø dó nhieân vôùi keát caáu kinh teá nhu vaäy, noù ñaõ hình thaønh neân tö töôûng kinh teá truyeàn thoáng trong laøng xaõ Vieät Nam. Treân nhöõng neùt lôùn, tö töôûng kinh teá ñoù laø: troïng ruoäng ñaát, troïng noâng nghieäp; laáy noâng nghieäp laøm goác, coi thöôøng coâng thöông nghieäp; quyù nghóa, khinh lôïi; bình quaân chuû nghóa vaø ñeà cao taèn tieän. Tö töôûng kinh teá moät maët laø phaûn aùnh sinh hoaït kinh teá, maët khaùc noù laïi chæ ñaïo caùc hoaït ñoäng kinh teá vaø phöông phaùp kinh doanh. Tö töôûng kinh teá ñoù ñaõ goùp phaàn taïo neân tính ñaøn hoài cuûa neàn kinh teá tieåu noâng khoâng cho pheùp neàn kinh teá phong kieán tieán leân neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử