Giáo trình Ngữ âm tiếng Việt hiện đại

Nội dung text: Giáo trình Ngữ âm tiếng Việt hiện đại

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN o0o VÕ XUÂN HÀO GIÁO TRÌNH NGỮ ÂM TIẾNG VIỆT HIỆN ĐẠI Quy Nhơn, 2009
2. MỤC LỤC Mục lục 1 Chương 1. Ngữ âm và ngữ âm học 2 1.1. Ngữ âm và kiến trúc ngữ âm 2 1.2. Cơ sở của ngữ âm 5 1.3. Ngữ âm học và âm vị học 8 Chương 2. Các đơn vị ngữ âm 13 2.1. Âm tiết 13 2.2. Âm tố và âm vị 15 2.3. Thanh điệu, trọng âm và ngữ điệu 19 Chương 3. Lý thuyết syllabeme và cơ cấu âm tiết tiếng Việt 23 3.1. Lý thuyết syllabeme 23 3.2. Đặc điểm của âm tiết và khả năng phân xuất âm tiết tiếng Việt 27 3.3. Xác định số lượng âm tiết tiếng Việt 34 Chương 4. Thanh điệu tiếng Việt 37 4.1. Thanh điệu và quy luật phân bố của thanh điệu tiếng Việt 37 4.2. Thanh điệu với chức năng khu biệt nghĩa 43 4.3. Thanh điệu với chức năng thể hiện nghĩa gợi tả 54 4.4. Thanh điệu với hình thức ngữ âm của từ ngữ 58 Chương 5. Các đơn vị ngữ âm đoạn tính 70 5.1. Hệ thống âm đầu 70 5.2. Hệ thống âm đệm 76 5.3. Hệ thống âm chính 79 5.4. Hệ thống âm cuối 91 Chương 6. Chính âm, chữ viết, chính tả 98 6.1. Chính âm 98 6.2. Chữ viết 103 6.3. Chính tả 108 TÀI LIỆU THAM KHẢO 110 1
3. Chương 1 NGỮ ÂM VÀ NGỮ ÂM HỌC Ngữ âm học là một chuyên ngành của ngôn ngữ học nghiên cứu về tiếng nói của con người. Trong hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ, người nói và người nghe muốn hiểu nhau thì phải thực hiện quá trình phát tin và nhận tin. Phương tiện dùng để phát tin và nhận tin đó chính là âm thanh ngôn ngữ-ngữ âm. Âm thanh ngôn ngữ là âm thanh do bộ máy cấu tạo âm thanh của con người tạo ra, nó có nghĩa và được sử dụng làm phương tiện giao tiếp. Âm thanh con người sử dụng làm phương tiện giao tiếp là một thực thể hiện hữu bao gồm hai mặt: mặt xã hội và mặt cá nhân. Chuyên ngành nào sẽ nghiên cứu về các mặt đó? Âm thanh ngôn ngữ được được xây dựng trên những cơ sở nào, sắp xếp theo quy luật, quy tắc nào? Những câu hỏi cụ thể này sẽ được giải đáp ở Chương 1 theo các chủ đề: Chủ đề 1: Ngữ âm và kiến trúc ngữ âm. Chủ đề 2: Cơ sở của ngữ âm. Chủ đề 3: Ngữ âm học và âm vị học. Mục tiêu của chương này là giúp sinh viên nắm vững các khái niệm cơ bản của ngữ âm học, xác định được đối tượng nghiên cứu, làm tiền đề cho việc nghiên cứu những nội dung liên quan ở các chương sau. 1.1. Ngữ âm và kiến trúc ngữ âm 1.1.1. Ngữ âm Ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp quan trọng nhất của con người. Nhưng ngôn ngữ là cái gì đó rất trừu tượng. Trong thực tiễn của hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ, cái mà các nhân vật tham gia vào hoạt động giao tiếp - người nói và người nghe - có thể tri giác được bằng thính giác không phải là cái gì trừu tượng, vô hình mà phải là một cái rất cụ thể. Cụ thể đến mức khi vắng mặt các nhân vật giao tiếp nhưng nhờ thường xuyên tiếp xúc với cái âm thanh cụ thể ấy, quen với nó mà ta có ấn tượng về nó, ghi nhớ và khắc sâu nên ta có thể nhận ra được cái âm thamh cụ thể ấy là tiếng nói của ai? Người ấy thuộc vùng phương ngữ nào? Giọng nói ấy có sức truyền cảm và tác động đến người nghe như thế nào?, Như vậy, phương tiện giao tiếp ngôn ngữ tồn tại dưới hai dạng: Thứ nhất, đó là phương tiện giao tiếp ở dạng tiềm năng, tồn tại trong đầu óc của mỗi con người: ngôn ngữ. Thứ hai, đó là phương tiện giao tiếp ở dạng hiện thực, cụ thể, sinh động tồn tại trong thực tiễn của đời sống giao tiếp: lời nói - sản phẩm của hoạt động ngôn ngữ. Ngôn ngữ được coi là “nguyên liệu” còn lời nói được coi như là sản phẩm do cá nhân tạo ra từ nguyên liệu chung ấy. Giữa nguyên liệu và sản phẩm được chế ra từ nguyên liệu có mối quan hệ gắn bó mật thiết nhưng không đồng nhất với nhau. Đề cập đến vấn đề này, người ta thường nhắc đến F. de. Saussure (1857-1913), nhà ngôn ngữ học người Thuỵ Sĩ. Trước thời F. de. Saussure mối quan hệ giữa ngôn ngữ và lời nói đã được đặt ra nhưng người có công lớn nhất trong việc phân định ngôn ngữ và lời nói là F. de. Saussure. Trong 2
4. “Giáo trình ngôn ngữ học đại cương” (1916) - một giáo trình ngôn ngữ học nổi tiếng do hai học trò của ông là Charler Bally và Albert Sechehaye sưu tầm từ những bài giảng và vở ghi của các thế hệ sinh viên biên soạn lại, lấy tên của thầy mình có đoạn viết: “Ngôn ngữ tồn tại trong tập thể dưới dạng thức một tổng thể những dấu vết đọng lại trong mỗi bộ óc, đại loại như một pho từ điển mà tất cả bản in vốn giống hệt nhau, được phân phối cho từng cá nhân, Lời nói có mặt trong tập thể ấy như thế nào? Nó là cái tổng thể của những điều mà người ta nói, và gồm có: a. những cách kết hợp của cá nhân tuỳ theo ý của những người nói, b. Những hành động phát âm cũng tuỳ ý như vậy cần thiết cho việc thực hiện những cách kết hợp này.” [119; 45-46]. Theo F. de. Saussure, chúng ta cần phải phân biệt ngôn ngữ và lời nói bởi ngôn ngữ và lời nói có những điểm tương đồng nhưng cũng có những nét khác biệt. Cụ thể là: - Chúng đều là những hình thức tồn tại của tiếng nói con người. Nghĩa là, tiếng nói con người tồn tại dưới hai hình thức: Ngôn ngữ (dạng trừu tượng) và lời nói (dạng cụ thể). - Ngôn ngữ và lời nói đều được cộng đồng người sử dụng, được xã hội chấp nhận. Nhưng đồng thời nó cũng có những điểm khác biệt. Trong “Giáo trình ngôn ngữ học đại cương” F. de. Saussure viết: “Tách ngôn ngữ ra khỏi lời nói, người ta đồng thời cũng tách luôn: Cái gì có tính chất xã hội với cái gì có tính chất cá nhân; cái gì có tính chất cốt yếu với cái gì có tính chất thứ yếu và ít nhiều ngẫu nhiên. Ngôn ngữ không phải là một công năng của người nói, nó là sản phẩm mà cá nhân ghi lại một cách thụ động, Ngược lại, lời nói là một hành động cá nhân do ý chí và trí tuệ chi phối, trong đó nên phân biệt: 1. Những cách kết hợp mà người nói dùng theo quy phạm của ngôn ngữ để biểu đạt ý nghĩ riêng của mình; 2. Cái cơ chế tâm lý - vật lý cho phép người ấy thể hiện những cách kết hợp ấy ra ngoài” [119; 37]. Từ những tư tưởng trên, chúng ta có thể rút ra những điểm khác biệt cơ bản giữa ngôn ngữ và lời nói: - Ngôn ngữ có tính chất xã hội còn lời nói có tính chất cá nhân. - Ngôn ngữ có tính chất cốt yếu còn lời nói có tính chất thứ yếu và ít nhiều ngẫu nhiên. - Nếu như trong lời nói bao giờ cũng bao gồm 4 mặt: mặt xã hội, mặt vật lý, mặt sinh lý và tâm lý thì trong ngôn ngữ chỉ có mặt xã hội vì nó là tài sản chung của cả cộng đồng. - Vì là sản phẩm của xã hội nên ngôn ngữ là một hiện tượng biến đổi cực kỳ chậm chạp và mỗi lần có sự biến đổi thì buộc phải có sự đồng ý và thống nhất một cách tự giác của mọi thành viên trong cộng đồng, xã hội. Điều này đòi hỏi phải có thời gian thẩm định của cộng đồng, xã hội. Ngược lại, lời nói là một hiện tượng biến đổi thường xuyên và nhanh chóng bởi nó phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của từng cá nhân. Chính vì thế, ngôn ngữ bao giờ cũng mang tính ổn định còn lời nói thì không ổn định. - Ngôn ngữ là một hiện tượng khái quát và trừu tượng và chỉ có khả năng nhận thức qua các khái niệm, các mô hình cấu trúc ngôn ngữ. Còn lời nói thì ngược lại, có tính chất cụ thể, có thể nhận thức được một cách trực giác bằng thính giác. Mặc dù có những sự khác nhau như vậy nhưng ngôn ngữ và lời nói luôn có mối quan hệ gắn bó mật thiết với nhau. Mối quan hệ này được nối kết nhờ hoạt động ngôn ngữ. Lời 3
5. nói là những dạng hoạt động cụ thể của ngôn ngữ. Ngôn ngữ muốn tồn tại được phải thông qua hoạt động ngôn ngữ tức là phải thông qua những lời nói cụ thể. Ngôn ngữ là hiện tượng khái quát hoá từ muôn vàn những lời nói cụ thể thông qua hoạt động ngôn ngữ. Ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp ở dạng tiềm năng được trừu tượng hoá khỏi bất kỳ một dạng áp dụng cụ thể nào của chúng. Còn lời nói là sự hiện thực hoá ngôn ngữ với tư cách là phương tiện giao tiếp cụ thể, sinh động gắn liền với những nội dung giao tiếp cụ thể, xuất hiện trong những tình huống giao tiếp cụ thể. Nói tóm lại, mối quan hệ giữa ngôn ngữ và lời nói là mối quan hệ giữa cái chung và cái riêng, giữa cái trừu tượng và cái cụ thể, giữa cái cốt yếu với cái thứ yếu. Cái chung có được là nhờ sự khái quát hoá từ muôn vàn những sự vật hiện tượng cụ thể đồng loại. Bất cứ cái chung nào cũng đều là tổng hòa những cái riêng, cái chung chỉ bao gồm gần hết những cái riêng chứ không thể chứa đựng hết tất cả mọi cái riêng biệt. Vì lẽ ấy, quy tắc nào cũng có ngoại lệ. Mọi quy tắc của ngôn ngữ cũng không thể vượt ra khỏi nguyên lý chung này. Ngược lại, cái riêng chỉ có thể tồn tại trong cái chung và bất cứ cái riêng nào cũng đều có tính chất chung. Nhờ vào tính chất chung để phân loại cái riêng. Tuy vậy, cái riêng vẫn là cái riêng không đồng nhất hoàn toàn trong bất cứ cái chung nào. Nhờ đó mà nó phân biệt mình với những cái chung khác cùng loại. Trong giao tiếp, người ta chỉ tiếp xúc với các lời nói cụ thể, riêng biệt được tạo ra trong những hoàn cảnh giao tiếp cụ thể riêng biệt. Những lời nói ấy được tạo ra dựa trên những nguyên tắc, nguyên lý chung-đó là những quy tắc ngôn ngữ được cộng đồng, xã hội quy ước thoả thuận và thống nhất sử dụng. Nhờ sự quy ước thống nhất ấy ngôn ngữ mới trở thành phương tiện giao tiếp chung của xã hội. Ngôn ngữ và âm thanh của ngôn ngữ (lời nói) là thống nhất nhưng không đồng nhất. Trong cái chung và cái riêng, trong cái đồng nhất và khác biệt ấy, cái gì được gọi là ngữ âm? Với cách hiểu chung nhất, ngữ âm được hiểu là toàn bộ âm thanh ngôn ngữ và tất cả các quy luật, quy tắc kết hợp âm thanh, giọng điệu ở trong từ, trong câu của ngôn ngữ. Ở đây có ba nội dung cần được làm sáng tỏ, đó là: - Âm thanh nào được coi là âm thanh ngôn ngữ? - Âm thanh ngôn ngữ có kết hợp với nhau theo quy luật và quy tắc không? - Các quy luật, quy tắc kết hợp âm thanh ngôn ngữ được gọi là gì? 1.1.2. Âm thanh ngôn ngữ Thế giới âm thanh có thể được phân thành hai loại: - Âm thanh do tự nhiên sinh ra và âm thanh do con người tạo ra. Tất nhiên là âm thanh ngôn ngữ do con người tạo ra. Nhưng nói như vậy cũng chưa thật đầy đủ bởi có những âm thanh do con người tạo ra nhưng thực sự đó không phải là âm thanh ngôn ngữ chẳng hạn như tiếng còi tàu, còi ô tô, tiếng chuông vào lớp, dù nó có chức năng thông báo và vẫn được con người sử dụng làm phương tiện giao tiếp. Như vậy, trong thế giới âm thanh do con người tạo ra, chúng ta có thể phân thành hai loại đó là: - Âm thanh do bộ máy cấu âm của con người tạo ra. - Âm thanh do các hoạt động khác của con người tạo ra. 4
6. Chúng ta quan tâm đến một loại âm thanh đặc biệt đó là âm thanh do bộ máy cấu âm của con người tạo ra. Nhưng liệu âm thanh do bộ máy cấu âm của con người tạo ra đã được coi là âm thanh của ngôn ngữ không? Có những âm thanh nào được phát ra từ bộ máy cấu âm nhưng không phải là âm thanh ngôn ngữ không? Câu trả lời là có. Chẳng hạn, tiếng ho, tiếng dặng hắng, tiếng ngáy, bắt buộc phải phát ra vì bệnh lí. Trong các âm thanh do bộ máy cấu tạo âm thanh của con người tạo ra có những âm thanh có nghĩa, đảm nhận chức năng giao tiếp nhưng cũng có những âm thanh vô nghĩa, không có chức năng giao tiếp gì cả. Như vậy, âm thanh ngôn ngữ là âm thanh do bộ máy cấu âm của con người tạo ra. Nó có nghĩa và đảm nhận chức năng giao tiếp trong cộng đồng. Từ cách hiểu trên, chúng ta có thể rút ra hai hệ quả: - Không có âm thanh nào của ngôn ngữ mà vô nghĩa. - Mọi sự thay đổi về âm thanh của ngôn ngữ đều dẫn đến sự thay đổi về nghĩa hoặc dẫn đến sự vô nghĩa. 1.1.3. Kiến trúc ngữ âm Âm thanh chỉ mới là mặt thể chất của ngôn ngữ. Để âm thanh của ngôn ngữ đóng vai trò là cái biểu đạt cho một cái được biểu đạt nào đó thì âm thanh ấy phải được sắp xếp theo những quy luật và quy tắc nhất định. Tất cả những quy luật và quy tắc ấy được gọi là kiến trúc ngữ âm của ngôn ngữ. Như vậy, kiến trúc ngữ âm là tổng hợp tất cả các quy luật, quy tắc kết hợp âm thanh, giọng điệu ở trong từ, trong câu của ngôn ngữ. Âm thanh của ngôn ngữ muốn trở thành phương tiện giao tiếp phải được sắp xếp theo quy luật, quy tắc nhưng trong các ngôn ngữ khác nhau, các quy luật và quy tắc ấy không hoàn toàn giống nhau. 1.2. Cơ sở của ngữ âm 1.2.1. Cơ sở vật lý (Đặc trưng âm học) Âm thanh ngôn ngữ cũng có những đặc trưng của âm thanh nói chung như trường độ- độ dài ngắn của âm thanh phát ra, cao độ-độ cao thấp, cường độ-độ mạnh yếu của âm thanh, âm sắc-sắc thái của từng âm thanh, Với các loại âm thanh khác, những đặc trưng âm thanh này không mang lại giá trị ngữ nghĩa gì. Nhưng với âm thanh ngôn ngữ-âm thanh do bộ máy cấu âm của con người tạo ra, được sử dụng làm phương tiện giao tiếp thì những đặc trưng nói trên rất quan trọng bởi sự thay đổi những đặc trưng âm thanh này dù nhỏ đến đâu cũng sẽ dẫn đến sự thay đổi về nghĩa. Trong hoạt động giao tiếp, cái mà người nói và người nghe muốn truyền đi và chuyển tải cho nhau chính là nội dung thông tin ngữ nghĩa. Đây là lí do tại sao các nhà ngữ âm học đặc biệt quan tâm và phân tích kỉ lưỡng những đặc trưng của âm thanh ngôn ngữ vừa nêu. Tóm lại, trong dạy và học tiếng cũng như trong hoạt động giao tiếp cần chú ý đến các đặc trưng cơ bản sau của âm thanh ngôn ngữ: - Trường độ - Cao độ - Cường độ - Âm sắc. 5
7. 1.2.2. Cơ sở sinh lý (Đặc điểm cấu âm) Như chúng ta đã trình bày, âm thanh ngôn ngữ được tạo ra không phải bằng một vật đơn giản mà do hoạt động của cả một bộ máy cấu âm. Về cơ bản nguyên tắc cấu tạo của bộ máy cấu âm này của con người là giống nhau. Đây là tiền đề giúp chúng ta giải thích con người có thể dùng bộ máy cấu âm của mình để bắt chước âm thanh của người khác trong việc học tiếng. Chỉ có điều hiệu quả đạt được là do sự rèn luyện của cá nhân mà thôi. Tuy nhiên, với những cá nhân cụ thể nếu bị thương tật hoặc bệnh tật mà bộ máy cấu âm này bị ảnh hưởng thì cũng gặp nhiều trở ngại khi học phát âm. Sau đây chúng ta sẽ tìm hiểu các bộ phận cơ bản trong bộ máy cấu âm của con người. Sau khi tìm hiểu và xác định các vị trí cấu âm cơ bản trong bộ máy phát âm, sinh viên tự vẽ lại bộ máy cấu âm ấy, từ đó xác định các vị trí cấu âm cơ bản và chỉ ra vai trò của nó trong quá trình phát âm. Hình 0 Các bộ phận cơ bản của bộ máy cấu âm được minh họa ở hình trên bao gồm: a. Ba khoang cộng hưởng: - Khoang miệng - Khoang mũi - Khoang yết hầu b. Các bộ phận chính: - Mũi - Môi: môi trên và môi dưới - Răng: răng trên và răng dưới - Lợi - Ngạc: ngạc cứng và ngạc mềm - Lưỡi: đầu lưỡi, mặt lưỡi, gốc lưỡi - Lưỡi con (nắp họng) - Dây thanh - Phổi 6
8. 1.2.3. Cơ sở xã hội (Bản chất xã hội của ngữ âm) Qua giáo trình Dẫn luận ngôn ngữ học đã được học, chúng ta biết rằng ngôn ngữ là một hiện tượng xã hội. Bản chất xã hội của ngôn ngữ được thể hiện trên cả ba mặt của ngôn ngữ: ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp. Ở đây chúng ta chỉ bàn về bản chất xã hội của ngôn ngữ trên phương diện ngữ âm - mặt âm thanh ngôn ngữ. Ở trên chúng ta đã bàn về mặt tự nhiên của ngữ âm nhưng nói đến mặt tự nhiên của ngữ âm là chúng ta chỉ mới đề cập đến chất liệu và cách cấu tạo âm thanh của ngôn ngữ. Sự khác biệt cơ bản giữa âm thanh ngôn ngữ và âm thanh tự nhiên chính là ở chỗ âm thanh ngôn ngữ là âm thanh do bộ máy cấu âm của con người tạo ra, có nội dung thông báo và nội dung thông báo này do cộng đồng người cùng sử dụng một ngôn ngữ tự quy ước với nhau. Tính xã hội trong sự quy ước này được thể hiện ở mấy điểm cơ bản sau đây: a. Về chất liệu âm thanh: Mỗi ngôn ngữ có một hệ thống ngữ âm riêng. Chất liệu dùng để cấu tạo nên hệ thống ngữ âm này trong các ngôn ngữ khác nhau thì không hoàn toàn giống nhau. Có âm được sử dụng trong cộng đồng này, ngôn ngữ này nhưng lại không có mặt trong cộng đồng khác, ngôn ngữ khác. Ví dụ: trong tiếng Anh có những âm như //,//, / /, nhưng trong tiếng Việt không có và ngược lại, trong tiếng Việt có những âm như: //,//, //, nhưng trong tiếng Anh lại không có, Chính vì sự quy ước này, khi học ngôn ngữ chúng ta không đi tìm câu trả lời cho câu hỏi chẳng hạn như: tại sao có những âm được sử dụng trong ngôn ngữ này mà lại không có mặt trong ngôn ngữ khác? b. Về việc xử lý chất liệu âm thanh: Trong các ngôn ngữ khác nhau, việc xử lý chất liệu âm thanh được lựa chọn cũng có phần khác nhau. Xử lý như thế nào là tuỳ thuộc vào sự quy ước và thoả thuận thống nhất của các thành viên trong cộng đồng cùng sử dụng ngôn ngữ ấy. Chẳng hạn, trong tiếng Việt và tiếng Anh đều sử dụng âm //, //, // nhưng cách xử lý các âm này trong hai ngôn ngữ lại không giống nhau. Vì cách xử lý âm thanh ngôn ngữ khác nhau cho nên sản phẩm âm thanh thu được trong hoạt động giao tiếp không hoàn toàn giống nhau. c. Về kiến trúc ngữ âm của ngôn ngữ: Như chúng ta đã biết, kiến trúc ngữ âm là tổng hợp tất cả các quy luật, quy tắc kết hợp âm thanh giọng điệu trong từ, trong câu của ngôn ngữ. Trong các ngôn ngữ khác nhau có sự lựa chọn những cách kết hợp âm thanh khác nhau. Sự lựa chọn này hoàn toàn là do cộng đồng sử dụng ngôn ngữ tự thống nhất và thoả thuận với nhau. Ví dụ, tiếng Việt và tiếng Anh có kiến trúc ngữ âm khác nhau. Như vậy, điểm giống nhau giữa các ngôn ngữ là âm thanh của ngôn ngữ luôn kết hợp có quy tắc, theo quy luật tạo thành kiến trúc ngữ âm của ngôn ngữ. Nhưng điểm khác nhau là kiến trúc ngữ âm ấy phụ thuộc vào từng cộng đồng ngôn ngữ. d. Về ý nghĩa của âm thanh ngôn ngữ: Âm thanh của ngôn ngữ cũng giống như âm thanh của tự nhiên tự nó không có nghĩa, không đảm nhận chức năng giao tiếp gì cả. Sở dĩ âm thanh của ngôn ngữ có nghĩa và có chức chức năng giao tiếp trong cộng đồng được là do giữa các thành viên trong cộng đồng cùng sử dụng một ngôn ngữ ấy có sự thoả thuận và thống nhất với nhau về nghĩa của âm thanh ấy. Trong các cộng đồng, xã hội khác nhau sự 7
9. thoả thuận và thống nhất này khác nhau. Điều này đã được bàn đến các học phần trước khi nói về tính võ đoán của tín hiệu ngôn ngữ. Nắm được bản chất xã hội của ngữ âm là nắm được bản chất của sự quy ước về vỏ vật chất âm thanh của ngôn ngữ. Luôn nhớ rằng, hình thức vật chất của ngôn ngữ là mang tính quy ước và trong các cộng đồng ngôn ngữ khác nhau sự quy ước ấy có thể khác nhau. 1.3. Ngữ âm học và âm vị học 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu của ngữ âm học và âm vị học Trong giao tiếp bằng ngôn ngữ, muốn hiểu nhau thì người nói phải phát ra thành lời một chuỗi âm thanh, còn người nghe phải nghe thấy và nhận biết được chuỗi âm thanh ấy. Âm thanh mà chúng ta phát ra dùng làm phương tiện để giao tiếp ấy chính là đối tượng nghiên cứu của ngữ âm học và âm vị học. Thế nhưng ngữ âm học nghiên cứu cái gì trong chuỗi âm thanh ấy và đối tượng nghiên cứu của âm vị học có khác gì với đối tượng nghiên cứu của ngữ âm học vì cả hai đều lấy âm thanh ngôn ngữ làm đối tượng nghiên cứu của mình. Âm thanh của ngôn ngữ cũng giống như âm thanh của tự nhiên, nó cũng có những đặc trưng vốn có của nó như trường độ, cao độ, cường độ, những đặc trưng này tự bản thân nó cũng không mang nghĩa, không đảm nhận chức năng giao tiếp gì cả. Sở dĩ âm thanh ngôn ngữ có nghĩa và đảm nhận chức năng giao tiếp là vì giữa các thành viên trong cộng đồng cùng sử dụng một ngôn ngữ ấy có sự quy ước với nhau về nghĩa của âm thanh ấy. Chính vì sự quy ước trong giá trị biểu đạt ấy cho nên những đặc trưng ngữ âm này cần phải được phân tích một cách thấu thấu đáo, tỉ mỉ và cẩn trọng vì mục đích học tiếng và dạy tiếng. Trong thực tế giao tiếp, người nghe không phải bao giờ bắt buộc cũng phải tri giác hết tất cả mọi đặc trưng của âm thanh mà người nói phát ra. Thường là người nghe không mấy khi nhận biết hết những nét đặc thù của âm thanh lời nói mà chỉ nhận biết được những đặc trưng nào khiến cho người đó phân biệt được các từ và hiểu được nội dung của lời nói. Trong một từ hay nói chung là trong một kí hiệu ngôn ngữ cái biểu đạt không phải là một âm thanh cụ thể của một cá nhân cụ thể phát ra mà là một âm thanh khái quát, tức là một hình ảnh âm học và ta tạm ghi lại, cố định hoá nó bằng một kí hiệu văn tự; cái được biểu đạt cũng vậy, đó không phải là một vật cụ thể mà là một khái niệm chung chung. Vì vậy mà Lênin nói: “Trong ngôn ngữ chỉ có cái khái quát mà thôi”. Như vậy, trong cái âm thanh của lời nói do một cá nhân phát ra có một cái cốt lõi mang chức năng xã hội-chức năng khu biệt hình thức biểu đạt của các kí hiệu ngôn ngữ. Tiếp xúc với lời nói ta bắt gặp những âm thanh cụ thể với mọi đặc trưng âm học, nhưng khi tìm hiểu hình thức biểu đạt của ngôn ngữ ta thấy chúng không hẳn là những âm thanh ấy. Hình thức biểu đạt của ngôn ngữ được hiện thực hoá trong giao tiếp thành những âm thanh cụ thể của lời nói của mỗi cá nhân nhưng chính bản thân chúng lại là những thực thể trừu tượng mang chức năng xã hội. 8
10. Tóm lại, ở đây ta có hai nội dung nghiên cứu: Nội dung thứ nhất là phân tích và miêu tả những âm thanh thực sự với những đặc trưng âm học và những nguyên lý cấu tạo nên chúng, tức là nghiên cứu các âm thanh từ góc độ vật lý hay âm học và sinh lý hay cấu âm. Nội dung nghiên cứu này thường được coi là đối tượng nghiên cứu của bộ môn ngữ âm học. Nội dung thứ hai là tìm ra những ước định, tức xác định những giá trị mà cộng đồng người sử dụng chung một ngôn ngữ gán cho các đặc trưng âm thanh và tìm ra những đơn vị của hệ thống biểu đạt của ngôn ngữ. Nội dung nghiên cứu sau thường được coi là của bộ môn âm vị học [xem 122; 13 - 14]. Lời nói và ngôn ngữ tuy không đồng nhất nhưng lại nằm trong một thể thống nhất. Âm thanh của lời nói và hình thức biểu đạt của ngôn ngữ cũng vậy. Hai cái không thể tách rời nhau và không thể loại trừ nhau. Ngữ âm học theo nghĩa hẹp vì thế có thể được xem như bộ môn khoa học chuyên nghiên cứu mặt tự nhiên của ngữ âm, trong khi âm vị học chuyên nghiên cứu mặt xã hội của cùng một đối tượng. Đã có một thời, người ta quan niệm không đúng về hình thức biểu đạt của ngôn ngữ nên chỉ chú ý tới mặt tự nhiên của ngữ âm và biến ngữ âm học dường như thành một bộ môn của vật lý học. Trong những năm 30 của thế kỷ này một số nhà ngôn ngữ học đã thức tỉnh, kêu gọi mọi người chuyên tâm đến mặt xã hội của ngữ âm và coi hình thức biểu đạt của ngôn ngữ như đối tượng nghiên cứu của một ngành khoa học độc lập, gọi tên là Âm vị học, thoát ly khỏi ngữ âm học cũ. Thực ra một thái độ đúng đắn là không tách biệt quá đáng ngữ âm học với âm vị học. Ngay khi nghiên cứu ngữ âm học đơn thuần, nhà khoa học đã không tránh khỏi việc sử dụng những giả thiết âm vị học (thường là không tự giác) và ngược lại, nghiên cứu âm vị học bao giờ cũng phải dựa trên cơ sở những thành tựu nghiên cứu ngữ âm học. Có thể nói không đến nỗi sai lạc là không một nhà ngữ âm học nào lại không làm công việc của âm vị học. Với ý nghĩa đó mà nói, tức là hiểu ngữ âm học theo nghĩa rộng thì phải coi ngữ âm học là bao hàm cả âm vị học. Và cũng chính vì thế người ta đã có thể nói một cách tổng quát rằng ngữ âm học lấy toàn bộ phương tiện âm thanh của ngôn ngữ trong tất cả những hình thái và chức năng của nó và đồng thời với mối liên hệ giữa hình thức âm thanh và chữ viết của ngôn ngữ làm đối tượng nghiên cứu của mình. 1.3.2. Phương pháp nghiên cứu ngữ âm học Do chỗ Ngữ âm học (theo nghĩa rộng) nghiên cứu cả mặt tự nhiên lẫn mặt xã hội của ngữ âm nên nó đã sử dụng những phương pháp nghiên cứu khác nhau. Về căn bản có thể chia ra làm hai loại phương pháp: Loại thứ nhất phù hợp với các khoa học tự nhiên, đó là quan sát, miêu tả. Loại thứ hai vốn có tính riêng biệt của các ngành khoa học xã hội, đó là sự suy diễn từ những biểu hiện vật chất, cụ thể ra cái bản chất trừu tượng, phi vật chất thông qua một quá trình phân tích nghiêm ngặt và tuân theo những quy luật tất yếu. Đối với việc quan sát thì ta có thể quan sát trực tiếp hoặc thông qua những khí cụ. Ngữ âm học thực nghiệm dựa vào tính năng của một số máy móc vốn được sử dụng trong các ngành khoa học khác như y học, vật lý học và một số dụng cụ riêng biệt để quan sát âm 9
11. thanh của lời nói. Các phương tiện được sử dụng có rất nhiều và ngày càng tăng, song tựu trung có thể phân thành 4 loại: a. Phương tiện ghi các âm dưới dạng thức đồ hình để có thể nghiên cứu bằng mắt được, bao gồm cách ghi trên giấy, trên phim ảnh. b. Phương tiện ghi các âm lại nhưng vẫn ở dạng âm thanh nhờ mặt sáp, mặt nhựa, bằng từ tính. c. Phương tiện ghi vị trí của các bộ phận của bộ máy phát âm của con người khi hoại động, bao gồm máy ảnh, may quay phim bằng tia X, d. Phương tiện ghi âm và phân tích âm thanh bằng biện pháp quang học, bao gồm các máy quang phổ, máy hiện sóng, Các phương tiện nghiên cứu này đưa lại những cứ liệu rất chính xác và tỏ ra rất thuận tiện. Tuy nhiên, phương pháp quan sát bằng khí cụ không phải đã thay thế được phương pháp quan sát trực tiếp và do đó không phải là phương pháp duy nhất. Không thể nói rằng quan sát trực tiếp dễ mang tính chất chủ quan và do đó không đáng tin cậy. Ở những người nghiên cứu có tập luyện kết quả thu được khá chính xác. Tai con người có thể không nhận biết được những sắc thái quá nhỏ của âm thanh. Song, như mọi người đều biết trong ngôn ngữ người ta không cần biết đến những số liệu tuyệt đối mà chỉ cần đến những giá trị có được do sự so sánh giữa các âm thanh mà thôi. Mặt khác, nếu có chút chủ quan nào trong sự quan sát thì trong sự giao tiếp bằng lời của con người ấn tượng chủ quan của người nghe nhất là đối với tiếng mẹ đẻ lại đóng vai trò quyết định và như vậy việc quan sát trực tiếp so với quan sát bằng khí cụ lại là quan trọng hơn. Quan sát các hiện tượng âm học mới chỉ dừng ở giai đoạn thực hiện được một bước trong quá trình nghiên cứu ngữ âm, và bước này mới chỉ chuẩn bị tài liệu cho bước hai. Ngôn ngữ là một thiết chế xã hội. Nghiên cứu nó không thể bằng con đường tìm hiểu trực tiếp được mà chúng ta chỉ có thể tìm hiểu gián tiếp thông qua những triệu chứng cụ thể. Âm thanh của lời nói ở mỗi người trong mỗi thời khắc một khác nên số lượng của chúng là vô hạn. Vậy mà trong mỗi ngôn ngữ số lượng những đơn vị dùng để khu biệt vỏ âm thanh của từ hoặc hình vị, tức những nguyên âm, phụ âm, mà chữ cái ghi lại chỉ gồm chừng vài chục. Việc tập hợp các âm thanh lại thành những đơn vị khu biệt như thế giả định những quy ước xã hội đã được hình thành qua một quá trình lịch sử. Căn cứ vào thái độ của người bản ngữ khi sử dụng âm thanh của lời nói, nhà nghiên cứu sẽ suy ra những gì đã được qui ước trong khi giao tiếp giữa những thành viên của một cộng đồng ngôn ngữ. Công việc ở bước hai là so sánh, đối chiếu tìm ra các mối quan hệ. Kết quả của việc làm này là tìm ra được một hệ thống âm vị và đây mới là điều mà ngôn ngữ học quan tâm. Thái độ chờ đợi cũng như ý kiến cho rằng nghiên cứu ngữ âm mà không có máy móc thì không thể làm được và những kết quả do việc nghiên cứu bằng biện pháp quan sát trực tiếp đưa lại là không đáng tin cậy, đều cần được phê phán một cách thích đáng. 1.3.3. Vai trò của ngữ âm học Tầm quan trọng của ngữ âm học phụ thuộc vào vị trí của âm thanh ngôn ngữ đối với đời sống và hoạt động giao tiếp của con người. Sở dĩ ngữ âm học có một vai trò quan trọng trong đời sống của con người là vì con người vốn dùng ngôn ngữ làm phương tiện giao tiếp 10
12. chủ yếu và ngôn ngữ ấy được hiện thực hóa thông qua âm thanh ngôn ngữ. Ngôn ngữ là công cụ để hình thành và biểu đạt tư tưởng. Nội dung tư tưởng được chứa đựng trong các từ ngữ được thể hiện trên trục tuyến tính bằng các mối quan hệ ngữ pháp nhất định. Vì thế âm thanh của ngôn ngữ có một vị trí khác với các từ vị và kết cấu ngữ pháp của ngôn ngữ. Nội dung của ngôn ngữ được biểu đạt thông qua các vị từ và các cấu trúc ngữ pháp và cái nội dung biểu đạt ấy đến được với người nghe thông qua âm thanh ngôn ngữ vì âm thanh là mặt vật chất, là cái hình thức thể chất của ngôn ngữ. Mặc dù âm thanh không phải là một yếu tố riêng của ngôn ngữ mà chỉ là hình thức tồn tại của nó nhưng hình thức tồn tại này vẫn có tính độc lập nhất định của nó bởi mỗi âm thanh nhất định không chỉ xuất hiện trong một từ mà còn có thể xuất hiện trong các từ khác. Chính vì tính độc lập tương đối này mà âm thanh ngôn ngữ trở thành đối tượng nghiên cứu của một ngành khoa học độc lập. Ngôn ngữ là một hệ thống. Hệ thống ấy được xây dựng trên năm loại vật liệu cơ bản tạo thành năm cấp độ ngôn ngữ đó là: âm vị, hình vị, từ, câu, văn bản. Theo đó, những hiểu biết về ngữ âm học sẽ giúp ích rất nhiều cho việc nghiên cứu các ngành khoa học khác của ngôn ngữ. Với ý nghĩa ấy, người ta cho rằng ngữ âm học là bộ môn khoa học cơ sở của ngôn ngữ học. - Đối với việc dạy phát âm: Chúng ta có thể học phát âm theo kiểu bắt chước. Người dạy phát âm thế nào người học bắt chước phát âm thế ấy. Cách dạy và học này có ưu điểm là dễ học nhưng cũng có nhược điểm là chóng quên và cũng có thể người dạy phát âm không thật chính xác nên người học sẽ bắt chước theo cái sai hay cái không chuẩn của người dạy. Ngoài cách dạy trên, người học có thể học phát âm khi nắm và hiểu rõ đặc điểm cấu tạo của các âm thanh ngôn ngữ. Ưu điểm của cách học này là người học có thể tự học và nếu xác định đúng tiêu điểm cấu âm thì sẽ tạo ra được những âm thanh hoàn hảo. Ngữ âm học sẽ giúp người học tìm hiểu về cấu tạo của các âm trong ngôn ngữ. - Đối với việc xây dựng chữ viết và cải cách chữ viết: Chữ viết là một hệ thống kí hiệu thị giác dùng để ghi lại âm thanh ngôn ngữ. Vì thế, khi tiến hành công việc xây dựng chữ viết cho một ngôn ngữ, người nghiên cứu cần phải có những hiểu biết sâu sắc về hệ thống ngữ âm của ngôn ngữ ấy. Mặt khác, âm thanh ngôn ngữ dù là mặt bảo thủ nhất cũng vẫn biến đổi theo thời gian bởi vận động và phát triển là quy luật chung. Vì thế sau một thời gian nếu âm thanh ngôn ngữ thay đổi mà chữ viết không kịp thay đổi thì chữ viết sẽ lạc hậu. Đây là lí do dẫn đến các cuộc cách mạng cải cách chữ viết trong các ngôn ngữ có chữ viết trên thế giới. Để thay đổi chữ viết, người nghiên cứu cần phải nắm được các quy luật vận động và biến đổi của ngữ âm. - Đối với việc phân phân tích giá trị biểu đạt của âm thanh ngôn ngữ trong tác phẩm văn chương: Âm thanh ngôn ngữ dù là mặt hình thức biểu đạt nhưng bên trong hình thức biểu đạt ấy lại tiềm tàng nội dung ngữ nghĩa. Đặc biệt với phương thức tạo từ đặc biệt - phương thức láy hình vị - có mặt trong các ngôn ngữ đơn lập - âm tiết tính như tiếng Việt đã tạo ra hàng nghìn từ láy mang giá trị gợi tả và biểu cảm khác nhau với cùng một khuôn âm tiết như nhau. Chẳng hạn như lao xao/lạo xạo, xao xác/xào xạc, long lanh/lóng lánh, Những từ láy này khi đi vào hoạt động trong tác phẩm nghệ thuật ngôn từ đã phát huy hiệu 11
13. quả và mang lại cho người đọc nhưng liên tưởng thú vị. Thử phân tích giá trị biểu đạt của các từ láy có mặt trong hai đoạn thơ sau chúng ta sẽ thấy rõ điều đó: Long lanh đáy nước in trời Thành xây khói biếc non phơi gấm vàng (Truyện Kiều - Nguyễn Du) Em không nghe mùa thu Lá thu kêu xào xạc Con nai vàng ngơ ngác Đạp trên lá vàng khô (Tiếng Thu - Lưu Trọng Lư) 1.4. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Chương 1 1.4.1. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 1.1 Câu hỏi 1. Thế nào là âm thanh ngôn ngữ? Những hệ quả được rút ra từ cách hiểu về âm thanh ngôn ngữ? Câu hỏi 2. Âm thanh ngôn ngữ được xây dựng dựa trên những cơ sở nào? Câu hỏi 3. Đối tượng nghiên cứu của ngữ âm học? Câu hỏi 4. Ngữ âm học và âm vị học đều lấy âm thanh ngôn ngữ làm đối tượng nghiên cứu của mình nhưng đối tượng ấy khác nhau ở chỗ nào? Câu hỏi 5. Kiến trúc ngữ âm là gì? Anh (chị) thử nêu một vài triến trúc ngữ âm tiếng Việt mà anh (chị) biết? 1.4.2. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 1.2 Câu hỏi 1. Trong các đặc trưng của âm thanh ngôn ngữ, đặc trưng ngữ âm nào là quan trọng? Vì sao? Câu hỏi 2. Vẽ bộ máy cấu âm và xác định vị trí các bộ phận quan trọng của bộ máy cấu âm ấy? Câu hỏi 3. Thử phát âm các phụ âm sau trong tiếng Việt và xác định tiêu điểm cấu âm của các phụ âm ấy: [b, t, d, n, l, z, h]. Câu hỏi 4. Bản chất xã hội của ngữ âm được thể hiện như thế nào? 1.4.3. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 1.3 Câu hỏi 1. Hãy chỉ ra đối tượng nghiên cứu của Ngữ âm học và Âm vị học? Câu hỏi 2. Anh (chị) hiểu như thế nào là Ngữ âm học theo nghĩa rộng và Ngữ âm học theo nghĩa hẹp? Câu hỏi 3. Chỉ ra các phương pháp nghiên cứu của ngữ âm học? Ưu điểm của từng phương pháp? Câu hỏi 4. Phân tích vai trò của Ngữ âm học. 12
14. Chương 2 CÁC ĐƠN VỊ NGỮ ÂM Chương 2 sẽ tiếp tục nghiên cứu về các đơn vị ngữ âm. Ở chương này chúng ta sẽ tìm hiểu khái lược về các đơn vị ngữ âm đoạn tính bao gồm: âm tiết, âm tố, âm vị và các đơn vị ngữ âm siêu đoạn tính đó là thanh điệu, trọng âm và ngữ điệu. Nội dung chi tiết hơn của chương này sẽ giúp sinh viên cách xác định các âm tiết trong lời nói, phân loại âm tiết; phân biệt âm tố và âm vị, nắm được các tiêu chí dùng để phân biệt nguyên âm và phụ âm trong các ngôn ngữ; những hiểu biết căn bản về ngữ điệu và trọng âm sẽ được giới thiệu ở Chủ đề 3. Muốn đi sâu nghiên cứu một chuyên ngành khoa học nào người học bắt buộc phải nắm được các thuật ngữ, các khái niệm thuộc chuyên ngành khoa học ấy. Vì thế, những kiến thức tối giản của chương này mang tính bắt buộc và cần thiết cho việc đi sâu tìm hiểu về hệ thống ngữ âm tiếng Việt trong các chủ đề sau: Chủ đề 1: Âm tiết. Chủ đề 2: Âm tố và âm vị. Chủ đề 3: Thanh điệu, trọng âm và ngữ điệu. Mục tiêu của chương này nhằm: - Cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản nhất về các đơn vị ngữ âm đoạn tính và siêu đoạn tính. - Nắm được các tiêu chí phân biệt nguyên âm và phụ âm trong ngôn ngữ. - Biết cách phân loại nguyên âm và phụ âm theo các tiểu hệ thống. - Nắm được quy ước trình bày trên hình thang nguyên âm quốc tế. - Có những hiểu biết cơ bản về ngữ điệu, trọng âm và vai trò của nó. 2.1. Âm tiết 2.1.1. Khái niệm âm tiết Chuỗi lời nói con người ta dùng để giao tiếp có thể chia tách thành những khúc đoạn từ lớn đến nhỏ, khúc đoạn nhỏ nhất cuối cùng không còn có thể phân chia được nữa ta gọi là âm tiết. Tuy nhiên về mặt thính giác, dựa vào kinh nghiệm sử dụng ngôn ngữ trong hoạt động giao tiếp, khi nghe một âm tiết ta có cảm giác là có thể tách thành những yếu tố nhỏ hơn. 2.1.2. Cách nhận diện âm tiết Theo lí thuyết về độ căng cơ, với tư cách là một đơn vị phát âm tự nhiên nhỏ nhất, mỗi âm tiết được tạo ra bởi một đợt căng cơ của bộ máy phát âm. Cứ mỗi lần bộ máy phát âm đi vào hoạt động bắt đầu bằng sự im lặng, sau đó căng dần lên đến đỉnh rồi lại tiếp tục chùng xuống và kết thúc ta có một đơn vị phát âm gọi là âm tiết. Điểm kết thúc của âm tiết này chính là điểm bắt đầu của âm tiết khác. Cứ liên tục như vậy và các âm tiết tiếp tục xuất hiện trong dòng ngữ lưu. Chúng ta thử phát âm các âm tiết trong phát ngôn sau hình dung thử: - Về khoa / Về khu a. - Quạ / cụ ạ 13
15. Phân tích phát ngôn thứ nhất ta thấy, rõ ràng âm tiết “khoa” được phát âm bằng một đợt căng cơ của bộ máy phát âm, trong khi đó “kho - a” được phát âm thành hai đợt căng cơ của bộ máy phát âm. Ta nói, “khoa” là một âm tiết, còn “kho - a” có hai âm tiết. Người ta có thể dùng sơ đồ hình sin để biểu thị độ căng cơ của các đợt phát âm các chuỗi âm tiết. Ngoài lí thuyết về độ căng cơ nói trên, người ta còn nói đến các lí thuyết khác được áp dụng trong việc nhận diện các âm tiết như: Lí thuyết “Luồng hơi thở”, theo lí thuyết này mỗi âm tiết trong chuỗi lời nói được tạo thành do một luồng hơi thở duy nhất. Lí thuyết này không được nhiều người chấp nhận bởi như chúng ta đã biết, trong khi nói người ta chỉ dừng lại để lấy hơi sau một ngữ đoạn chứ không phải sau một âm tiết. Một lí thuyết nữa cũng được phổ biến rộng rãi là lí thuyết “Độ vang” tương đối. Lí thuyết này đã chứng minh rằng, khi phát ra một chuỗi lời nói những âm vang kém là những âm khi phát ra với độ mở kém và ngược lại là những âm có độ vang lớn. Những âm có độ vang kém thường tập hợp xung quanh những âm có độ vang lớn. 2.1.3. Phân loại âm tiết Âm tiết được phân thành nhiều loại khác nhau dựa vào những tiêu chí khác nhau. Tiêu chí thường được sử dụng đó là phân loại dựa vào cách kết thúc âm tiết. Nếu dựa vào cách kết thúc âm tiết, người ta chia âm tiết ra làm 4 loại: - Âm tiết mở: là những âm tiết không có âm cuối kết thúc âm tiết. Ví dụ: la, loa, tuy, quý, - Âm tiết nửa mở: là những âm tiết kết thúc bằng bán nguyên âm. Ví dụ: hai, tay, cao, cau, - Âm tiết nửa khép: là những âm tiết kết thúc bằng phụ âm mũi. Ví dụ: nam, tan, ngang, nhanh, - Âm tiết khép: là những âm tiết kết thúc bằng các phụ âm tắc - vô thanh. Ví dụ: đáp, tát, các, cách, Các đơn vị ngữ âm trong sự kết hợp với nhau để tạo nên cấu trúc của âm tiết luôn ràng buộc và chi phối lẫn nhau. Trong sự chi phối đó âm cuối đóng vai trò khá quan trọng vì nó là đơn vị có chức năng kết thúc âm tiết. Việc âm tiết có kết thúc đóng (khép) hay mở quyết định sự phân bố của các thanh điệu. Chẳng hạn với những âm tiết khép (âm tiết kết thúc bằng các phụ âm -p, -t, -c, -ch) thì chỉ có thể kết hợp với hai thanh sắc và nặng. Mặt khác, mỗi loại âm tiết khác nhau có thể mang lại những giá trị biểu đạt khác nhau. Những âm tiết mở thường có khả năng gợi tả sự ngân nga, trải dài, rộng mở. Ta thử hình dung cánh cò được mô tả trong câu ca: Cánh cò bay lả bay la, Ngược lại, những âm tiết khép thường gợi nên cảm nhận về sự dứt khoát, chặt chẽ, Bài ca dao sau mô tả về động tác lao động. 14
16. Chúng ta thử hình dung động tác lao động ở được mô tả ở đây có dứt khoát, khỏe khoắn không? Yếu tố nào tạo cho ta cảm nhận ấy: Tay cầm con dao Làm sao cho chắc, Để mà dẽ cắt Để mà dễ chặt. 2.2. Âm tố và âm vị 2.2.1. Âm tố 2.2.1.1. Khái niệm âm tố Ở trên, khi bàn về âm tiết chúng ta đã nói âm tiết là đơn vị phát âm nhỏ nhất của lời nói. Nhưng trên thực tế phát âm, âm tiết chưa phải là những đơn vị phát âm nhỏ nhất. Quan sát cách phát âm các âm tiết sau ta sẽ thấy rõ hơn về điều đó. Ví dụ: ta, la, đa, Là người Việt ai cũng thấy rằng ba âm tiết trên là khác nhau. Nhưng chúng khác nhau như thế nào trên phương diện phát âm thì không mấy ai bận tâm bởi không cần những hiểu biết ấy người ta theo kinh nghiệm và thói quen vẫn phát âm chính xác. Tuy nhiên, trên phương diện nghiên cứu cũng như trên phương diện dạy và học tiếng thì sự phân biệt ấy lại hết sức cần thiết bởi một người ngoại quốc muốn học tiếng Việt không thể không biết đến những sự khác biệt ấy. Khi phát âm âm tiết “ta” đầu lưỡi của chúng ta bắt buộc phải chạm vào răng sau đó hạ xuống, khi phát âm âm tiết “đa”, đầu lưỡi không chạm vào răng mà chạm vào lợi rồi sau đó hạ xuống, đến âm tiết “la” đầu lưỡi lại nâng lên phần ngạc (vòm trên của miệng) rồi hạ xuống. Như vậy, cứ mỗi lần thay đổi vị trí của lưỡi chúng ta sẽ tạo ra những đơn vị nhỏ hơn nằm trong lòng âm tiết và dùng để cấu tạo nên âm tiết. Ta gọi đơn vị nhỏ hơn ấy là các âm tố. Như vậy, âm tố là đơn vị phát âm tự nhiên nhỏ nhất của lời nói. 2.2.1.2. Phân loại âm tố Tiêu chí phổ biến và thông dụng thường được sử dụng để phân biệt các âm tố là dựa và đặc trưng âm học và đặc điểm cấu âm. Theo đó, âm tố được phân làm hai loại chính là âm tố nguyên âm và âm tố phụ âm. Gọi tắt là nguyên âm và phụ âm. a. Nguyên âm và phụ âm Để phân biệt nguyên âm và phụ âm, người ta dựa vào 2 tiêu chí cơ bản sau: - Dựa vào đặc trưng âm học hay còn gọi là cơ sở vật lí. Theo cơ sở này thì khi phát ra một nguyên âm dây thanh rung động mạnh. Hệ quả âm học của nó âm phát ra có tiếng thanh cho nên nguyên âm được cấu tạo chủ yếu bằng tiếng thanh. Trong khi đó khi phát ra một phụ âm dây thanh không rung hoặc rung rất nhẹ kết quả là âm phát ra có tiếng động. Chúng ta thử phát âm các nguyên âm và phụ âm sau để kiểm tra lại. - Dựa vào đặc điểm cấu âm hay dựa vào cơ sở sinh lí. Theo cơ sở này nguyên âm khác với phụ âm ở điểm sau: Khi phát ra nguyên âm luồng hơi đi ra tự do nên yếu dần, còn khi phát ra một phụ âm luồng hơi bị cản trở hoàn toàn hay không hoàn toàn bởi các tiêu điểm cấu âm nên khi phát ra một phụ âm luồng hơi đi ra mạnh hơn nguyên âm. So sánh cách phát âm các nguyên âm và phụ âm sau chúng ta thấy rõ hơn điều đó: 15
17. [ a ]: miệng mở rộng, luồng hơi đi ra tự do. [ b ]: hai môi ngậm lại, luồng hơi bị chặn đứng hoàn toàn. Như vậy, nếu dựa vào bộ phận cấu âm, chúng ta có thể rút ra nhận xét là nguyên âm khác với phụ âm ở chỗ: phụ âm thì có tiêu điểm cấu âm còn nguyên âm thì không có tiêu điểm cấu âm. b. Các loại nguyên âm Để phân biệt các nguyên âm trong hệ thống nguyên âm, người ta dựa vào 4 tiêu chí: - Chiều hướng của lưỡi: khi phát ra một nguyên âm lưỡi có thể dịch chuyển thao 3 vị trí, đó là đưa về phía trước, lùi về phía giữa hoặc kéo hẳn về phía sau. Theo đó ta có: + Nguyên âm dòng trước. Ví dụ: /i, e, ε/ + Nguyên âm dòng giữa. Ví dụ: /, , a/ + Nguyên âm dòng sau. Ví dụ: /u, o, / - Độ mở của miệng: khi phát ra một nguyên âm, miệng có thể mở theo 4 độ mở tạo ra bốn loại nguyên âm khác nhau: + Nguyên âm rộng. Ví dụ: /a, ă/ + Nguyên âm hơi rộng. Ví dụ: /ε, / + Nguyên âm hơi hẹp. Ví dụ: /e, , o/ + Nguyên âm hẹp. Ví dụ: /i, , u/ - Hình dáng của môi: môi có thể chúm tròn hoặc không để tạo ra hai loại nguyên âm, đó là: + Nguyên âm tròn môi. Ví dụ: /u, o, , u o/ + Nguyên âm không tròn môi. Ví dụ: /i, e, ε, , / - Trường độ của nguyên âm: nguyên âm phát ra có thể kéo dai hay rút ngắn. Theo đó dựa vào trường độ, nguyên âm được chia làm hai loại: + Nguyên âm dài. Ví dụ: /i, e, ε, , , u, o, / + Nguyên âm ngắn. Ví dụ: / ,  ,  , ă/ c. Các loại phụ âm Để phân biệt các phụ âm trong hệ thống phụ âm, người ta dựa vào 3 tiêu chí: Thứ nhất, dựa vào phương thức phát âm. Các phụ âm trong ngôn ngữ phân biệt nhau vì cách thức phát âm để tạo ra chúng có phần khác nhau. Nếu dựa vào cách thức phát âm, người ta phân biệt: - Phương thức tắc: phương thức tắc là phương thức phát âm mà theo đó luồng hơi trước khi thoát ra ngoài bị chặn đứng hoàn toàn hay bị bế tắc hoàn toàn. Dựa vào vị trí luồng hơi thoát ra ngoài, người ta phân biệt: + Phụ âm tắc mũi (luồng hơi thoát ra đằng mũi: m, n, ŋ) + Phụ âm tắc (luồng hơi thoát ra đằng miệng. Trong đó phân biệt hai loại phụ âm bật hơi /t‘/ và phụ âm không bật hơi /t/). - Phương thức xát: phương thức xát là phương thức phát âm mà theo đó luồng hơi trước khi thoát ra ngoài bị chặn đứng không hoàn toàn hay bị cản trở không hoàn toàn. 16
18. Nghĩa là, luồng hơi bị chặn lại nhưng nó vẫn cứ cọ xát vào bộ phận cấu âm để thoát ra ngoài. Dựa vào vị trí luồng hơi đi ra chính giữa miệng hay hai bên mà người ta phân biệt: + Phụ âm xát (luồng hơi đi ra giữa miệng: /f, v, s, z /) + Phụ âm bên (luồng hơi đi ra hai bên miệng: /l/) - Phương thức rung: theo phương thức này âm phát ra bị rung lên: /,/ Thứ hai, dựa vào bộ phận cấu âm. Ngoài cách thức phát âm khác nhau tạo ra các phụ âm khác nhau, các phụ âm trong ngôn ngữ còn khác nhau ở vị trí của các bộ phận cấu âm. Dựa vào bộ phận cấu âm, ta có các loại phụ âm sau: - Phụ âm môi: dùng môi để phát âm. Dựa vào tiêu điểm cấu âm ta có: + Phụ âm hai môi: /b, m/ + Phụ âm môi - răng: /f, v/ - Phụ âm lưỡi. Trong đó phân biệt: + Nhóm phụ âm đầu lưỡi (đầu lưỡi quặt /,, ., / và đầu lưỡi bẹt /d, t, t‘, s, z, n, l/. + Nhóm phụ âm mặt lưỡi (/c, /) + Nhóm phụ âm cuối lưỡi hay gốc lưỡi (/k, χ, γ, ŋ/) - Phụ âm họng hay âm thanh hầu: /ʔ, h/ Thứ ba, dựa vào thanh tính. Thử phát âm hai phụ âm /f, v/ và rút ra nhận xét. Xét về phương thức phát âm, hai phụ âm này hoàn toàn giống nhau đều phát âm theo phương thức xát, xét về bộ phận cấu âm hai phụ âm này cũng hoàn toàn giống nhau đều dùng môi và răng để phát âm. Nhưng với người Việt đây là hai phụ âm khác nhau. Vì khác nhau nên người Việt phân biệt pha khác với va. Hai tiêu chí trên không thể dùng để phân biệt /f, v/. Để phân biệt người ta dựa vào tiêu chí thanh tính, tức là sự rung động của dây thanh. Phụ âm khi phát ra dây thanh có rung dù rất nhẹ /v/ được gọi là phụ âm hữu thanh, còn khi phát âm /f/ thì dây thanh không rung gọi là phụ âm vô thanh. Trên thực tế phát âm, sự phân biệt giữa nguyên âm và phụ âm vô thanh dựa vào sự rung động hay không rung động của dây thanh thường dễ phân biệt hơn là phân biệt phụ âm hữu thanh và phụ âm vô thanh bởi khi phát ra một nguyên âm, dây thanh rung động mạnh. 2.2.2. Âm vị 2.2.2.1. Đặc trưng khu biệt Mỗi một âm tố khi được phát âm ra ngoài trong chuỗi ngữ lưu nó mang một số đặc trưng cấu âm - âm học nhất định. Chẳng hạn, khi phát âm phụ âm [t] trong tiếng Việt ta thấy đầu lưỡi chạm vào răng, dây thanh không rung (vô thanh), luồng hơi bị chặn đứng hoàn toàn (phương thức âm tắc), hơi không bật ra (không bật hơi). So sánh với phụ âm [t‘] thì âm tố này có các đặc trưng ngữ âm là: tắc, vô thanh, đầu lưỡi - lợi, bật hơi. Để phân biệt hai phụ âm này người ta chỉ chú đến những đặc trưng mà đặc trưng đó có giá trị phân biệt hai phụ âm tố nói trên. Như vậy, trong một ngôn ngữ cụ thể, ở một trạng thái nhất định không phải tất cả các đặc trưng ngữ âm đều có giá trị ngang nhau. Các nhân vật giao tiếp chỉ quan tâm 17
19. đến những đặc trưng ngữ âm nào có giá trị dùng để phân biệt tức là đặc trưng ngữ âm tạo nên sự khu biệt nghĩa của các hình vị (đơn vị nhỏ nhất mà có nghĩa của ngôn ngữ). Đặc trưng ngữ âm có giá trị khu biệt về ý nghĩa được gọi là đặc trưng khu biệt âm vị học hay đặc trưng thỏa đáng âm vị học. Gọi tắt là đặc trưng khu biệt. Còn những đặc trưng không mang lại sự khác biệt về ý nghĩa được gọi là đặc trưng không khu biệt hay đặc trưng không thỏa đáng, không có giá trị âm vị học. 2.2.2.2. Khái niệm âm vị Phân tích ví dụ sau: - Cam / tam, - Cam / căm, - Cam / can, Các đơn vị ngữ âm trên chưa phải là đơn vị ngữ âm nhỏ nhất bởi chúng ta có thể chia nhỏ chúng ra thành những đơn vị nhỏ hơn: c, a, ă, m, n. Nhưng cam, căm, can, là những đơn vị nhỏ nhất mà có nghĩa vì phá vỡ nó ta sẽ thu được những đơn vị nhỏ hơn nhưng vô nghĩa. Ta gọi những đơn vị nhỏ nhất mà có nghĩa này bằng thuật: hình vị (morphem). Những đơn vị như c, a, ă, m, n có các chức năng cơ bản sau: - Đây là những đơn vị nhỏ nhất của ngôn ngữ. - Những đơn vị này dùng để cấu tạo nên các hình vị cam, căm, can, - Nhờ sự khác biệt của các đơn vị này mà các hình vị nói trên phân biệt với nhau về nghĩa. Những đơn vị nào có ba chức năng cơ bản nói trên được gọi là âm vị. Như vậy, âm vị là đơn vị nhỏ nhất của ngôn ngữ dừng để cấu tạo hình vị và phân biệt nghĩa các hình vị. Cần lưu ý rằng, các âm vị chỉ có chức năng phân biệt nghĩa các hình vị chứ bản thân nó không có nghĩa. Vì vậy, người ta gọi âm vị là đơn vị một mặt của ngôn ngữ, tức là chỉ có mặt hình thức chứ không có nội dung nhằm để đối lập với các đơn vị hai mặt: hình vị, từ, câu là những đơn vị mang nghĩa. Tuy nhiên, định nghĩa trên chưa thật chính xác khi người ta phát hiện ra các đặc trưng khu biệt. Âm vị đã thật sự là những đơn vị nhỏ nhất hay chưa? Câu trả lời là chưa. Bởi âm vị có thể chia nhỏ thành những đơn vị nhỏ hơn đó là các đặc trưng khu biệt. Chẳng hạn âm vị /d/ trong tiếng Việt bao gồm một chùm các đặc trưng khu biệt sau: tắc - hữu thanh - đầu lưỡi lợi. Đặc trưng thứ nhất có giá trị phân biệt /d/ với phụ âm xát /z/ trong hai âm tiết (hình vị): đa/da; đặc trưng thứ hai phân biệt /d/ với âm vô thanh /t/: đa/ta; đặc trưng thứ ba phân biệt /d/ với âm môi - răng /f/: đa/pha. Sự phân tích trên cho thấy, âm vị là đơn vị bao gồm một chùm các đặc trưng khu biệt được thể hiện đồng thời. Cần lưu ý rằng, định nghĩa này cho ta thấy âm vị là đơn vị đoạn tính nhỏ nhất có chức năng khu biệt nghĩa. Để ghi âm vị người ta quy ước đặt kí hiệu ghi âm vị trong hai gạch dấu nghiêng. Ví dụ: /t/. Còn để ghi âm tố, người ta dùng dấu ngoặc vuông. Ví dụ: [t]. 2.2.3. Mối quan hệ giữa âm vị và âm tố Âm vị là đơn vị trừu tượng của ngôn ngữ. Nó chỉ bao gồm một chùm các đặc trưng khu biệt được thể hiện đồng thời. Chùm đặc trưng khu biệt này mang tính quy ước của xã hội. Chẳng hạn, trong tiếng Việt không ai bảo ai nhưng khi phát âm âm vị /d/ nói trên, tất 18
20. cả mọi người đều thực hiện giống nhau. Nghĩa là đều bảo bảm các đặc trưng khu biệt hay nét khu biệt của nó, đó là: tắc - hữu thanh - đầu lưỡi, lợi. Tuy nhiên, trong cách phát âm cụ thể ở mỗi người khác nhau, theo từng vùng phương ngữ khác nhau có thể có những nét khác nhau nhưng những nét khác nhau đó không quan trọng bởi nó không tạo nên sự khác biệt về nghĩa. Có thể nói âm vị là cái chung, cái xã hội, cái bắt buộc âm vị khi được thể hiện ra ngoài trong hoạt động giao tiếp là cái riêng, cái cá nhân nhưng trong cái riêng bắt buộc phải có cái chung. Ta gọi sự thể hiện đó là các âm tố. Vậy, âm tố là sự thể hiện của các âm vị trong lời nói. 2.3. Thanh điệu, trọng âm và ngữ điệu 2.3.1. Thanh điệu Luồng không khí từ phổi đi lên tạo ra quá trình phát âm làm cho dây thanh rung động. Sự rung động của dây thanh tạo ra hiệu quả hai mặt: một mặt tạo ra các âm hữu thanh, mặt khác tạo ra sự chuyển biến về cao độ của âm tiết. Để chỉ sự thay đổi về cao độ trong phạm vi một âm tiết người ta gọi là thanh điệu. Như vậy, thanh điệu là khái niệm dùng để chỉ cao độ của một âm tiết. Cao độ này có được là do sự rung bật của dây thanh. Tùy thuộc vào sự rung động đó nhanh hay chậm, mạnh hay yếu, biến chuyển ra sao, mà ta có các thanh điệu khác nhau. Thanh điệu là một âm vị siêu đoạn tính. Nó được biểu hiện trong toàn âm tiết, hay đúng hơn là toàn bộ phần thanh tính của âm tiết (bao gồm cả âm đầu, âm đệm, âm chính và âm cuối). Thanh điệu không mang tính phổ quát cho mọi ngôn ngữ bởi có những ngôn ngữ như tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng Pháp, không sử dụng sự biến đổi về cao độ của âm tiết để phân biệt nghĩa, sự phân biệt đó được áp dụng cho một ngữ đoạn chứ không tạo nên một từ khác. Chính vì thế âm tiết trong các ngôn ngữ này chỉ có giá trị là một đơn vị phát âm nhỏ nhất của lời nói chứ bản thân nó không trùng với hình vị như trong tiếng Việt. Nghĩa là, nếu trong các ngôn ngữ không có thanh điệu thì cao độ của âm tiết không mang lại giá trị ngữ nghĩa gì. Giá trị ngữ nghĩa được dồn vào trọng âm của từ. Tuy nhiên trọng âm từ và thanh điệu có cương vị ngôn ngữ học không giống nhau. Về thanh điệu tiếng Việt chúng sẽ trở lại trong Chương 4 với nhiều nội dung cần phải được làm sáng tỏ. 2.3.2. Trọng âm Hiện tượng phát âm nhấn mạnh vào một yếu tố ngữ âm nào đó trong chuỗi lời nói làm cho nó nổi bật lên được gọi là trọng âm. Sự nhấn mạnh đó thường được thể hiện bằng các cách sau: - Tăng độ mạnh phát âm - Tăng độ dài phát âm - Lên xuống giọng Ba sự thể hiện này không loại trừ lẫn nhau mà bổ sung cho nhau nhằm tạo ra độ căng (stress) cho đơn vị mang trọng âm. Trọng âm có thể được phân thành các loại sau: 2.3.2.1. Trọng âm từ Người ta có thể nghiên cứu trọng âm theo quan điểm phát và thu âm. Hai việc này có quan hệ mật thiết với nhau nhưng không đồng nhất với nhau. Nhiều kết quả thực nghiệm đã 19
21. được tiến hành về thu nhận trọng âm và có nhiều đặc điểm âm thanh quan trọng khác nhau trong việc làm cho âm tiết có trọng âm được nghe rõ. Về quan điểm thu, âm tiết có trọng âm (âm tiết được nhấn mạnh) thì mang đặc điểm đó là sự nổi bật, âm tiết có nhấn được nhận thấy là vì chúng nổi bật hơn âm tiết không nhấn. Có 4 yếu tố quan trọng làm cho âm tiết mang trọng âm được nổi bật. Đó là: - Âm tiết có nhấn nghe lớn hơn âm tiết không nhấn. Trong một chuỗi âm tiết nếu một âm tiết được đọc to hơn sẽ được nghe có nhấn. - Độ dài của âm tiết đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện sự nổi bật. - Độ trầm bổng: mỗi âm tiết đều được phát âm theo giọng trầm/bổng, sự trầm bổng này có mối liên hệ chặt chẽ với sự rung động của dây thanh. Chẳng hạn, nếu tất cả các âm tiết đều phát âm với độ trầm như nhau lại có một âm tiết khác phát âm bổng thì âm tiết bổng này sẽ trở nên nổi bật hơn. - Một âm tiết có chiều hướng nổi bật nếu có một nguyên âm khác đặc tính với những âm kế cận. Như vậy, hiện tượng nhấn mạnh làm cho âm tiết mang trọng âm được nổi bật là phụ thuộc vào 4 yếu tố: độ lớn, độ dài, độ trầm bổng và sự khác biệt về đặc tính của các nguyên âm. Bốn yếu tố này đóng vai trò quan trọng không đồng đều; tác dụng mạnh nhất là độ trầm bổng và đô dài còn đọc to và đặc tính có tác dụng yếu hơn. 2.3.2.2. Trọng âm câu Trọng âm câu có tác dụng trong phạm vi một ngữ đoạn và nó thường xuất hiện ở cuối ngữ đoạn hoặc là nhấn mạnh vào sự phát âm ở một từ đó trong câu mà người nói muốn nêu bật nội dung hay tập trung lượng thông tin cho cho từ đó. Sự nhấn mạnh ở một từ nào đó không mang tính cố định mà phụ thuộc rất nhiều vào hoàn cảnh giao tiếp và đặc biệt là mục đích muốn nhấn mạnh của người nói. Khi nói về trọng âm, người ta chỉ tập trung sự chú ý vào trọng âm từ còn trọng âm câu thuộc vào một yếu tố mà ta sẽ xét đến ở Mục 3 đó là ngữ điệu. 2.3.3. Ngữ điệu Trong hoạt động giao tiếp, dòng ngữ lưu của người phát ngôn truyền đi không phải cứ đều đều mà ngược lại âm điệu của câu nói do người nói phát ra lúc mạnh, lúc yếu, lúc nhanh lúc chậm, lúc lên, lúc xuống, có lúc liên tục có lúc ngắt quãng, Sự thay đổi này được gọi là ngữ điệu (Internation). Như vậy, ngữ điệu là sự thay đổi âm điệu của toàn bộ câu nói. Nói đến điệu là nói đến sự thay đổi nhưng ngữ điệu khác với thanh điệu và trọng âm ở chỗ ngữ điệu bao trùm lên cả ngữ đoạn hay câu chứ không chỉ giới hạn trong phạm vi của một âm tiết đành rằng những hiện tượng điệu tính của một âm tiết (thanh điệu và trọng âm) không phải không góp phần tạo nên ngữ điệu bởi những hiện tượng này cùng xuất hiện trong dòng ngữ lưu của người nói. Mặt khác cũng cần chú ý thêm rằng cũng là hiện tượng điệu tính nhưng thanh điệu và trọng âm chỉ có giá trị phân biệt nghĩa nhưng bản thân chúng, tự nó không có nghĩa hay mang nội dung ngữ nghĩa trong khi đó, ngữ điệu có khả năng mang nghĩa. Chẳng hạn, ngữ điệu đi xuống ở cuối câu thường mang ý nghĩa tường thuật, tức là thông báo về một sự thật người nói đã biết rõ, còn ngữ điệu đi lên ở cuối câu thường 20
22. có nghĩa nghi vấn - nghi ngờ về một sự thật mà người nói chưa rõ, cần phải hỏi cho rõ, trong khi đó ngữ điệu kéo dài thương mang nghĩa biểu thị cảm xúc trước một hiện thực hay cầu khiến, ra lệnh, dựa vào các loại ý nghĩa này, người ta đã phân loại câu theo mục đích nói - mục đích nói thay đổi, nghĩa của phát ngôn thay đổi thì ngữ điệu sẽ thay đổi. Cũng cần nói thêm thanh điệu và trọng âm là yếu tố không tách rời khỏi từ và mang tính cố định, bắt buộc ở bên trong từ bởi mọi sự thay đổi dù ít hay nhiều yếu tố bên trong từ này đều dẫn đến sự thay đổi về nghĩa hoặc vô nghĩa trong khi đó ngữ điệu là yếu tố bên ngoài từ không mang tính cố định và bắt buộc mà có thể tùy ý thay đổi theo sở thích và mục đích của người nói. Chẳng hạn, chúng ta phát âm ngữ đoạn sau: Anh ấy là sinh viên Nếu người nói phát ra phát ngôn này với ngữ điệu đi xuống ở cuối câu thì nghĩa của câu này là câu tường thuật nhưng nếu người nói lại lên giọng ở cuối câu thì đây lại là câu nghi vấn. Cũng như vậy, trong tiếng Anh theo trật tự cú pháp, trong câu có sử dụng động từ TOBE nếu là câu trần thuật thì động từ tobe phải để sau chủ ngữ theo cấu trúc S + TOBE, nếu là câu nghi vấn cấu trúc câu sẽ là TOBE + S, ? Nhưng trong thực tế giao tiếp dựa vào ngữ cảnh, người nói có thể giữ nguyên cấu trúc của câu trần thuật nhưng thay đổi ngữ điệu thì câu trần thuật sẽ trở thành câu nghi vấn. Từ đó hình thành một phương thức ngữ pháp mang tính phổ quát trong mọi ngôn ngữ đó là phương thức ngữ điệu. Ví dụ: He is a student. . ? He is a student? 2.4. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Chương 3 2.4.1. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 2.1 Câu hỏi 1. Âm tố đã là đơn vị phát âm nhỏ nhất chưa? Vì sao? Câu hỏi 2. Trình bày các tiêu chí phân biệt nguyên âm. Anh (chị) hiểu thế nào là nguyên âm dòng trước, dòng giữa, dòng sau. Cho ví dụ cụ thể. Câu hỏi 3. Để phân biệt các phụ âm người ta dựa vào những cơ sở nào? Cho ví dụ và phân tích. Câu hỏi 4. Mỗi người có cách phát âm khác nhau nhưng dựa trên cơ sở nào mà các thành viên trong cùng một cộng đồng ngôn ngữ vẫn có thể hiểu nhau? Câu hỏi 5. Đặc trưng khu biệt là gì? Thử xác định đặc trưng khu biệt của các cặp nguyên âm và phụ âm sau: /i, e/, /u, o/, /a, ă/; /, c/, /., s/, / ,z/. 2.4.2. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 2.2 Câu hỏi 1. Thanh điệu là gì? Câu hỏi 2. Thanh điệu có mang tính phổ quát cho mọi ngôn ngữ không? Câu hỏi 3. Cũng là ngôn ngữ thanh điệu nhưng có ngôn ngữ có nhiều thanh có nhiều thanh, có ngôn ngữ có ít thanh? 21
23. Câu hỏi 4. Trọng âm là gì? Vì sao nói đến trọng âm người ta chỉ thường nhắc đến trọng âm từ mà ít nói đến trọng âm câu? Câu hỏi 5. Ngữ điệu là gì? So sánh ngữ điệu với thanh điệu và trọng âm từ đó rút ra điểm giống nhau và khác nhau giữa ba đơn vị này. 2.4.3. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 2.3 Câu hỏi 1. Âm tiết là gì? Phát âm các âm tiết sau và phân biệt sự khác nhau của các âm tiết ấy trên phương diện âm thanh: quý/cúi, cụ ạ/quạ, khoa/kho, A, tim/tiêm. Câu hỏi 2. Hãy biểu diễn các âm tiết trên bằng sơ đồ hình sin để kiểm tra lại sự khác nhau giữa các âm tiết. Câu hỏi 3. Thanh điệu là một đơn vị siêu đoạn tính được thể hiện trong toàn bộ phần đoạn tính của âm tiết, nhưng tại sao khi xây dựng chữ Quốc ngữ các giáo sĩ châu Âu lại chọn âm chính để đánh dấu thanh điệu? Câu hỏi 4. Các âm tiết sau âm tiết nào viết đúng chính tả: cúi/ cuí, quý/ qúy, hải/ haỷ. Vì sao? Câu hỏi 5. Thử phân loại các âm tiết trong đoạn thơ tự chọn. Câu hỏi 6. Thử phân tích các giá trị biểu đạt khác nhau của các loại âm tiết có mặt trong đoạn thơ ấy. 22
24. Chương 3 LÝ THUYẾT SYLLABEME VÀ CƠ CẤU ÂM TIẾT TIẾNG VIỆT Ngôn ngữ học đại cương về cơ bản được xây dựng dựa trên nguồn ngữ liệu là các ngôn ngữ châu Âu. Xét về đặc điểm loại hình, ngôn ngữ của người châu Âu và tiếng Việt nói riêng, các ngôn ngữ đơn lập nói chung có nhiều điểm khác biệt. Chương 3 sẽ giới thiệu vắn tắt một lí thuyết mới được xây dựng trên nguồn ngữ liệu là các ngôn ngữ Đơn lập mà tiếng Việt là điển hình cho loại hình ngôn ngữ này. Đó là lí thuyết syllabeme, hay còn gọi là lí thuyết âm vị học phi âm vị với đối tượng trung tâm là âm tiết. Những hiểu biết này sẽ giúp chúng ta có cơ sở để giải thích vì sao âm tiết tiếng Việt cũng như âm tiết trong các ngôn ngữ đơn lập - âm tiết tính là một đơn vị đa chức năng và là trung tâm của việc nghiên cứu ngữ học. Trên cơ sở đó chúng ta sẽ đi sâu tìm hiểu đặc điểm và cấu trúc của âm tiết tiếng Việt. Nắm được cấu trúc của âm tiết và khả năng phân giải của âm tiết tiếng Việt, sinh viên sẽ có cơ sở để giải thích về các truyền thống ngữ văn của người Việt mà những truyền thống này không thấy hoặc hiếm có trong các ngôn ngữ Ấn-Âu như: học vần, nói lái, iếc hóa, Nội dung chương 3 bao gồm các chủ đề chính: Chủ đề 1: Lý thuyết Syllabeme. Chủ đề 2: Đặc điểm của âm tiết và khả năng phân xuất âm tiết tiếng Việt. Chủ đề 3: Xác định số lượng âm tiết tiếng Việt. Mục tiêu của chương này nhằm: - Giới thiệu cho sinh viên những hiểu biết cơ bản về một lí thuyết mới bao gồm: + Lịch sử ra đời và vai trò của lý thuyết Syllabeme. + Sự tác động của lí thuyết này đối với việc nghiên cứu cơ cấu ngữ âm tiếng Việt. - Giúp sinh viên nắm vững đặc điểm và cấu trúc của âm tiết tiếng Việt. - Từ đó có cơ sở lí thuyết để giải thích các truyền thống ngữ văn của người Việt như nói lái, học vần, 3.1. Lý thuyết syllabeme (1) 3.1.1. Lịch sử ra đời và vai trò của lý thuyết Syllabeme Người có công đầu trong việc thực hiện miêu tả ngữ âm của loại hình ngôn ngữ đơn lập và đề ra khái niệm syllabeme trong giới nghiên cứu ngôn ngữ trên thế giới nói chung và các ngôn ngữ phương Đông nói riêng phải kể tên nhà ngôn ngữ học Nga E. D. Polivanov. Vì vào năm 1930, ông đã bắt tay vào miêu tả ngữ âm tiếng Hán và tiếng Nhật dựa trên cơ cấu ngữ âm của các ngôn ngữ này. Lý thuyết Syllabeme hay còn gọi là âm vị học âm tiết áp dụng cho các ngôn ngữ đơn lập có thanh điệu ở phương Đông đã có một lịch sử hơn 60 năm. Kể từ đó đến nay đã có rất nhiều tác giả bàn đến vấn đề này. Có nhiều người đồng quan điểm, nhưng cũng có những ý kiến phản bác cho rằng một ngôn ngữ dù đặc thù đến đâu thì đơn vị ngữ âm cơ bản vẫn là âm vị (phoneme). Các tác giả đi sau vẫn tiếp tục nghiên cứu và phát triển lý thuyết này như 23 (1) Xem Nguyễn Quang Hồng [76]
25. A.A. Dragunov, M.V. Gordina, V.B. Kasevich, Ở Việt Nam, các tác giả như Cao Xuân Hạo, Nguyễn Quang Hồng, Đoàn Thiện Thuật, Nguyễn Phan Cảnh, cũng đồng quan điểm với tác giả của lý thuyết Syllabeme dù cho họ có thể có một số điểm chưa hoàn toàn đồng ý. Nhưng qua ý kiến của các tác giả này, chúng ta thấy thực sự cần thiết phải có một lý thuyết về âm vị học âm tiết dành cho các ngôn ngữ đơn lập có thanh điệu ở phương Đông. 3.1.2. Syllabeme - đơn vị ngữ âm cơ bản Luận điểm đầu tiên, mang tính chất chủ đạo, của âm vị học âm tiết: coi âm tiết là đơn vị cơ bản của hệ thống ngữ âm, thuộc hàng những đơn vị thuộc hệ thống ngôn ngữ, chứ không chỉ là đại lượng ngữ âm nảy sinh ra lâm thời trong quá trình giao tiếp. Kế thừa E.D. Polivanov, chúng ta gọi đơn vị ngữ âm cơ bản này là syllabeme. Khi coi âm tiết tiếng Hán (ngôn ngữ cùng loại hình với tiếng Việt) là đơn vị ngữ âm cơ bản và đối sánh nó với phoneme (âm vị) trong các ngôn ngữ châu Âu, E. D. Polivanov nhấn mạnh tính độc lập và tối thiểu của âm tiết trong vai trò cấu tạo nên hình thức ngữ âm của hình vị và của từ trong các ngôn ngữ loại này so với lý thuyết âm vị học trong các ngôn ngữ phi âm tiết tính ở châu Âu. Âm tiết âm vị học là kết quả tổ hợp giữa các âm vị trong quá trình hành chức của ngôn ngữ. Trong các ngôn ngữ đơn lập có thanh điệu như tiếng Việt, tiếng Hán, nói chung không thấy có hiện tượng phát âm một âm tiết (syllabeme) nào đó thành ra hai âm tiết trong thực tế ngữ lưu. Nếu có thì cũng chỉ là sự ngộ nhận khi người ngoại quốc thẩm âm lúc họ nghe người Hà Nội phát âm từ ngã do cách phát âm của người Hà Nội nhấn mạnh đến nỗi nghe thành hai âm tiết: /ŋa - á/. Còn đối với người Việt, đây chỉ là một âm tiết mà thôi. Hiện tượng biến âm và biến điệu diễn ra trong phép láy hình vị để cấu tạo các dạng từ láy rất phổ biến trong tiếng Việt. Ví dụ, từ hình vị khít nhờ vào phép láy sẽ cho ta các từ: khin khít / khít khịt / khít khìn khịt, trong đó các syllabeme khin / khít / khìn chẳng qua đều là những biến thể ngữ âm của hình vị khít. Như vậy, syllabeme với tư cách là đơn vị cơ bản của hệ thống ngữ âm trong các ngôn ngữ đơn lập - âm tiết tính cần được phân biệt một mặt với âm tiết thực trong chuỗi lời nói được phân ra thành một khúc đoạn tối thiểu, và mặt khác, hình tiết (morphosyllabeme = morphem + syllabic: âm tiết đóng vai trò ngữ âm của một hình vị) là đơn vị cơ bản thuộc hệ thống ngữ pháp của ngôn ngữ. Đối với các ngôn ngữ biến hình ở châu Âu, các nhà ngôn ngữ học chỉ xem âm tiết thông qua các mô hình cấu tạo của chúng trong ngôn ngữ đang xét dưới dạng CV, CVC, CCV, CCCVCC, với C (consonant - phụ âm), V (vowel - nguyên âm) chứ không tính đến số lượng hoặc lên danh sách đầy đủ các âm tiết. Trong khi đó, các nhà ngôn ngữ học khi nghiên cứu các ngôn ngữ đơn lập rất quan tâm đến việc tính đếm số chữ, số tiếng (âm tiết). Khi chúng ta nghiên cứu đến hệ thống âm tiết thì chúng ta phải quan tâm đến ba tiêu chí sau: - Ranh giới âm tiết. - Cấu trúc âm tiết. - Số lượng âm tiết. 24
26. Hiện tượng âm tiết được các nhà nghiên cứu lấy làm căn cứ để phân chia loại hình ngôn ngữ ngày càng tỏ ra có vị trí rõ rệt trong ngôn ngữ học loại hình. Sau đây chúng ta cùng xét đến các tiêu chí này của hệ thống âm tiết một cách cụ thể. a. Tiêu chí ranh giới âm tiết: Trên quan điểm của loại hình học ngữ âm thì vấn đề ranh giới âm tiết cần được xem xét trong sự tương quan với ranh giới hình vị. E.D. Polivanov và Ju.V. Rozhdestvenski rất quan tâm đến sự tương quan này. Xét từ góc độ này có thể đưa ra tiêu chí cho việc phân chia các loại hình cơ cấu ngữ âm. + Có hay không có khả năng xê dịch ranh giới âm tiết (resyllabation) so với ranh giới hình vị trong cấu tạo từ và biến dạng từ. Theo tiêu chí này các ngôn ngữ biến hình như tiếng Nga, Pháp, Anh, Đức, đối lập hoàn toàn với các ngôn ngữ đơn lập như tiếng Hán, Việt, Thái, Khơme, Ví dụ: dom - domou - domik + Có hay không có ranh giới hình vị đi qua trong lòng một âm tiết. Hầu hết các ngôn ngữ biến hình ở châu Âu đều chấp nhận tiêu chí này. Đặc biệt là tiếng Nga. Ví dụ: dom - domik. Âm tiết muk đã bị chia cắt vì m vẫn ghép liền với dom Trong tiếng Anh: thank you. + Có hay không có hiện tượng lưỡng khả trong việc phân giới âm tiết. Lưỡng khả là gì? Đó chính là khả năng phân chia âm tiết theo hai cách khác nhau cho cùng một từ. F. de. Saussure đưa ra ví dụ: ardra có hai cách phát âm: /ar-dra/ và / ard-ra/ Tác giả người Nga Panov có đưa ra 1 ví dụ khác: bomba cũng có hai cách phát âm: /bo-mba/ và /bom-ba/. b. Tiêu chí về cấu trúc âm tiết + Có hay không có tổ hợp phụ âm trong cấu trúc âm tiết. Tổ hợp phụ âm có thể đi liền với nhau, chúng có thể tương đối tự do. Đây còn gọi là các phụ âm kép: kl, tl, ml, pl, + Có hay không có nguyên âm đôi trong cấu trúc âm tiết. Hầu hết trong tất cả các ngôn ngữ đều có nguyên âm đôi. + Có hay không có âm tiết khép trong cấu trúc âm tiết. c. Tiêu chí về số lượng âm tiết Số lượng âm tiết cần được xác định cả trên lý thuyết và số lượng âm tiết sử dụng trong thực tế của một ngôn ngữ. Đối với các ngôn ngữ phương Đông, đặc biệt là các ngôn ngữ đơn lập có thanh điệu ở Đông Nam Á thì số lượng âm tiết được sử dụng là những đại lượng có giới hạn và có thể tính được. + Có hay không có được số lượng hữu hạn các âm tiết về mặt lý thuyết và trong thực tế sử dụng của ngôn ngữ đang xét. Tiêu chí này phụ thuộc nhiều vào tiêu chí ranh giới âm tiết và tiêu chí cơ cấu âm tiết. Trong các ngôn ngữ phương Đông, các tín hiệu ngôn ngữ, các đơn vị từ ngữ phân biệt với nhau không chỉ về mặt chất lượng mà trước hết về mặt số lượng. Đây là cơ sở để nghiên cứu về loại hình các ngôn ngữ. + Có hay không lấy âm tiết làm độ dài tối thiểu hay tối đa đối với cấu trúc ngữ âm của các đơn vị từ vựng. Ngoài ba nhóm tiêu chí trên đây về ranh giới âm tiết, cấu trúc âm tiết và 25
27. số lượng âm tiết, khi phân chia loại hình ngữ âm đối với các ngôn ngữ cũng cần tính đến tiêu chí thuộc về tuyến điệu (prosody). 3.1.3. Sự tác động của lý thuyết syllabeme đối với sự phát triển cơ cấu âm tiết tiếng Việt Như trên đã trình bày, lý thuyết syllabeme có các tiêu chí ảnh hưởng đến cơ cấu ngữ âm của loại hình ngôn ngữ đơn lập. Đó chính là tính cố định của ranh giới âm tiết và ranh giới hình vị về cơ bản là trùng nhau cho nên trong việc sử dụng tiếng Việt, hiện tượng thêm hay bớt các nguyên âm trung tính là rất hiếm. Cấu trúc ngữ âm của một từ hầu như là ổn định. Ví dụ: nhà là nhà chứ không hề có sự thay đổi về mặt hình thái. Khác hẳn với tiếng Nga, một từ có thể thay đổi hình thức nhiều lần phụ thuộc vào cách của từ. (dom, doma, domou, ). Vì là ngôn ngữ đơn lập, nên tiếng Việt có xu hướng đơn lập hoá âm tiết về mặt ngữ âm. Các âm tiết đều có cấu trúc chặt chẽ và ổn định. Mỗi khi chúng ta phát ngôn thì các âm thanh mà ta nhận được là rõ ràng. Chứ hoàn toàn không có sự nối âm, hoặc lướt âm như các ngôn ngữ biến hình khác như chúng ta sẽ trở lại phân tích rõ hơn ở mục đặc điểm và cấu trúc của âm tiết tiếng Việt (xem Mục 2.2). Cấu trúc âm thanh đó được thể hiện qua một số điểm sau: - Các yếu tố mở đầu âm tiết và kết thúc âm tiết phải được phân biệt rõ ràng. - Không giống như các ngôn ngữ khác, phụ âm này có thể vừa là phụ âm đầu cũng có thể là phụ âm cuối, tiếng Việt thì khác, có hệ thống phụ âm đầu khác với hệ thống phụ âm cuối. - Phụ âm đầu và phụ âm cuối âm tiết có tính chất cấu âm khác nhau. Phụ âm đầu có tính mở: explosion. Phụ âm cuối có tính đóng: implosion. Cho nên dù là cùng một loại phụ âm thì phụ âm đầu và phụ âm cuối vẫn tách biệt nhau. - Đơn vị âm đầu “zerô” của các âm tiết không bắt đầu bằng phụ âm mà bắt đầu bằng nguyên âm như ăn uống, ai ơi, có thể biểu hiện bằng một âm tắc họng nhẹ. - Trong quá trình phát triển theo hướng đơn lập hoá âm tiết, nhiều ngôn ngữ đã thủ tiêu dần các phụ âm xát hoặc rung ở vị trí cuối âm tiết. - Tiếng Việt có sự phân hoá và phân cấp về xu hướng và khả năng đơn lập âm tiết lớn. Người ta đã chứng minh rằng tiếng Việt là ngôn ngữ điển hình cho sự đơn lập âm tiết. - Tiếng Việt có số lượng âm tiết có thể tính được: 19520 âm tiết, trong thực tế sử dụng thì chỉ chiếm 30% số âm tiết. Tiếng Việt của chúng ta thuộc nhóm loại hình ngôn ngữ đơn lập - âm tiết tính, có thanh điệu. Trên cơ sở so sánh với các nhóm loại hình ngôn ngữ khác ta thấy rằng đặc trưng đơn lập âm tiết tính thể hiện rõ trong cơ cấu ngữ âm của tiếng Việt. Nhằm tránh không bị xê dịch về ranh giới âm tiết như các ngôn ngữ biến hình-phân tích tính, tiếng Việt có cơ cấu ngữ âm thiên về hướng các phụ âm xát và phụ âm rung bị triệt tiêu dần như [-s], [-h], [-l], [- r], thay vào đó là phụ âm mũi hoặc bán nguyên âm. Các thành tố cấu âm trong phạm vi một âm tiết phải hoà kết chặt chẽ vói nhau. Sự liên kết này có giới hạn, không chấp nhận có các tổ hợp các âm tố rộng rãi và quá tự do. Nhờ vậy mà các âm tiết mới trở nên một khối ngữ âm vững chắc, không thể bị chia tách và phân 26
28. bố lại trong dòng ngữ lưu. Sự rút gọn các tổ hợp cấu âm trong thành phần cấu trúc âm tiết làm cho mỗi một âm tiết có prosody riêng biệt với prosody của các đơn vị ngữ âm ở cấp độ cao hơn. Như thế, khi các tổ hợp cồng kềnh về mặt cấu âm ở đầu và cuối âm tiết bị đơn giản hoá và đi đến thủ tiêu. Ngược lại thanh điệu xuất hiện nhằm giữ thế cân bằng âm vị học giữa các âm tiết, làm cho các âm tiết bị khuôn vào một cơ cấu cố định. Từ đó ta gọi tiếng Việt là một ngôn ngữ đơn lập, âm tiết tính, có thanh điệu. 3.2. Đặc điểm của âm tiết và khả năng phân xuất âm tiết tiếng Việt 3.2.1. Đặc điểm của âm tiết tiếng Việt 3.2.1.1. Trong tiếng Việt ranh giới âm tiết thường trùng với ranh giới hình vị. Âm tiết trong tiếng Việt có cương vị ngôn ngữ học khác với âm tiết trong các ngôn ngữ Ấn - Âu. Cần thấy rõ đặc điểm này khi đi vào tìm hiểu cấu trúc âm vị học tiếng Việt. Phân tích một phát ngôn và xét nó trên hai bình diện: về mặt ý nghĩa và sau đó về mặt ngữ âm thuần tuý rồi so sánh kết quả với nhau ta sẽ thấy được tình hình này. Phát ngôn sau: Ăn quả nhớ kẻ trồng cây Nếu được phân tích trên bình diện thứ nhất, bằng cách đối chiếu với những phát ngôn khác như “Hôm qua tát nước đầu đình/ bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen”, và rút ra những đơn vị có ý nghĩa nhỏ nhất, tức hình vị, ta sẽ có 6 hình vị khác nhau. Phát ngôn trên nếu được phân tích trên bình diện thứ hai bằng cách căn cứ vào trọng âm, vào luồng hơi thở khi phát âm và đi tới những đơn vị phát âm nhỏ nhất, tức âm tiết, thì ta có được 6 âm tiết. Số lượng âm tiết và số lượng hình vị bằng nhau và ranh giới của chúng trùng nhau. Mỗi âm tiết là hình thức biểu đạt của một hình vị. Trái lại, trong các ngôn ngữ Ấn - Âu tình hình không phải thế. Ở đây ranh giới hình vị không nhất thiết trùng với ranh giới âm tiết mà trùng với ranh giới âm vị và mỗi âm vị có thể là hình thức biểu đạt của mỗi hình vị. Trong tiếng Việt có thể dẫn ra những từ như “u” (với nghĩa là mẹ), “ô” (vật che mưa), “y” (nó) để nói rằng một âm vị cũng có thể làm hình thức biểu đạt của một hành vị. Trước hết, theo giải thuyết âm tiết có thể chỉ được giữ lại hai bộ phận hạt nhân là thanh điệu và âm chính còn những thành phần khác có thể khuyết thì những từ trên có năm âm vị. Âm đầu là một âm tắc thanh hầu. Thanh điệu “không dấu” cũng là một âm vị. Song, dù theo một giải thuyết khác, cho rằng những từ trên chỉ gồm có một nguyên âm đơn nhất, thì điều đó cũng không bác bỏ nhận định rằng trong tiếng Việt một hình vị được biểu hiện bằng một âm tiết. Ở đây những âm vị /u, o, i/ được thể hiện trong lời nói thành những âm tiết độc lập và khi đã là âm tiết (hình vị) thì tối thiểu nó phải gồm hai âm vị chứ không phải chỉ có âm vị nguyên âm. Ta nói âm tiết thường trùng với hình vị là vì cũng có một số trường hợp âm tiết không đóng vai trò là vỏ hình thức ngữ âm của một hình vị. Trường hợp này xảy ra chủ yếu với các từ vay mượn nhưng từ thuần Việt vẫn có dù là ít ỏi. Ví dụ: - Thuần Việt: mồ hôi, bồ hòn, bồ hóng - Từ vay mượn: xì dầu, mì chính, ki ốt, cà phê, 27
29. 3.2.1.2. Âm tiết tiếng Việt có tính đơn lập cao (nói rời và viết rời theo âm tiết) Trong tiếng Việt, khi phát ra một chuỗi lời nói, các âm tiết đứng tách biệt với nhau một cách rõ ràng, dứt khoát. Đặc điểm này được tạo nên bởi tính cố định về kết cấu và tính có nghĩa của âm tiết như đã trình bày ở trên. Tính đơn lập của âm tiết đưa đến hai thói quen ở người Việt: thói quen nói rời và thói quen viết rời theo từng âm tiết. Vì thế, khi đọc giữa các âm tiết bao giờ cũng có một khoảng im lặng đủ để phân biệt âm tiết này với âm tiết khác. Cũng như vậy, khi viết giữa các âm tiết bao giờ cũng có khoảng trống trên trang giấy đủ để ngăn cách âm tiết này với âm tiết khác. Do tính rời rạc và tính có nghĩa nên âm tiết tiếng Việt là một đơn vị đa chức năng. Vì tính “đa năng” này nên âm tiết tiếng Việt trở thành đơn vị trung tâm của việc nghiên cứu tiếng Việt. 3.2.1.3. Trong tiếng Việt âm tiết là điểm xuất phát của việc phân tích âm vị học. Về định nghĩa và phương pháp phân xuất âm vị, các nhà ngữ âm-âm vị học có thể đưa ra những ý kiến khác nhau, nhưng có một thực tế khách quan là trong các ngôn ngữ Ấn - Âu mỗi âm vị thường liên hệ với một ý nghĩa, các yếu tố biểu tượng về ngữ nghĩa thường được liên hệ với các yếu tố biểu tượng về âm thanh, chẳng hạn âm (l) trong các từ đựợc liên hội với các biểu tượng thời quá khứ; (a) trong các từ liên hội với các biểu tượng chủ ngữ, (u) trong các từ liên hội với các biểu tượng đối tượng, Nhờ những sự liên hội như vậy mà các yếu tố biểu tượng về âm thanh của ta có được một tính chất độc lập nhất định và do đó chuỗi lời nói được phân chia ra các âm tố hay các âm vị. Thực tế này là cơ sở của các định nghĩa về âm vị mà Zinder đã dẫn lại của Sherba, coi âm vị là “những yếu tố ngắn nhất có thể có được của ngôn ngữ “Tác giả sách Ngữ âm học đại cương còn giải thích thêm, với tư cách là những yếu tố có hay ít ra có thể có ý nghĩa, các âm vị có thể trở thành những yếu tố của ngôn ngữ, nếu nó đóng vai trò hình vị hay từ [129]. Tóm lại, theo các nhà khoa học trên đã là âm vị thì phải có khả năng biểu đạt được một hình vị và điều kiện quan trọng để phân xuất ra các âm vị là khả năng tìm thấy những ranh giới hình thái học đi qua giữa các âm tố. Trong tiếng Việt đơn vị ngữ âm có khả năng “đóng vai trò hình vị hay từ” là âm tiết. Đơn vị nhỏ hơn âm tiết lại không có khả năng ấy. Như vậy, một hệ luận logic có thể rút ra được là trong tiếng Việt không có âm vị như những âm vị /a/, /u/, của các ngôn ngữ Ấn - Âu, hoặc trong tiếng Việt cả âm tiết là một âm vị. Tình hình này xảy ra không chỉ trong tiếng Việt mà còn trong một số ngôn ngữ phương Đông. Một số nhà đông phương học xô viết như Ivanov, Polivalov, Dragunov đưa ra thuật ngữ “âm tiết vị” là hoàn toàn có lý. Trước tình hình tiếng Việt như vậy chúng ta nên quan niệm như thế nào? Chúng ta thừa nhận rằng âm tiết trong tiếng Việt có cương vị ngôn ngữ học như âm vị trong các ngôn ngữ Ấn - Âu, nhưng cũng khó lòng quan niệm rằng âm tiết là một đơn vị nhất thể, mà phải là một cấu trúc và như vậy chúng ta không thể áp dụng định nghĩa về âm vị của Sherba đã 28
30. đề ra cho các âm vị tiếng Việt. Nhưng nếu thừa nhận định nghĩa âm vị như những đơn vị khu biệt của ngôn ngữ thành tiếng thì có thể nói rằng tiếng Việt vẫn có âm vị. Chỉ có điều khác nhau là âm vị của chúng ta có một cương vị âm vị học đơn thuần, trong khi âm vị của các ngôn ngữ Ấn-Âu có được một cương vị kép: cương vị âm vị học và cương vị hình thái học. Trong việc phân tích âm vị học để xác định thành phần âm vị của một ngôn ngữ thì một tiền đề đặt ra là phải xác định được một số hình vị, coi như những đơn vị “làm khung” trước đã. Trên cơ sở đối chiếu các hình vị đã được nhận diện mà phân xuất ra các âm vị. Dù cho thủ pháp phân tích âm vị học khác nhau song quá trình phân tích nói trên vẫn không thể tránh được. Muốn phân xuất âm vị trong tiếng Việt chúng ta cũng tuân thủ đúng những điều nói trên của lý luận âm vị học truyền thống. Chúng ta xuất phát từ các hình vị đê đi tới âm vị nhưng vì hình vị lại trùng với âm tiết nên cũng chính là xuất phát từ âm tiết để đi tới âm vị. Trong các ngôn ngữ Ấn-Âu nhà âm vị học đi từ hình vị đến âm vị nhưng vì hình vị có thể lớn hơn hoặc nhỏ hơn âm tiết, nên không cần tới âm tiết. Ở đây âm tiết chỉ là đơn vị phát phát âm nhỏ nhất. Nó chỉ được xét tới trên bình diện ngữ âm học thuần tuý và không được các nhà âm vị học chú ý. Nếu như trong các ngôn ngữ Ấn - Âu âm tiết chỉ là vấn đề thuộc hàng thứ yếu so với âm vị và hình vị, vốn được coi là trung tâm của âm vị học thì trong tiếng Việt, âm tiết được xem như điểm xuất phát của việc phân tích âm vị. 3.2.2. Khả năng phân xuất âm tiết tiếng Việt Trong các ngôn ngữ Ấn - Âu, sau khi đã phân xuất được các âm vị thì công việc nghiên cứu cấu trúc âm tiết chỉ là tìm cái mô hình kết hợp của các âm vị để tạo thành âm tiết. Trong tiếng Việt nghiên cứu vấn đề này chẳng những là xác định các thành phần cấu tạo âm tiết- cũng tức là xác định cái mô hình nói trên-mà còn là đồng thời phân xuất ngay bản thân các âm vị nữa. Quan sát các hiện tượng ngôn ngữ cũng như việc sử dụng ngôn ngữ (nói lái, học vần, ) ta thấy hàng loạt sự kiện chứng tỏ rằng âm tiết tiếng Việt không phải là một khối không thể chia cắt được mà là một cấu trúc. Trước hết ta hãy xét đến phương thức lặp từ và những từ láy. Trong tiếng Việt có phương thức lặp từ để diễn đạt thêm một ý nghĩa mới, hoặc giảm đi (ví dụ: xanh > xanh xanh) hoặc “tái diễn nhiều lần” (ví dụ: gật > gật gật). Từ gốc được lặp lại có thể bị thay đổi đi đôi chút (ví dụ: khẽ > khe khẽ). Trong vốn từ của chúng ta có hàng loạt từ song tiết được cấu tạo theo cách lặp như thế, được gọi là từ kép láy (đủng đỉnh, làu nhàu, hom hem, lẩn quẩn). Các âm tiết của từ bắt quan hệ với nhau đơn thuần về mặt ngữ âm. Trong âm tiết khe khi lặp để trở thành khe khẽ thanh “ngã ” đã tách khỏi toàn bộ phần còn lại để có thể được thay thế bằng thanh điệu “không dấu”. 29
31. Trong lạch cạch âm đầu được tách ra khỏi phần còn lại để có thể được thay thế bằng một âm đầu khác cũng như trong làu nhàu, lảm nhảm. Ngược lại, trong lập loè phần được lặp lại là âm đầu, phần được thay thế là bộ phận còn lại. Trong từ đủng đỉnh người ta dễ có ấn tượng rằng âm đầu khi lặp lại đồng thời mang theo một thanh điệu cố hữu. Ấn tượng này không thể có được khi ta xét “loè >lập loè” Thanh điệu (huyền) không gắn liền với âm tiết để lặp lại. Nó tách khỏi âm đầu và được thay thế bằng một thanh điệu khác. Phương thức lặp từ và phương thức láy đã cung cấp những bằng chứng về khả năng chia tách của những bộ phận trong một âm tiết: thanh điệu, âm đầu và phần còn lại (vần). Trong tiếng Việt còn có một kiểu cấu tạo từ với “-iêc”, thường được gọi là hiện tượng -iêc hoá, ví dụ: bàn > bàn biếc. Từ mới được cấu tạo, ngoài nghĩa cũ, có thêm nghĩa mới: ý nghĩa tập hợp và thái độ phủ định tiêu cực của người nói. “Bàn biếc” được cấu tạo bằng cách lắp từ gốc thêm vào một âm tiết mới, có được do lấy lại âm đầu của âm tiết gốc rồi cộng với iêc và một thanh điệu thích hợp với nó (hoặc là “sắc” hoặc là “nặng”- chỉ có thể là một trong hai thanh điệu này vì âm tiết tận cùng bằng phụ âm tắc-vô thanh-âm tiết khép) không kể đến thanh điệu cũ là gì: “bàn biếc” hay “bàn biệc”. Cách cấu tạo từ này cho thấy ở âm tiết gốc âm đầu vó khả năng tách khỏi phần còn lại, thanh điệu không tách khỏi phần còn lại, phần còn lại thanh điệu không gắn chặt với âm đầu hoặc phần sau, mà dễ dàng bị thay thế bởi một thanh điệu khác và đường ranh giới giữa ba bộ phận này có ý nghĩa hình thái học. Tính phân lập của các bộ phận cấu thành âm tiếng Việt thể hiện rõ trong cách “nói lái” đây là một trò chơi ngôn ngữ dựa trên đặc điểm của tiếng Việt. Để rồi từ đó sinh ra câu đố: “Một đống chuột chù đi qua cầu rơi xuống một chú hỏi còn mấy chú?” Câu trả lời dễ được chấp nhận là “không còn chú nào”. Tại sao vậy? Truyền thống chơi chữ “nói lái” cho chúng ta thấy thanh điệu không gắn với âm đầu và cũng chẳng phải là thuộc tính của phần còn lại. Thanh điệu, âm đầu và phần còn lại là ba bộ phận riêng biệt. Sự phân giới này hình thành trong ý thức của người bản ngữ một cách tự nhiên và rõ nét đến nỗi gặp bất kỳ một trường hợp “nói lái” nào người nghe cũng có thể khôi phục lại được hình thức ban đầu của từ, mặc dù người đó có thể không biết chữ, tức là không chịu ảnh hưởng bổ ích của sự phân giới do chữ viết gây ra. Đương nhiên ranh giới của các bộ phận này chỉ thuần tuý có tính chất ngữ âm học. Vần thơ tiếng Việt cũng là một minh chứng thể hiện rõ sự phân chia âm tiết ra những bộ phận khác nhau. Không phải đợi những lời phát biểu có tính chất lý luận về cách gieo vần trong thi pháp, căn cứ vào sáng tác của các nhà thơ bác học, mà chỉ cần quan sát những âm tiết được kể là “hiệp vần” trong những câu ca dao của người bình dân, được hát từ lâu đời cũng đủ thấy được điều này. “Đình” hiệp vần với “mình” (Qua đình ngã nón trông đình/ đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu). Như vậy trong ý thức của người bản ngữ, đối với cái gọi là “vần” âm đầu không được kể đến. Những âm tiết hiệp vần có thể có âm đầu khác nhau thế nào 30
32. cũng được miễn là phần còn lại có sự tương đồng nhất định. Âm đầu mặc nhiên được tách ra như một bộ phận độc lập. Bộ phận hiệp vần của âm tiết không nhất thiết bao giờ cũng đồng nhất về mọi mặt. “Vân” có thể vần với “gần”. Thanh “không dấu” vẫn hiệp vần được với thanh “huyền”. Về sự hiệp vần này ta có thể dẫn ra hàng loạt trường hợp, như “anh” vần với “thành”, “nhau” vần với “cầu”. Nhưng cũng từ hàng loạt trường hợp này lộ ra một điều là mối quan hệ quy luật tính “không dấu”-“huyền” có thể đảm bảo được trong nhiều nhóm âm tiết có phần còn lại khác nhau: nhóm ân (“vân”-“gần”), nhóm anh (“anh”-“thành”), hay nhóm au-ầu (“nhau” -“cầu”). Mối quan hệ “không dấu”-“huyền” không nhất thiết kéo theo mối quan hệ giữa những bộ phận khác của những âm tiết nào. Thanh điệu tách khỏi phần còn lại của âm tiết và tham gia vào những mối quan hệ riêng, mà những người nghiên cứu thi pháp gọi là quy luật “bằng/ trắc”. Như vậy, rõ ràng trong ý thức ngôn ngữ của người Việt, thanh diệu là một bộ phận độc lập của âm tiết. Trở lên ta đã có nhiều sự kiện ngôn ngữ chứng tỏ rằng âm tiết tiếng Việt bao gồm ba bộ phận độc lập: thanh điệu, âm đầu và phần còn lại. Bộ phận thứ ba mang âm sắc chủ yếu của âm tiết. Nó là bộ phận đoạn tính duy nhất kết hợp với thanh điệu tạo nên vần thơ, nên tạm gọi là phần vần. Tuy nhiên phần vần không phải là một khối không thể chia cắt được. Cùng những sự kiện ngôn ngữ trên còn chứng tỏ rằng phần vần lại bao gồm nhiều yếu tố độc lập nhỏ hơn. Những từ láy kiểu như “chúm chím, hổn hển, hom hem, ” có đặc điểm là phần vần trong hai âm tiết khác nhau đã có sự biến đổi. Ở đây đã xảy ra hiện tượng luân phiên âm vị học theo quy luật cùng độ mở, khác dòng, đối lập về âm sắc. Cụ thể là: Nguyên âm dòng trước có độ mở hẹp, không tròn môi, có âm sắc bổng sẽ chuyển đổi cho các nguyên âm dòng sau có độ mở hẹp, không tròn môi, có âm sắc trầm tương ứng: /i, e, ε/ > /u, o, /. Âm cuối của mỗi âm tiết có khả năng tách rời âm đứng trước và chuyển đổi cho nhau theo quy luật đồng vị, khác thanh tính. Nghĩa là các âm có cùng một bộ phận cấu âm như nhau thì chuyển đổi cho nhau nhưng đối lập nhua ở chỗ các âm vô thanh chuyển đổi cho các âm hữu thanh. Cụ thể là: m > p : Đèm đẹp n > t : Tôn tốt ng > c : Khang khác nh > ch: Anh ách, Nguồn ngữ liệu trên đã giúp chúng ta chứng minh khả năng chia tách của âm chính và âm cuối khỏi phần vần. Với các biến thể tự do kiểu như “loay hoay > lay hoay”, “luẩn quẩn > lẩn quẩn”, “loanh quanh > lanh quanh”, đã cho thấy âm đệm ở âm âm tiết thứ nhất có khả năng tách khỏi phần vầ để tạo lập nên các dạng biến thể mới. Tóm lại, những sự kiện ngôn ngữ đã dẫn ở trên chứng tỏ rằng âm tiết tiếng Việt có khả năng tách ra thành những yếu tố nhỏ hơn. Nếu thực hiện phép chia tách âm tiết, ở cấu 31
33. trúc bậc 1 ta có 3 đơn vị: thanh điệu, âm đầu, vần. Vần là một đơn vị có cấu trúc. Thực hiện việc chia tách vần ta thu được 3 đơn vị: âm đệm, âm chính và âm cuối. Mỗi đơn vị trong thành phần cấu tạo âm tiết đảm nhận những chức năng khác nhau. 3.2.3. Chức năng của các đơn vị cấu tạo âm tiết Một âm tiết như “toán”có khả năng phân xuất thành 5 yếu tố nhỏ hơn. Mỗi thành tố của nó có một chức năng riêng. 3.2.3.1. Thành tố thứ nhất có chức năng khu biệt âm tiết này với âm tiết khác về mặt âm vực (bằng cao độ của âm cơ bản). “Ban” khu biệt với “bàn” do cao độ khác nhau. Thành tố này được gọi là thanh điệu. 3.2.3.2. Thành tố thứ hai có chức năng mở đầu âm tiết. Âm tiết này khu biệt vớí âm tiết khác bằng những cách mở đầu khác nhau. Có cách mở đầu bằng sự tắc thanh hầu như ăn uống, có cách bằng sự cọ xát của không khí như xa xôi, Ta gọi đó là âm đầu. 3.2.3.3. Thành tố thứ ba có chức năng biến đổi âm sắc của âm tiết sau lúc đầu “toán” và “tán” khu biệt nhau do âm sắc của âm tiết thứ nhất trầm hơn. Âm sắc của âm tiết sau khi mở đầu bị trầm hoá hay trung hoà là do thành tố đang xét và ta gọi là âm đệm. 3.2.3.4. Thành tố thứ tư có chức năng quy định âm sắc chủ yếu của âm tiết. Nó là hạt nhân của âm tiết cúi /quý. Vì vậy nó được gọi là âm chính . 3.2.3.5. Thành tố cuối cùng có chức năng kết thúc âm tiết. Cách kết thúc khác nhau (tắc hoặc am mũi) làm thay đổi âm sắc của âm tiết đi và có tác dụng khu biệt với âm tiết khác như tát/tán. Thành tố này được gọi là âm cuối. Căn cứ vào chức năng cấu tạo âm tiết mà mỗi thành tố có được cương vị của một đơn vị độc lập. Khái quát từ các thành tố nói trên của các âm tiết ta có 5 thành phần cấu tạo âm tiết của bất kỳ âm tiết nào trong tiếng Việt. Các âm tiết, tức hình thức biểu đạt của các hình vị, đối lập nhau theo từng thành phần. Nói khác đi, mỗi thành phần của âm tiết làm thành một đối hệ. “quen”và “quên” đối lập nhau trong đối hệ âm chính. “toán” và “tán” đối lập nhau trong đối hệ âm đệm, Những vế của sự đối lấp âm thanh trong từng đối hệ là những âm vị. Vế không trong một thế đối lập có/không làm thành một âm vị riêng, với nội dung tiêu cực và được gọi là âm vị /zêrô/. Trong trường hợp “tán” đối lập với “toán”, ở âm tiết thứ nhất âm vị đóng vai trò âm đệm là âm vị /zêrô/. 3.2.4. Mô hình cấu trúc âm tiết tiếng Việt 3.2.4.1. Mô hình cấu trúc tầng bậc của âm tiết Theo Đoàn Thiện Thuật [122] và nhiều tác giả khác, âm tiết tiếng việt là một đơn vị có cấu trúc tầng bậc chặt chẽ. Cấu trúc tầng bậc này được thể hiện bằng mô hình cấu trúc âm tiết sau: Thanh điệu Âm đầu Vần Âm chính Âm cuối 32
34. 3.2.4.2. Thảo luận về các mô hình cấu trúc âm tiết tiếng Việt Ngoài mô hình cấu trúc âm tiết trên, tùy vào quan điểm của các tác giả chúng ta còn thấy các mô hình cấu trúc âm tiết sau: a. Theo Cù Đình Tú, Hoàng Văn Thung, Nguyễn Nguyên Trứ, thanh điệu tiếng Việt chỉ bao trùm lên phần vần chứ không phủ lên toàn bộ thành phần đoạn tính của âm tiết từ âm đầu cho đến âm cuối như mô hình cấu trúc âm tiết nói trên. Thanh điệu Vần Âm đầu Âm đệm Âm chính Âm cuối b. Nguyễn Quang Hồng [76] đưa ra một mô hình cấu trúc âm tiết mới với sự phân bố cân đối với khái niệm “vần cái” bao gồm âm chính và âm cuối. Thanh điệu Âm đầu Vần cái Âm đệm c. Vương Hữu Lễ và Hoàng Dũng đã khái quát cấu trúc âm tiết dưới dạng khuôn âm tiết, tức là âm tiết trừ đi thanh điệu. (C1) (W) V (C2) Ghi chú: - C1: Âm đầu, W: Âm đệm, V: Âm chính, C2: Âm cuối. - Các vị trí để trong ngoặc đơn có thể tỉnh lược. Với mô hình cấu trúc này, các tác giả đã tiến hành phân loại âm tiết tiếng Việt dựa vào cấu trúc. Kết quả ta có 8 loại hình âm tiết sau: 1. C1WVC2: loan. 2. C1WV: loa. 3. C1V: la. 4. WVC2: oan 5. VC2: an 6. C1VC2: lan. 7. WV: oa 8. V: a Số lượng âm tiết tiềm năng và hiên thực trong tiếng Việt có thể được xác định đến con số hàng nghìn (xem Chủ đề 3) nhưng nếu xét về mặt cấu tạo, các âm tiết tiếng Việt chỉ được sản sinh dựa trên 8 khuôn hình âm tiết đã nêu. 33
35. 3.3. Xác định số lượng âm tiết tiếng Việt (1) 3.3.1. Số lượng các yếu tố Như đã trình bày ở Mục 2.2, âm tiết tiếng Việt không phải là một đơn vị ngữ âm nguyên vẹn không thể chia tách được mà là một đơn vị ngữ âm có cấu trúc tầng bậc chặt chẽ. Nắm được cấu trúc âm tiết và quy luật phân bố của các đơn vị ngữ âm trong thành phần cấu tạo của âm tiết, chúng ta có thể tiến hành xác định số lượng âm tiết tiềm năng và hiện tực trong tiếng Việt. Sau đây chúng ta sẽ tìm hiểu cách xác định số lượng âm tiết tiếng Việt. Theo Nguyễn Quang Hồng [80; 183], phân tích âm vị học đối với các âm tiết được sử dụng phổ biến trong tiếng Việt cho thấy rằng: mọi âm tiết tiếng Việt đều phân biệt với nhau theo thành phần âm đầu (22 đơn vị, kể cả âm đầu zê-rô), vần cái do âm chính và âm cuối kết hợp nên (gồm 124 đơn vị) theo một dạng tiếp hợp giữa âm đầu và vần cái (âm đệm) và theo các thanh điệu (6 thanh). 3.3.2. Những điểm lưu ý Khi thống kê chúng ta cần chú ý đến những quy luật ngữ âm sau đây: - Âm đệm chỉ có thể có đối với những âm tiết mà âm đầu và vần cái đều không chứa đặc trưng môi, có tất cả 18 âm đầu không môi hóa và 88 vần cái không tròn môi. Trong số đó có: 32 vần cái kết thúc bằng các phụ âm tắc vô thanh và 56 vần cái còn lại có kết thúc mở (8 vần), nửa mở (16 vần) và nửa khép (32 vần). - Các âm tiết có kết thúc bằng vần tắc vô thanh chỉ có thể phân biệt với nhau theo 2 thanh điệu: sắc và nặng. Còn những âm tiết có kết thúc khác đều có thể phân biệt với nhau tối đa theo 6 thanh điệu. Có tất cả 46 vần cái kết thúc bằng phụ âm tắc vô thanh và 78 vần cái có kết thúc khác: mở (12 vần), nửa mở (20 vần) và nửa khép (46 vần). 3.3.3. Kết quả thống kê Theo đó, chúng ta có thể xác lập số lượng các khuôn âm tiết và số lượng chung về tất cả các âm tiết khác nhau có thể có trong tiếng Việt hiện đại như sau: Trong tiếng Việt văn hóa hiện đại có tất cả 4312 khuôn âm tiết (âm tiết trừ đi thanh điệu). Trong đó bao gồm: a. Số khuôn âm tiết không môi hóa: 2728. Gồm: - Số khuôn âm tiết có kết thúc tắc - vô thanh: 22 âm đầu x 46 vần cái = 1012 khuôn âm tiết - Số khuôn âm tiết có kết thúc khác: 22 âm đầu x 78 vần cái = 1716 khuôn âm tiết (Nếu tính chi tiết hơn ta sẽ có: 22 âm đầu x 12 vần cái = 264 âm tiết có kết thúc mở; 22 âm đầu x 20 vần cái = 440 khuôn âm tiết có kết thúc nửa mở; 22 âm đầu x 46 vần cái = 1012 khuôn âm tiết có kết thúc nửa khép, tức tắc mũi). b. Số khuôn âm tiết môi hóa (tức có âm đệm /u/): 1584. Gồm: - Số khuôn âm tiết có kết thúc tắc vô thanh: 18 âm đầu x 32 vần cái = 576 khuôn âm tiết - Số khuôn âm tiết có kết thúc khác: 18 âm đầu x 56 vần cái = 1008 khuôn âm tiết 34 (1): Xem Nguyễn Quang Hồng [76; 183-188]
36. (Nếu tính chi tiết hơn ta sẽ có: 18 âm đầu x 8 vần cái = 144 khuôn âm tiết có kết thúc mở; 18 âm đầu x 32 vần cái = 576 khuôn âm tiết có kết thúc nửa khép, tức tắc mũi). Trong tiếng Việt văn hóa hiện đại có thể có được tất cả là 19520 âm tiết. Trong đó bao gồm: a. Số âm tiết không môi hóa: 12320. Gồm: - Số âm tiết có kết thúc tắc vô thanh: 1012 khuôn âm tiết x 2 thanh = 2024 âm tiết - Số âm tiết có kết thúc khác: 1716 khuôn âm tiết x 6 thanh = 10296 âm tiết (Nếu tính chi tiết hơn ta sẽ có: 264 khuôn âm tiết x 6 thanh = 1584 âm tiết có kết thúc mở; 440 khuôn âm tiết x 6 thanh = 2640 âm tiết có kết thúc nửa mở; 1012 khuôn âm tiết x 6 thanh = 6072 âm tiết có kết thúc tắc mũi). b. Số âm môi hóa (có âm đệm): 7200. Gồm: - Số âm tiết có kết thúc tắc vô thanh: 576 khuôn âm tiết x 2 thanh = 1152 âm tiết - Số âm tiết có kết thúc khác: 1008 âm tiết x 6 thanh = 6048 âm tiết (Nếu tính chi tiết hơn ta sẽ có: 144 khuôn âm tiết x 6 thanh = 864 âm tiết mở; 288 khuôn âm tiết x 6 thanh = 1728 âm tiết nửa mở; 576 khuôn âm tiết x 6 thanh = 3456 âm tiết kết thúc tắc mũi). Đến đây chúng ta có thể dễ dàng suy ra số lượng các âm tiết tiềm năng (không hoặc hầu như không được dùng đến) trong tiếng Việt hiện đại: 19520 âm tiết - 5890 âm tiết được sử dụng = 13630 âm tiết tiềm năng. Như có thể thấy, con số âm tiết có thể có trên lý thuyết (19520 đơn vị) cũng như con số âm tiết tiềm năng trong tiếng Việt hiện đại (13630 đơn vị) mà chúng ta đưa ra đây là dựa trên một cách tính toán hết sức rộng rãi, chấp nhận mọi khả năng khu biệt có thể có củ ngữ âm tiếng Việt hiện thời. Có thể xem đó là những con số tối đa. Nếu tính toán chặt chẽ và chi tiết hơn, những con số có được chắc chắn sẽ ít hơn nhiều. Chẳng hạn, ở Hoàng Tuệ và Hoàng Minh, số lượng âm tiết có thể có trên lý thuyết và phù hợp với chuẩn mực phát âm tiếng Việt là 11900 đơn vị, trong đó có 6100 đơn vị được sử dụng trên thực tế (chiếm 51%), và suy ra số lượng âm tiết tiềm năng là 5800 đơn vị (chiếm 49%). 3.4. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Chương 3 3.4.1. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 3.1 Câu hỏi 1. Trình bày ngắn gọn những hiểu biết của mình về lí thuyết Syllabeme: thời gian ra đời, người khởi xướng và vai trò của lí thuyết này. Câu hỏi 2. Sự tác động của lí thuyết trên đối với việc nghiên cứu ngữ âm tiếng Việt. Câu hỏi 3. Với thói quen sử dụng ngôn ngữ của người bản ngữ, bạn có đồng ý rằng trong cảm thức ngôn ngữ của người Việt âm tiết là một khối hoàn chỉnh không? 35
37. Câu hỏi 4. Khi giao tiếp bạn có thực hiện thao tác lắp ghép các đơn vị ngữ âm như âm đầu + âm đệm +, để tạo thành một âm tiết rồi sau đó mới kết hợp âm tiết này với các âm tiết khác để tạo thành phát ngôn hay âm tiết vơi bạn là cái bạn đã sẵn có? 3.4.2. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 3.2 Câu hỏi 1. Phân tích các đặc điểm cơ bản của âm tiết tiếng Việt. Theo anh/ chị, đặc điểm nào là quan trọng nhất? Vì sao? Câu hỏi 2. Trong tiếng Việt, không phải trường hợp nào âm tiết cũng trùng với hình vị. Anh/ chị thử tìm ví dụ và phân tích. Câu hỏi 3. Dựa vào cấu tạo từ, những trường hợp sau: mồ hôi, bồ hóng, mì chính, xì dầu, cà phê, ki ốt, anh/ chị xếp vào loại nào? Vì sao? Câu hỏi 4. Dựa vào truyền thống ngữ văn của người Việt, anh/ chị hãy chứng minh khả năng chia tách âm tiết tiếng Việt. Câu hỏi 5. Anh chị có suy nghĩ gì về vai trò của các truyền thống ngữ văn nói trên trong hoạt động giao tiếp và sáng tạo ngôn từ nghệ thuật của người Việt? Câu hỏi 6. Anh/ chị thử suy nghĩ về vai trò của yếu tố ngữ nghĩa đối với tính cố định của âm tiết tiếng Việt. 3.4.3. Những vấn đề cần thảo luận để làm sáng tỏ Mục 3.3 Câu hỏi 1. Vì sao chúng ta không thể xác định được số lượng âm tiết trong các ngôn ngữ biến hình? Câu hỏi 2. Khi tiến hành thống kê số lượng âm tiết trong tiếng Việt, chúng ta cần chú ý đến những vấn đề gì? Vì sao? Câu hỏi 3. Vì sao ở các tác giả khác nhau kết quả thống kê về số lượng âm tiết có phần khác nhau? 36
38. Chương 4 THANH ĐIỆU TIẾNG VIỆT Khi tiếp xúc với tiếng Việt - một ngôn ngữ thuộc loại hình ngôn ngữ đơn lập, âm tiết tính cao độ - các nhà Việt ngữ học không thể không quan tâm nghiên cứu hiện tượng thanh điệu. Nhận thức được vai trò quan trọng đặc biệt của các thanh điệu trong tiếng Việt nên các nhà nghiên cứu đã có không ít công trình nghiên cứu về thanh điệu. Để xác lập những tiêu chí thoả đáng âm vị học cũng như định vị thanh điệu trong cấu trúc chung của âm tiết tiếng Việt, các nhà nghiên cứu đã tập trung vào việc mô tả thanh điệu bằng thính và cả bằng thực nghiệm. Sự cố gắng trong lĩnh vực nghiên cứu thực nghiệm đã thu được những kết quả khả quan thể hiện qua các công trình của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Trên cơ sở những cảm nhận và kết quả thực nghiệm thu được, các nhà nghiên cứu đã đi đến kết luận chung là, thanh điệu tiếng Việt - một "âm vị" siêu đoạn tính - thuộc về toàn bộ âm tiết và có chức năng khu biệt nghĩa. Chức năng khu biệt nghĩa có vẻ hiển nhiên và không còn gì để luận bàn nữa. Trong khi đó, ở lĩnh vực nghiên cứu ngôn ngữ học, chưa có ai đặt ra và trả lời những câu hỏi về chức năng khu biệt nghĩa của các thanh điệu tiếng Việt trong hệ thống ngôn ngữ một cách cụ thể. Những vấn đề cụ thể nói trên sẽ được giải quyết trong các nội dung chính sau: Chủ đề 1: Thanh điệu và quy luật phân bố của thanh điệu tiếng Việt. Chủ đề 2: Thanh điệu với chức năng khu biệt nghĩa. Chủ đề 3: Thanh điệu với chức năng thể hiện nghĩa gợi tả. Chủ đề 4: Thanh điệu với hình thức ngữ âm của từ ngữ. Chương 4 hướng đến các mục tiêu cụ thể: - Xác lập một định nghĩa về thanh điệu cũng như xây dựng các đặc trưng cơ bản của thanh điệu tiếng Việt. - Tìm hiểu quy luật phân bố của thanh điệu tiếng Việt. - Làm rõ hơn các chức năng cơ bản của thanh điệu tiếng Việt: + Chức năng khu biệt nghĩa. + Chức năng thể hiện nghĩa gợi tả. + Chức năng liên kết các đơn vị từ ngữ. 4.1. Thanh điệu và quy luật phân bố của thanh điệu tiếng Việt 4.1.1. Thanh điệu và kí hiệu ghi thanh điệu 4.1.1.1. Khái niệm thanh điệu Như đã trình bày ở trên (xem Mục 2.3, Chương 2), luồng không khí từ phổi đi lên làm cho dây thanh rung động. Sự rung động của dây thanh tạo ra hiệu quả hai mặt: một mặt tạo ra các âm hữu thanh (nguyên âm và phụ âm hữu thanh), mặt khác tạo ra sự chuyển biến về cao độ của âm tiết. Để chỉ sự thay đổi về cao độ trong phạm vi một âm tiết người ta gọi là thanh điệu. 37
39. Như vậy, thanh điệu là khái niệm dùng để chỉ cao độ của một âm tiết. Cao độ này có được là do sự rung bật của dây thanh. Tùy thuộc vào sự rung động đó nhanh hay chậm, mạnh hay yếu, biến chuyển ra sao, mà ta có các thanh điệu khác nhau. Thanh điệu là một âm vị siêu đoạn tính. Nó được biểu hiện trong toàn âm tiết, hay đúng hơn là toàn bộ phần thanh tính của âm tiết (bao gồm cả âm đầu, âm đệm, âm chính và âm cuối). Về mặt chữ viết thanh điệu được ghi bằng các dấu: “ ” (huyền), “ ~ ” (ngã), “ ? ” (hỏi), “/ ” (sắc), “ . ” (nặng). Có những âm tiết như “ta”, “tôi”, khi viết ra không có dấu, nhưng thực tế, khi phát âm vẫn có một thanh điệu. Thanh này gọi là thanh không dấu. Như vậy theo truyền thống, tiếng Việt có sáu thanh điệu. Trừ thanh không dấu còn năm thanh khác, mỗi thanh mang tên của dấu ghi thanh ấy. Sự tồn tại của sáu thanh sẽ được xác minh khi xét đến các thế đối lập âm vị học vốn được xác lập trong tiếng Việt, tức xét đến những nét khu biệt của thanh điệu. 4.1.1.2. Kí hiệu ghi thanh điệu Sáu thanh điệu tiếng Việt được ghi bằng 6 con số: 1. Thanh ngang, 2. Thanh huyền, 3. Thanh ngã, 4. Thanh hỏi, 5. Thanh sắc, 6. Thanh nặng. 4.1.2. Những nét khu biệt của thanh điệu 4.1.2.1. Quan sát những âm tiết là hình thức biểu đạt của những hình vị khác nhau như: ta với tá, tã với tả, tá với tạ chúng ta thấy chúng đối lập về cao độ: các âm tiết đầu trong từng cặp được phát âm với cao độ cao, các âm tiết sau được phát âm với cao độ thấp. Cao độ khác nhau, hay những đặc trưng về âm vực là những nét đầu tiên không thể thiếu được, khu biệt các thanh điệu. 4.1.2.2. Trong số những âm tiết trên thì những âm tiết cũng thuộc một âm vực lại đối lập nhau về sự biến thiên của cao độ trong thời gian. Ta, tã, tá đều thuộc âm vực cao nhưng ta được phát âm với cao độ dường như không biến đổi từ đầu đến cuối, nghĩa là với đường nét biến thiên cao độ hoàn toàn bằng phẳng, còn tã, tá khi phát âm có sự biến chuyển lên xuống về cao độ từ lúc bắt đầu đến khi kết thúc, nghĩa là với đường nét biến thiên cao độ không bằng phẳng. Người ta bảo sự khác biệt giữa những đường nét biến thiên cao độ như vậy là sự đối lập về âm điệu. Những âm tiết tà, tá, mạ cùng thuộc âm vực thấp nhưng khác nhau về âm điệu. tà có âm điệu bằng phẳng, tá, ạt có âm điệu không bằng phẳng. Những đặc trưng này có tác dụng quyết định trong sự khu biệt của thanh điệu. 4.1.2.3. Những âm tiết thuộc cùng một âm vực và cùng có một âm điệu như như tá với tả (âm vực cao, âm điệu không bằng phẳng) lại có một sự đối lập nữa về ngữ âm. Khi phát âm tã với tá đường nét âm điệu đi xuống rồi đi lên trong khi đó ở những âm tiết tá, tạ đường nét âm điệu chỉ đơn thuần đi lên hoặc đi xuống. đường nét phức tạp, đổi hướng còn được gọi là gãy, đối lập với đường nét đơn giản, một hướng, được gọi là không gãy. Các thanh điệu “ngã” và “sắc”, “hỏi” và “nặng” khu biệt nhau bằng tiêu chí này. 4.1.2.4. Quan sát cách phát âm các âm tiết mang thanh điệu khác nhau ở trên, còn thấy những hiện tượng khác như sự nghẽn thanh hầu ở thanh ngã, thanh sắc, hiện tượng yết hầu 38
40. hóa ở thanh hỏi, thanh nặng, sự thay đổi cường độ trong quá trình phát âm các thanh ngã, sắc, nặng. Những hiện tượng này chỉ xảy ra kèm theo với những đặc trưng cấu âm - âm học đã nói ở trên, hoặc có khi có, có khi không, hoặc đó chỉ là ấn tượng chủ quan nào đó của người phát âm. Chỉ có những đặc trưng về âm vực, về âm điệu trong đó có sự đối lập giữa âm điệu bằng phẳng và không bằng phẳng, giữa đường nét gãy và không gãy là những tiêu chí tồn tại thực sự, thường xuyên, cần và đủ để khu biệt các thanh điệu. Quan sát những âm tiết như máng và mác, nạng và nạc, ta thấy thanh điệu trong mỗi cặp âm tiết có khác nhau, rõ rệt nhất là tính vô thanh ở phần cuối của các âm tiết mác, nạc. Tuy nhiên có thể nghĩ rằng sự đối lập vô thanh, hữu thanh này là thuộc tính của các âm phụ cuối, chứ không phải của thanh điệu và các thanh điệu được quan sát không khu biệt nhau bằng tiêu chí này. 4.1.2.5. Các âm vị thanh điệu Như ta vừa thấy, có ba tiêu chí khu biệt thanh điệu. Phối hợp ba tiêu chí này để phân biệt các thanh điệu về lý thuyết ta sẽ có tám âm vị thanh điệu vì căn cứ vào cách đối lập lưỡng phân ta sẽ có 8 vế đối lập (2 = 8). Nhưng trong thực tế không có thanh điệu nào có âm điệu bằng phẳng mà lại gãy cả, vì vậy 2 khả năng bị bỏ trống và ta chỉ có 6 thanh điệu mà thôi. Xét theo từng tiêu chí ta có những thanh điệu đối lập nhau như sau: Về âm vực, các thanh có âm vực cao là “không dấu’, “ngã”, “sắc”. Các thanh thuộc âm vực thấp là “huyền’, “hỏi”, “nặng”. Về âm điệu, các thanh có âm điệu bằng phẳng, hay còn gọi đơn giản là bằng, gồm có “không dấu”, “huyền”; các thanh có âm điệu không bằng phẳng hay còn gọi là trắc gồm có “ngã”, “hỏi”: các thanh có âm điệu không gãy là “sắc”, “nặng”. 4.1.3. Sự thể hiện của các thanh điệu 4.1.3.1. Thanh không dấu So với các thanh điệu khác, thanh không dấu là một thanh cao. Ở mỗi người có giọng nam trung thanh này được thể hiện với cao độ ngang với nốt FA (nghĩa là thấp hơn âm chữ LA tự nhiên một quãng ba trưởng). Đường nét âm điệu bằng phẳng hầu như không lên xuống gì từ đầu đến cuối. trong các âm tiết khác nhau như “a”, “ta”, “mau”, “ban”, “qua” đường nét về cơ bản vẫn là như vậy. 4.1.3.2. Thanh huyền Đây là một thanh thuộc âm vực thấp. So với thanh không dấu, nó thấp hơn một quãng bốn đúng. Đường nét âm điệu bằng phẳng hơi đi xuống thoai thoải. các âm tiết như “bàn”, “nhà”, “ngoài” đều được phát âm với thanh điệu như vậy. 4.1.3.3. Thanh ngã Thanh này xuất phát gần ngang với cao độ xuất phát của thanh huyền. Thanh này bắt đầu ở âm vực thấp nhưng kết thúc ở âm vực cao. Đường nét âm điệu không bằng phẳng. Có hai biến thể: 39