Giáo trình Văn chương Mỹ La Tinh - Phạm Quang Trung (Phần 1)

Nội dung text: Giáo trình Văn chương Mỹ La Tinh - Phạm Quang Trung (Phần 1)

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH VAÊN CHÖÔNG MÓ LA TINH PHAÏM QUANG TRUNG 2002
2. Vaên chöông Mó La Tinh - 2 - MUÏC LUÏC MUÏC LUÏC 2 MÔÛ ÑAÀU 3 PHAÀN I: KHAÙI QUAÙT VAÊN CHÖÔNG MYÕ LATINH 4 I/ Vaên chöông Myõ Latinh – moät soá vaán ñeà chung 4 1- Khaùi nieäm “Vaên chöông Myõ Latinh” 4 2. Vaán ñeà giao löu giöõa vaêên chöông Myõ Latinh vôùi vaên chöông Taây AÂu-Baéc Myõ 6 3- Vaán ñeà phaân chia giai ñoaïn vaên chöông 8 II/ Löôïc söû vaên chöông Myõ Latinh 9 A/ Vaên chöông Myõ Latinh tröôùc theá kyû XV 9 B/ Vaên chöông Myõ Latinh sau thôøi kyø Coâloâng 11 1.Giai ñoaïn leä thuoäc 11 2. Giai ñoaïn quoác teá hoùa vaên chöông 13 a. Chuû nghóa laõng maïn 14 b. Chuû nghóa hieän thöïc 17 3. Giai ñoaïn tröôûng thaønh vaø phaùt ñaït 20 PHAÀN II:MOÄT SOÁ TROÏNG ÑIEÅM TIEÂU BIEÅU TRONG GIAI ÑOAÏN TRÖÔÛNG THAØNH VAØ PHAÙT ÑAÏT 24 I. Thô ca: 24 NICOLAX GUILLEN 26 1. Ñoâi neùt veà cuoäc ñôøi 26 2. Ñoâi neùt veà ñöôøng thô 28 PABLO NEÙRUDA 38 1. Vaøi neùt veà cuoäc ñôøi Neùruda 39 2. Söï nghieäp thi ca 40 a – Böôùc chuyeån bieán trong thô Neùruda 40 b – Thô Neùruda vôùi Chileâ vaø Myõ Latinh 48 c – Thô tình Neùruda 51 II. Veà chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo 55 1. Ñoâi neùt veà lòch söû chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo 58 2. Quaù trình tìm toøi, khaúng ñònh cuûa chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo 61 3. Theá naøo laø “chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo”? 62 4. Chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo laø chuû nghóa hieän thöïc mang maøu saéc Myõ Latinh65 5. Chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo laø böôùc phaùt trieån môùi cuûa chuû nghóa hieän thöïc 67 Keát luaän 69 Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
3. Vaên chöông Mó La Tinh - 3 - MÔÛ ÑAÀU Ta nghe noùi nhieàu ñeán chaâu Myõ Latinh (chính trò, ngheä thuaät, theå thao, söï giaøu coù ), laïi chöa coù ñieàu kieän hoïc vaên chöông Myõ Latinh. Ñaây laø moät truyeàn thoáng vaên chöông lôùn, ñaëc saéc ñöùng caïnh caùc truyeàn thoáng vaên chöông Nga, Anh, Phaùp, Trung Quoác, Baéc Myõ Giaûi Nobel vaên chöông naêm 1990 daønh cho moät nhaø thô Meâhicoâ laø Octavio Paz ,vì “nhöõng taùc phaåm chöùa ñaày nhieät tình veà nhöõng chaân trôøi roäng lôùn vôùi moät söï thoâng minh saéc saûo vaø baûn tính ñaày nhaân ñaïo”. Khi nhaän giaûi, O. Paz cho raèng, Giaûi thöôûng naøy tröôùc heát daønh cho vaên chöông Myõ Latinh maø oâng chæ laø ngöôøi ñaïi dieän ,bôûi theo nhaø thô thì: “Nhaø vaên khoâng phaûi laø moät con ngöôøi taùch bieät maø laø thaønh vieân cuûa moät coäng ñoàng, cuûa moät truyeàn thoáng vaên hoïc”. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
4. Vaên chöông Mó La Tinh - 4 - PHAÀN I: KHAÙI QUAÙT VAÊN CHÖÔNG MYÕ LATINH I/ Vaên chöông Myõ Latinh – moät soá vaán ñeà chung Böôùc sang theá kyû thöù 15, giai caáp thoáng trò ôû phöông Taây aên chôi xa xæ, mô tôùi phöông Ñoâng xa xoâi giaøu coù, ñaày vaøng baïc vaø höông lieäu quyù. Theo söï moâ taû cuûa caùc nhaø du lòch thôøi aáy thì ôû phöông Ñoâng maùi nhaø lôïp baèng vaøng, coøn coät thì baèng baïc. Nhö nhieàu nöôùc khaùc ôû phöông Taây, ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ tìm ñöôøng sang phöông Ñoâng. C.Coâloâng laø nhaø haøng haûi Italia, phuïc vuï cho vöông trieàu Taây Ban Nha. OÂng ñöôïc vua Phecnanñoâ vaø nöõ hoaøng Idabenla giao nhieäm vuï vöôït ñaïi döông sang AÁn Ñoä. Ngaøy 8/8/1492, oâng cuøng chín möôi thuyû thuû treân ba chieác taøu khôûi haønh. Ngaøy 12/10 naêm aáy, ñoaøn thaùm hieåm tôùi ñaûo Cuba vaø Haiti, hoï töôûng nhaàm laø Nhaät Baûn. Sau taøu bò vôõ, oâng phaûi quay trôû veà. Töø 1493 ñeán 1503, C.Coâloâng coøn thöïc hieän ba chuyeán nöõa. OÂng tieán ñeán boä phaän phía ñoâng cuûa luïc ñòa môùi laïi laàm töôûng laø AÁn Ñoä. (OÂng goïi ngöôøi da ñoû laø Indioâ – ngöôøi AÁn Ñoä). Vì khoâng sôùm vaøo saâu luïc ñòa, khoâng tìm ñöôïc nhieàu cuûa quyù, neân oâng bò trieàu ñình Taây Ban Nha boû rôi. Naêm 1506, oâng cheát trong ngheøo tuùng vaø bò laõng queân. Sau C.Coâloâng, ngöôøi ñoàng höông cuûa oâng, nhaø haøng haûi Italia Ameârigoâ Veâxpuxi phuïc vuï cho caùc vöông trieàu Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha, ñeán luïc ñòa naøy naêm 1499. OÂng ta caû quyeát ñaây khoâng phaûi laø AÁn Ñoä maø laø moät luïc ñòa môùi hoaøn toaøn. Naêm 1515, oâng laäp xong baûn ñoà cuûa luïc ñòa môùi. Ngöôøi chaâu AÂu laáy teân oâng ñaët cho luïc ñòa naøy: Ameârigoâ, sau ñoåi thaønh Ameârica cho thoáng nhaát caùch goïi chung vôùi caùc luïc ñòa khaùc. Ñoù laø lyù do vì sao chaâu luïc môùi ñaõ khoâng mang teân ngöôøi phaùt hieän ñaàu tieân ra noù. Töø ñoù caû theá giôùi bieát ñeán moät vuøng ñaát môùi laï, bí aån, ñaày söùc quyeán ruõ. 1- Khaùi nieäm “Vaên chöông Myõ Latinh” Khaùi nieäm “Vaên chöông Myõ Latinh” laø ñeå chæ vaên chöông cuûa 22 nöôùc goàm: - Trung Myõ: Meâhicoâ, Goateâmala, OÂânñuraùt, En Sanvaño, Nicaragoa, Coâxta Rica, Panama, Cuba, Haiti, Ñoâminica, Pooctoâ Ricoâ, Giamaica. - Nam Myõ: Coâloâmbia, Veâneâzueâla, EÂcuaño, Peâru, Boâlivia, Chileâ, Achentina, Paragoay, Urugoay, Braxin. Ta caàn vöøa thaáy ñöôïc tính ña daïng laïi vöøa thaáy söï ñoàng nhaát saâu saéc cuûa Myõ Latinh. Ña daïng veà hoaøn caûnh töï nhieân, kinh teá, xaõ hoäi, tieáng noùi ;ñoàng nhaát veà lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån chung, nhö ñieàu kieän kinh teá, xaõ hoäi, tieáng noùi (phoå bieán laø tieáng Taây Ban Nha), vaên hoùa Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
5. Vaên chöông Mó La Tinh - 5 - Nhaø vaên Coâloâmbia G.G.Marquez löu yù: “Toâi khoâng nghó raèng ngöôøi ta coù theå noùi ñeán moät neàn vaên hoaù Myõ Latinh thaät söï ñoàng nhaát. Chaúng haïn, ôû Trung Myõ, ôû vuøng Caribeâ, aûnh höôûng raát ñaäm ñaø cuûa chaâu Phi daãn ñeán moät neàn vaên hoaù khaùc vôùi caùc nöôùc coù ñoâng daân Anh ñieâng nhö Meâhicoâ hoaëc Peâru. Nhieàu nöôùc khaùc ôû Myõ Latinh cuõng vaäy. ÔÛ Nam Myõ, vaên hoaù Veâneâduyeâla hay vaên hoùa Coâloâmbia gaàn guõi vuøng Caribeâ hôn laø vôùi nhöõng cao nguyeân Andes, maëc duø hai nöôùc naøy ñeàu coù daân Anh ñieâng. ÔÛ Peâru vaø EÂcuaño, coù söï dò bieät giöõa mieàn duyeân haûi vôùi mieàn nuùi. Tình traïng aáy laø chung cho caû luïc ñòa.” OÂng ñoàng thôøi nhaán maïnh: “Trong thôøi gian ñi thaêm chaâu Phi, toâi ñaõ nhaän thaáy nhieàu neùt gioáng nhau giöõa moät soá bieåu hieän ngheä thuaät daân gian cuûa chaâu Phi vaø cuûa nhieàu nöôùc vuøng Caribeâ Nhö toâi ñaõ noùi, vaên hoaù Myõ Latinh laø toång hôïp cuûa nhieàu neàn vaên hoùa troän laãn vôùi nhau vaø ñöôïc lan truyeàn treân toaøn luïc ñòa. Vaên hoùa phöông Taây, aûnh höôûng cuûa chaâu Phi vaø moät soá yeáu toá cuûa phöông Ñoâng ñaõ boå sung cho caùc neàn vaên hoùa baûn ñòa tieàn Coâloâng” (theo baùo Vaên ngheä, Soá 35, ngaøy 28/8/1999). Caàn nhaán maïnh tôùi tính töông ñoàng naøy. Nhöõng ñöôøng bieân giôùi phaân chia caùc nöôùc chaâu Myõ Latinh khoâng laøm maát ñi baûn saéc chung laøm neàn taûng cho moïi maët cuûa ñôøi soáng, nhaát laø ñôøi soáng vaên hoùa, vaên chöông ôû vuøng ñaát naøy. Nhö vaäy, söï cuøng toàn taïi cuûa caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau ôû Myõ Latinh daãn ñeán moät söï toång hôïp vöøa phong phuù vöøa ñoäc ñaùo, laøm neân baûn saéc cuûa chaâu Myõ Latinh so vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc treân theá giôùi. Trong cuoán saùch “Söï saùng taïo cuûa chaâu Myõ Latinh”, nhaø vaên laõo thaønh ngöôøi Veâneâduyeâla – Uxla Pieâtri, moät trong nhöõng nhaø vaên haøng ñaàu cuûa neàn tieåu thuyeát vieát baèng tieáng Taây Ban Nha ôû nöûa sau theá kyû XX, ñaõ taäp trung phaân tích laøm noåi baät söï hoøa troän huyeát thoáng, loái soáng, vaên hoùa cuûa ba chuûng toäc da traéng, da ñoû vaø da ñen. Suoát töø theá kyû XVI ñeán theá kyû XVII, coù hôn moät trieäu ngöôøi Taây Ban Nha rôøi boû queâ höông baûn quaùn theo böôùc chaân cuûa ñaïi ñoâ ñoác C.Coâloâng ñeán chaâu Myõ ñeå tìm chaâu baùu vaø vaän meänh môùi. Hoï mang tôùi ñaây tieáng Taây Ban Nha , vaên hoùa vaø vaên chöông ngheä thuaät tieân tieán cuûa Taây Ban Nha, trong ñoù noåi baät laø caây ñaøn ghita cuøng caùc laøn ñieäu daân ca vaø ngheä thuaät ñaáu boø. Trong khi ñoù taïi ñaây, coù khoaûng töø 20 ñeán 25 trieäu ngöôøi thoå daân Anh ñieâng nhö ngöôøi Azteâca, Inca ñaõ cö nguï trong moät neàn vaên minh röïc rôõ vôùi nhöõng cung ñieän, thaønh trì, kim töï thaùp Sau ñoù, coù khoaûng 9 trieäu ngöôøi da ñen Phi chaâu thuoäc nhieàu boä toäc vaø nhieàu ngoân ngöõ khaùc nhau ñöôïc mang ñeán chaâu Myõ nhö nhöõng ngöôøi noâ leä laøm vieäc trong caùc ñoàn ñieàn vaø beán caûng. Dó nhieân, hoï mang theo mình loái soáng, vaên hoùa daân gian goàm vuõ khuùc, khuùc ca, caùc duïng cuï aâm nhaïc nhaát laø boä goõ cuûa chaâu luïc ñen. Keát quaû cuûa lòch söû noùi treân ñaõ taïo ra ngöôøi “mulatoâ” (lai da traéng vaø da ñen) vaø ngöôøi “chuloâ” (lai da traéng vôùi da ñoû). Vì leõ ñoù, nhaø vaên Uxla Pieâtri ñaõ cho raèng cuoäc chinh phuïc chaâu Myõ laø moät söï saùng taïo ra “chaâu Myõ lai”, moät haønh ñoäng vaên hoùa lôùn coù tính töï nguyeän. Theo caùch suy nghó naøy, oâng ñaõ leân aùn moät vò chæ huy quaân ñoäi Taây Ban Nha chinh phuïc vöông quoác Mada (ngaøy nay laø Meâhicoâ) nhö sau: “Tieâu chuaån ñaàu tieân ñeå ñaùnh giaù moät nhaø chinh phuïc laø ngöôøi aáy coù traân troïng vaên hoùa baûn ñòa hay khoâng. Khi phaù huyû Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
6. Vaên chöông Mó La Tinh - 6 - hoaøn toaøn caùc hình aûnh nghi leã cuûa ngöôøi Mada, Heùcnaêng Coocteát ñaõ vi phaïm thoâ baïo nguyeân taéc treân”. Tính daân toäc Myõ Latinh ñoù chính laø cô sôû cuûa vaên chöông Myõ Latinh. Ñaõ toàn taïi moät soá quan nieäm sô löôïc, thieáu tính khoa hoïc coi troïng ñeà taøi hoaëc vöøa taùc giaû vöøa ñeà taøi trong vieäc xaùc ñònh baûn chaát vaên chöông Myõ Latinh. YÙ thöùc heä daân toäc phaûi laø quyeát ñònh. Noùi nhö Joseù Marti: “Khoâng theå coù vaên hoïc Myõ Latinh moät khi Myõ Latinh chöa ñöôïc ñònh hình”. Caâu noùi naøy coù yù nghóa phöông phaùp luaän quan troïng. Nhö vaäy, ñaõ daàn daàn hình thaønh daân toäc tính treân cô sôû keát hôïp yù thöùc heä cuûa giai caáp thoáng trò boùc loät da traéng vôùi yù thöùc heä cuûa caùc taàng lôùp noâ leä da ñen, vaø caû ngöôøi Iudioâ (Anh ñieâng – Da ñoû). Ví nhö: Goânñaga (1744 – 1810) - nhaø thô, nhaø hoaït ñoäng xaõ hoäi Braxin. OÂng sinh ôû Boà Ñaøo Nha, lôùn leân ôû thaønh phoá Baya (Braxin), nôi cha oâng giöõ moät chöùc vuï trong toøa aùn thuoäc ñòa. Sau khi toát nghieäp khoa Luaät ôû Boà Ñaøo Nha, oâng laøm vieäc nhieàu naêm ôû chính quoác. Trôû veà Braxin naêm 1782, oâng tham gia phong traøo ñaáu tranh laät ñoå aùnh thoáng trò Boà Ñaøo Nha, xaây döïng nhaø nöôùc coäng hoøa Braxin. Roài oâng bò phaùt giaùc, bò baét cuøng nhöõng ngöôøi tham gia hoäi kín (1789), cuoái cuøng bò keát aùn töû hình. Sau oâng ñöôïc aân giaûm ñaøy ñi Moâdaêmbích vaø maát ôû ñaáy. Yeáu toá caét ñöùt moái raøng buoäc giöõa Myõ Latinh vôùi” maãu quoác” laø cô sôû kinh teá, xaõ hoäi ñaõ daãn ñeán caùc cuoäc caùch maïng, môû ñaàu ôû Veâneâxueâla 1810 do Simoân Boâlivan laõnh ñaïo vaø keát thuùc laø cuoäc Ñaïi noäi chieán 1868 ôû Cuba do Cacloât Cespedes laøm thuû lónh. Ñoù laø thôøi kyø giaønh ñoäc laäp, töï do, bình ñaêûng vaø töï quyeát cuûa haàu heát caùc daân toäc soáng treân giaûi ñaát naøy vaø tính daân toäc ñaõ chính thöùc ñöôïc khaúng ñònh. 2. Vaán ñeà giao löu giöõa vaêên chöông Myõ Latinh vôùi vaên chöông Taây AÂu- Baéc Myõ AÛnh höôûng cuûa vaên chöông Taây AÂu vaø Baéc Myõ tôùi Myõ Latinh laø roõ reät vaø saâu saéc. Haàu heát caùc tröôøng phaùi vaên chöông ôû Taây AÂu vaø Baéc Myõ ñaõ traøn sang vaø thay nhau ngöï trò treân vaên ñaøn chaâu Myõ Latinh. Nhö veà vaên chöông, Goânñaga tham gia phaùi Thi sôn vôùi bieät danh Ñirxeâi. Taùc phaåm Ñirxeâi ñeâ Marilia I (1792) laø nhöõng saùng taùc trong thôøi gian theo ñuoåi Marilia, laø trong nhöõng trang nhaät kyù thô veà ñôøi soáng tình caûm thaät cuûa oâng. Taùc giaû ca ngôïi caûnh ñieàn vieân, tình caûm thuûy chung vaø saâu saéc, cuoäc soáng ñieàu ñoä vaø löông taâm yeân tónh. OÂng roõ raøng gaàn guõi vôùi caùc nhaø thô tình caûm chuû nghóa veà lyù töôûng thi ca. Ñirxeâi ñeâ Marila II (1799) chuû yeáu saùng taùc luùc oâng bò caàm tuø, boäc loä tình yeâu nöôùc saâu saéc cuûa oâng. AÂm höôûng u uaát. OÂâng tieáp thu truyeàn thoáng cuûa caùc theå muïc ca tröõ tình. Vì vaäy, oâng ñöôïc xem laø oâng toå cuûa chuû nghóa laõng maïn ôû Braxin. Vaäy laø thô Goânñaga hoøa hôïp nhöõng neùt cuûa chuû nghóa coå ñieån, myõ hoïc thi sôn, chuû nghóa tình caûm, chuû nghóa laõng maïn Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
7. Vaên chöông Mó La Tinh - 7 - Nhaø thô vaø nhaø trieát hoïc kieät xuaát Meâhicoâ Aliphoâncoâ Reieâx ñaõ nhaän xeùt raát chí lyù nhö sau: “Khi böôùc ñeán böõa tieäc cuûa vaên minh chaâu AÂu moät caùch muoän maøng, chaâu Myõ ñaõ phaùt trieån vôùi nhòp ñoä nhanh choùng, vöôït qua caùc giai ñoaïn lòch söû, khoâng chæ böôùc qua maø laø nhaûy qua töø hình thöùc naøy ñeán hình thöùc khaùc khi khoâng cho chuùng ñuû thôøi gian ñeå chín muoài moät caùch ñaày ñuû” (chuyeån daãn). Caàn thaáy, ñaây laø taùc ñoäng qua laïi, aûnh höôûng hai chieàu, nhö aûnh höôûng cuûa “phong traøo Moâñeùc” do Joseù Marti khôûi xöôùng maø ñaïi dieän tieâu bieåu laø Ruben Dario tôùi vaên chöông Taây Ban Nha hoài cuoái theá kyû 19 ñaàu theá kyû 20, trong ñoù coù caû nhöõng nhaø thô teân tuoåi cuûa Taây Ban Nha nhö Unamuno vaø Rimine. Ñieàu naøy chöùng toû veû ñoäc ñaùo cuûa noù. Trong cuoán“Nhaø vaên baøn veà ngheà vaên”, Marquez nhaän xeùt: “Nhöõng ngöôøi Chaâu AÂu raát ñaùng phuïc veà söï chieâm nghieäm nhöõng thaønh töïu vaên hoùa cuûa mình, nhöng khoâng bieát tìm moät phöông phaùp khaû dó coù theå lyù giaûi ñöôïc cuoäc soáng chuùng toâi! Coù theå hieåu ñöôïc söï kieân trì cuûa hoï, nhöng hoï laïi queân maát raèng nhöõng thöù trôù treâu cuûa cuoäc ñôøi ñaõ khoâng ñeå cho moïi thöù ñeàu nhö nhau, vaø nhöõng tìm toøi con ñöôøng rieâng cuûa chuùng toâi cuõng khoâng ít kieân trì vaø ñoå maùu hôn nhöõng tìm toøi cuûa hoï” (tr.125). Veà Ruben Dario (ngöôøi Nicaragoa sinh1867 maát 1916) ñaõ coù cuoäc tranh luaän keùo daøi suoát töø ñaàu theá kyû 20 ñeán nay xoay quanh vai troø cuûa nhaø thô lôùn naøy vaø “chuû nghóa Moâñeùc”. Muøa xuaân 1913, taïi Buenos Aires, Lorca vaø Neùruda ñaõ trao ñoåi vôùi nhau veà Dario. L: Chuùng ta seõ goïi oâng laø nhaø thô cuûa chaâu Myõ vaø cuûa Taây Ban Nha. Ruben N: Dario. Bôûi vì, thöa caùc baø ! L: vaø thöa caùc oâng ! Roài hoï cuøng keát thuùc: L: Pabloâ Neùruda – ngöôøi Chileâ vaø toâi, ngöôøi Taây Ban Nha, chuùng toâi thoáng nhaát raèng Ruben Dario laø nhaø thô lôùn cuûa Nicaragoa, cuûa Achentina, cuûa Chileâ vaø cuûa Taây Ban Nha. Vaø caû hai nhaø thô cuoái cuøng noùi to: “Vì vinh quang cuûa chuùng ta haõy naâng coác chuùc möøng Ngöôøi”. Clara Sanchez (ngöôøi Taây Ban Nha) vieát: “Ngöôøi Meâhicoâ thöôøng noùi veà “3 nhaân vaät vó ñaïi” cuûa hoï laø OÂroâxcoâ, Xikaâyroát vaø Riveâra (3 hoaï syõ lôùn cuûa Meâhicoâ trong thôøi kyø naøy). Chuùng toâi, ngöôøi daân Taây Ban Nha, chuùng toâi cuõng hay noùi veà “3 nhaân vaät vó ñaïi”, töùc “ba Pabloâ” cuûa mình. Ñoù laø, P. Kadal (ngheä só bieåu dieãn Violonxen), P. Picaso vaø P. Neùruda. Ngöôïc laïi, nhaø nghieân cöùu vaên chöông ñoàng thôøi laø nhaø thô Reâtamar (ngöôøi Cuba) vieát: “Dó nhieân laø nhöõng baäc thaày vaên chöông Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
8. Vaên chöông Mó La Tinh - 8 - Taây Ban Nha naøy laø cuûa chuùng ta. Nhöng cuõng chính töø lyù do aáy, vaên hoùa chaâu Phi cuõng laø truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa chuùng ta. Ngay caû nhöõng ngöôøi Anh ñieâng töøng bò dieät chuûng roài cuõng thuoäc veà vaên hoùa cuûa chuùng ta”. Cuõng neân löu yù khoâng ñöôïc ñoàng nhaát hoùa moät caùch sai laàm veà vai troø vaø trieån voïng cuûa caùc traøo löu ngheä thuaät ñaõ coù ôû hai chaâu luïc. Vì sao vaäy? Vì nhöõng ñieàu kieän môùi: sang ñaát môùi khi ôû nôi phaùt sinh chuùng hoaëc ñang taøn taï hoaëc ñang haáp hoái. Khoâng laï laø moät vaøi khuynh höôùng voán khoâng ñoäi trôøi chung ôû chaâu Aâu song sang ñaây laïi coù theå hoøa hôïp. Ví du nhö, theo Nguyeãn Vieát Thaûo, chuû nghóa thi vaên vaø chuû nghóa hình töôïng ôû Phaùp naêm 1880. Hoaëc coù nhöõng phong caùch saùng taùc ñöôïc coi laø hoaøn toaøn tieâu cöïc ôû phöông Taây, nhöng laïi coù vai troø nhaát ñònh ôû ñaây. Ví duï, chuû nghóa tröøu töôïng ñaàu theá kyû XX. 3- Vaán ñeà phaân chia giai ñoaïn vaên chöông Hieän toàn taïi nhöõng quan nieäm khaùc nhau trong vieäc phaân chia caùc giai ñoaïn vaên chöông ôû Myõ Latinh. Nhöõng naêm 60, moät söû gia vaên hoïc noåi tieáng laø Fratz Fanoân coù quan ñieåm chia lòch söû cuûa vaên chöông caùc nöôùc thuoäc ñòa chaâu Phi laøm 3 giai ñoaïn lôùn: vaên chöông noâ dòch; tieáp caän giöõa vaên chöông vaø daân toäc; vaên chöông choáng thöïc daân. Moät vaøi hoïc giaû cho raèng, hoaøn caûnh ôû hai chaâu luïc gioáng nhau (ñeàu thuoäc ñòa), neân aùp duïng maùy moùc vaøo chaâu Myõ Latinh. Xin löu yù, hoaøn caûnh hai nôi naøy hoaøn toaøn khaùc nhau. ÔÛ chaâu Phi, vaøo buoåi ñaàu, vaên chöông hoaøn toaøn ñoäc laäp, kieân quyeát choáng laïi moïi quan heä vaên hoùa vôùi keû thuø, thì ôû chaâu Myõ Latinh, nhö ta ñaõ luaän giaûi, laïi khaùc haún. Quan nieäm cuûa Ñoaøn Ñình Ca laïi chia thaønh 3 thôøi kyø: thôøi kyø chinh phuïc vaø thuoäc ñòa; thôøi kyø ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp; vaø thôøi kyø ñoäc laäp. Giaùo trình naøy theo quan nieäm cuûa nhaø thô, nhaø nghieân cöùu Cuba Roâbertoâ Fernadez Reâtamar, chia laøm 3 giai ñoaïn vaên chöông. + Giai ñoaïn I: Giai ñoaïn leä thuoäc – chuû yeáu leä thuoäc Taây Ban Nha. Moác chaám döùt vaøo naêm 1878, khi phong traøo caùch maïng tö saûn vaø giaûi phoùng daân toäc ñaõ cô baûn keát thuùc treân khaép caùc thuoäc ñòa Taây Ban Nha – Boà Ñaøo Nha, khi hai nöôùc naøy baét ñaàu thôøi kyø suy vong treân taát caû caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa + Giai ñoaïn II: Giai ñoaïn quoác teá hoùa vaên chöông, ngheä thuaät Myõ Latinh. Tieàn ñeà lòch söû laø vaøo 1878, vöông trieàu Taây Ban Nha chæ coøn trong tay hai thuoäc ñòa Myõ Latinh laø Cuba vaø Pooùctoâ Ricoâ. Vaøng baïc, chaâu baùu, cuûa caûi khoâng chaûy veà Mañrít nöõa. Ñoäi thöông thuyeàn Taây Ban Nha luoân bò quaân cöôùp bieån Anh taán coâng. Nhöõng yeáu toá naøy coäng vôùi söï laïc haäu trong quan heä saûn xuaát ñaõ ñaåy Taây Ban Nha vaøo söï suy thoaùi ñaùng keå so vôùi Anh, Phaùp, Haø Lan vaø nhaát laø Myõ, doàn vaên chöông, ngheä thuaät Taây Ban Nha vaøo söï beá taéc chöa töøng coù. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
9. Vaên chöông Mó La Tinh - 9 - Theâm nöõa, töø thaäp kyû 80 theá kyû XIX, chuû nghóa tö baûn, chuû nghóa ñeá quoác baønh tröôùng laõnh thoå ñeå tìm söùc lao ñoäng reû maït vaø thò tröôøng tieâu thuï tö baûn cuûa Anh, Phaùp nhaát laø Myõ ôû Myõ Latinh. Ñaây laø cô hoäi hieám coù ñeå giao löu vaên hoùa Ñoâng – Taây. Vaên ngheä só Myõ Latinh tröôùc söï beá taéc cuûa vaên chöông, ngheä thuaät Taây Ban Nha ñaõ höôùng söï chuù yù cuûa mình tôùi London, Paris, Washington, New York taïo ra boä maët môùi cuûa vaên chöông Myõ Latinh, nhaát laø veà phöông dieän hình thöùc. Caùc khuynh höôùng, traøo löu töôïng tröng, laõng maïn, tröøu töôïng, aán töôïng, töï nhieân, hình thöùc vôùi nhöõng teân tuoåi lôùn Veclen, Floâbe, Bairôn, Mactueân ñeàu coù maët ôû Myõ Latinh, ngay töø nhöõng thaäp kyû cuoái cuûa theá kyû XIX. Ñaây laø giai ñoaïn saëc sôõ nhaát, nhöng taát caû ñeàu vay möôïn, ñöôïc chaám döùt vôùi teân tuoåi cuûa Joseù Marti vaø Ruben Dario khi noù coù linh hoàn vaø boä maët rieâng, thanh toaùn ñöôïc aûnh höôûng ngoaïi lai. + Giai ñoaïn III: Giai ñoaïn tröôûng thaønh vaø phaùt ñaït (Giai ñoaïn vaên chöông ñoäc laäp). Noù ñöôïc baét ñaàu töø cuoái theá kyû XIX, buøng noå maïnh meõ ôû theá kyû XX, maø ngöôøi khôûi xöôùng ñaàu tieân laø Joseù Marti vôùi phong traøo “Moderniste”. II/ Löôïc söû vaên chöông Myõ Latinh Naêm 1492 laø naêm coù yù nghóa to lôùn ñoái vôùi chaâu luïc naøy: C. Coâloâng (1451 - 1506), nhaø thaùm hieåm Taây Ban Nha ñaõ phaùt hieän ra noù. Ñaây cuõng laø coät moác quan troïng veà vaên chöông. A/ Vaên chöông Myõ Latinh tröôùc theá kyû XV Ñoù laø vaên chöông cuûa ngöôøi baûn ñòa, Da ñoû (Anh ñieâng hay Indioâ). C. Coâloâng ñaõ phaùt hieän ra moät mieàn ñaát roäng lôùn, truø phuù laïi coù neàn vaên minh coå kính maø nhaân loaïi chöa heà bieát ñeán. Chaúng laø ngöôøi Indioâ ñaõ soáng raûi raùc töø ven bieån Vònh Meâhicoâ tôùi nhöõng hoøn ñaûo nhoû thuoäc quaàn ñaûo Anti, ñeán nhöõng thung luõng roäng raõi ôû daõy nuùi Andes ôû phía Nam (chöøng haøng chuïc trieäu ngöôøi) vôùi haøng traêm chuûng toäc, 125 gia ñình ngoân ngöõ vaø haøng traêm tieáng noùi khaùc nhau. Coù daân toäc ñeán haøng chuïc vaïn ngöôøi (nhö Kicheâ vaø Keâchoa ôû Peâru vaø Goateâmala), laïi coù daân toäc veûn veïn chöøng daêm chuïc ngöôøi (nhö Tapiít, Curucaneâva ôû Boâlivia). Ngöôøi Indioâ nhìn chung coøn ôû trong tình traïng laïc haäu, moät soá soáng trong caûnh hoang daõ. Tuy nhieân, phaàn lôùn hoï ñaõ bieát troàng troït, saên baén, ñaùnh caù ñeå sinh soáng, laøm nhaø ñeå ôû vaø deät vaûi ñeå may quaàn aùo. Moät soá khu vöïc ñaõ ñaït tôùi trình ñoä vaên minh khaù cao: nhöõng coâng trình kieán truùc khaù ñoà soä (ñeàn ñaøi, nhaø cöûa, caàu Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
10. Vaên chöông Mó La Tinh - 10 - coáng ), phaùt trieån kyõ ngheä ñoà goám vaø kim loaïi, ñaët lòch ñeå tính ngaøy thaùng, roài bieát laøm giaáy vaø coù chöõ vieát Ñaõ toàn taïi ba neàn vaên minh tieâu bieåu ôû ñaây: (1) Azteâca (Trung vaø Nam Meâhicoâ). (2) Maya (Cöïc Nam Meâhicoâ vaø caùc nöôùc Goateâmala, Hoânñuraùt, En Sanvaño). (3) Inca (thuoäc Peâru, EÂcuaño, Boâlivia vaø moät phaàn Coâloâmbia, Chileâ vaø Achentina). Vaên chöông Myõ Latinh tröôùc Coâloâng coøn raát sô saøi, do truyeàn mieäng neân thaát laïc nhieàu. Moät soá taùc phaåm vieát baèng thoå ngöõ cuûa ngöôøi Indioâ coù giaù trò nhö “Rabinal Achi”. Ñaây laø vôû bi kòch cuûa ngöôøi Kicheâ, phaûn aùnh caùc cuoäc chieán tranh lieân mieân giöõa nhöõng ngöôøi Indioâ ôû Nam Myõ. Hay nhö “Lòch söû cuûa nhöõng ngöôøi Cakchiqueles” (moät boä laïc ôû Goateâmala) vaø “Chilambalam” (vieát baèng tieáng Ucateâcoâ) noùi veà buøa pheùp, meâ tín cuûa ngöôi xöa Noåi tieáng nhaát laø “Popol Vuh “(Poâpoân Vuùt) cuûa ngöôøi Kicheâ noùi veà nguoàn goác cuûa loaøi ngöôøi vaø theá giôùi. Taùc phaåm naøy ñöôïc coi laø anh huøng ca coå ñaïi cuûa Myõ Latinh. Töông truyeàn, moät ngöôøi Kicheâ voâ danh ñaõ ghi laïi baèng maãu töï Latinh khoaûng giöõa theá kyû 16. Cuoái theá kyû aáy, moät tu só Ñoâminica thaáy baûn vieát tay ñaõ dòch ra tieáng Taây Ban Nha. Naêm 1816, taùc phaåm ñöôïc coâng boá laàn ñaàu tieân baèng tieáng Phaùp. “Popol Vuh” (tieáng Kicheâ coù nghóa laø saùch cuûa daân toäc) goàm 4 phaàn: (1) Thaàn thoaïi veà saùng taïo cuûa vuõ truï: Keå laïi töø khi theá giôùi coøn laø coõi hö voâ, ñeán khi coù soâng nuùi, ñaát ñai, muoâng thuù, caây coû Ngöôøi ñaøn oâng vaø ñaøn baø Kicheâ ra ñôøi laø do coâng lao cuûa hai vò thaàn saùng taïo. (2) Laø söï tích cuûa hai ngöôøi anh huøng boä laïc do thoâng minh vaø duõng caûm laïi ñöôïc thaàn linh vaø muoân sinh phuø trôï ñaõ gieát thuø trong thaéng giaëc ngoaøi, daïy daân troàng troït, mang laïi hoøa bình, aám no, haïnh phuùc cho con ngöôi. (3) Caùc truyeàn thuyeát veà lòch söû ngöôøi Kicheâ: Caùc cuoäc di daân, xung ñoät beân trong vaø quan heä vôùi caùc boä laïc beân ngoaøi. (4) Vieát lòch söû cuûa boä laïc Kicheâ vaøo thôøi kyø tieáp caän vôùi nieân ñaïi taùc phaåm ra ñôøi (nhöõng lôøi tieân tri, bieåu theá heä doøng hoï quyù toäc ) Taùc phaåm ñöôïc vieát baèng vaên xuoâi coù nhòp ñieäu, vôùi caùc thuû phaùp ngheä thuaät nhö ñoái ngaãu, truøng laëp, laùy aâm Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
11. Vaên chöông Mó La Tinh - 11 - Toùm taïi, ñaây laø taùc phaåm hieám hoi trong caùc kieät taùc cuûa vaên chöông coå ñaïi coøn löu giöõ ñeán nay, coù aûnh höôûng khoâng ít tôùi vaên chöông hieän ñaïi Myõ Latinh. Trong “Popol Vuh”, ngöôøi baûn ñòa giaûi trình söï xuaát hieän loaøi ngöôøi baèng thaàn thoaïi veà caây ngoâ. Caây ngoâ taïo ra con ngöôøi bieát hoaït ñoäng vaø coù trí tueä. Sau naøy Asturias - nhaø vaên ñoaït Giaûi Nobel 1967 ôû Myõ Latinh ñaõ vieát taùc phaåm “Nhöõng ngöøôi troàng ngoâ” laø döïa vaøo baûn tröôøng ca naøy. Treân ñaây laø moät soá taùc phaåm tieâu bieåu coù giaù trò vieát baèng thoå ngöõ tröôùc thôøi kyø Coâloâng, ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng vaø ñöôïc hoan ngheânh. Ngoaøi giaù trò vaên chöông, chuùng coøn coù giaù trò lòch söû, xaõ hoäi raát quyù giaù. Thaàn thoaïi noåi tieáng veà ngöôi vaøng nhö laø baûn caùo thò veà söï giaøu coù cuûa mieàn ñaát naøy, keå raèng, ngöôøi da ñoû Triptra ôû Nam Myõ toân thôø vaøng nhö maët trôøi, vì maøu saéc vaø aùnh kim cuûa noù. Trong ngaøy leã möøng tuø tröôûng môùi, hoï thöôøng taëng vaøng ñeå toû loøng kính troïng. Hoï daùt vaøng leân ngöôøi tuø tröôûng vaø ñem thaû beø treân hoà Goatatet, nôi thaàn ñaàu ngöôøi mình raén Phuraten ngöï trò. Khi tuø tröôûng nhaûy xuoáng, hoà vaøng troâi ñi thì hoï nghó laø thaàn ñaõ chaáp nhaän. Ngaøy nay, khi khai quaät moä coå, ngöôøi ta thaáy trong moä cuûa caùc nhaø quyeàn quyù coù hình maãu chieác baùt baèng vaøng - chöùng thöïc cho caâu chuyeän thaàn thoaïi naøy. B/ Vaên chöông Myõ Latinh sau thôøi kyø Coâloâng 1.Giai ñoaïn leä thuoäc Giai ñoaïn naøy keùo daøi suoát hôn 3 theá ky,û töø theá kyû 16 ñeán giöõa theá kyû 19. Ñaây laø thôøi kyø lòch söû bò chinh phuïc vaø thuoäc ñòa. Sau khi phaùt hieän ra chaâu Myõ, töø ñaàu theá kyû 16, Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha ñaõ phaùi nhöõng ñoäi quaân vieãn chinh goàm binh lính, coá ñaïo, nha thaùm hieåm sang xaâm chieám, vaø vaáp phaûi söï khaùng cöï cuûa ngöôøi Indioâ ôû moïi nôiâ. Haøng trieäu ngöôøi bò taøn saùt. Coù nôi nhö Cuba tröôùc coù treân 10 vaïn ngöôøi, khi chieán tranh keát thuùc khoâng coøn moät ai. Ñi tôùi ñaâu, ngöôi Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha laäp ra caùc thaønh phoá laø cô sôû caùc nöôùc coäng hoøa sau naøy, nhö Habana (1515), Sao Paolo (1554), Caracat (1567), Lima (1535) Hoï mang tôùi theá giôùi môùi naøy vaên hoùa, toân giaùo, phaùp lyù, khoa hoïc cuûa hoï. Khi bình ñònh taïm oån, hoï laäp caùc tröôøng ñaïi hoïc, nhaø in, baùo chí truyeàn baù tö töôûng vaø neáp sinh hoaït theo chính quoác. Vaên hoùa cuõ vaø môùi hôïp vaøo nhau, taïo ra moät neàn vaên hoùa khoâng thuaàn nhaát. Vaên chöông Myõ Latinh buoåi ñaàu coøn ngheøo naøn, tieán nhöõng böôùc chaäm chaïp vaø chöa coù nhöõng ñaëc tính rieâng bieät. Vì vaäy, coù theå coi ñaây laø giai ñoïan hình thaønh, chuaån bò. Ñaëc ñieåm chung cuûa giai ñoïan naøy ra sao? Veà theå loaïi, chuû yeáu laø kyù söï, nhaät kyù, thö töø, kòch vaø lòch söû. Taùc giaû cô baûn laø ngöôøi AÂu vieát veà chaâu Myõ, thöôøng laø khoâng chuyeân nghieäp (goàm töôùng lónh, binh lính, cha coá tröïc tieáp tham Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
12. Vaên chöông Mó La Tinh - 12 - gia vaøo caùc cuoäc chieán tranh chinh phuïc). Ñoái töôïng theå hieän chuû yeáu laø nhöõng phong caûnh thieân nhieân mieàn nhieät ñôùi, nhieàu maøu saéc, haáp daãn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi chaâu AÂu. “Nhaät kyù haønh trình” cuûa C.Coâloâng goàm thö, baùo caùo veà cuoäc haønh trình ñi tìm vuøng ñaát môùi ñöôïc coi nhö laø taùc phaåm vaên chöông ñaàu tieân ra ñôøi ôû chaâu Myõ. Cuoán nhaät kyù ghi laïi nhöõng caûm töôûng vaø nhaän xeùt cuûa oâng trong cuoäc thaùm hieåm vöôït qua ñaïi döông hôn 200 ngaøy ñeå tìm mieàn ñaát môùi. Ñaëc bieät coù giaù trò veà vaên chöông laø nhöõng trang vieát khaù haáp daãn veà con ngöôøi vaø thieân nhieân ôû ñaây. Theo oâng, ngöôøi Indioâ hoài ñoù laø nhöõng ngöôøi “hoang daïi cao thöôïng, coù moät thaân hình caân ñoái; hoï ñeo ôû tai vaø muõi nhöõng chieác kieàng baèng vaøng. Maøu da cuûa hoï khoâng traéng, khoâng ñen, cuõng khoâng naâu, maø gioáng maøu cuûa traùi löïu; toùc hoï khoâng quaên, nhöng bôøm xôøm nhö bôøm ngöïa”. Coøn Cuba laø “moät hoøn ñaûo ñeïp nhaát maø maét ngöôøi ñaõ nhìn thaáy” vaø “beå thì luoân luoân trong vaét, gioù thoåi nheï nhaøng, eâm maùt nhö nhöõng doøng soâng”; veà ban ngaøy “chim muoâng ca haùt líu lo, quyeán ruõ loøng ngöôøi, laøm cho hoï khoâng muoán rôøi khoûi nôi ñaây”; veà ban ñeâm “giun deá keâu haùt suoát caû ñeâm”. Taùc phaåm naøy ñöôïc xuaát baûn laàn ñaàu tieân taïi Mañrít vaøo 1493, lieàn sau ñoù ñöôïc dòch ra tieáng Latinh, Italia, vaø raát ñöôïc hoan ngheânh. Tieáp sau laø moät loaït taùc phaåm cuøng loaïi ra ñôøi, tieâu bieåu laø hai nhaø vaên Las Casas vaø Hernen Cortes. Las Casas (1474 -1566) vieát veà lòch söû caùc cuoäc chinh phuïc ôû Peâru vaø Coâloâmbia. OÂng laø moät coá ñaïo Taây Ban Nha, tham gia chinh phuïc choáng laïi thoå daân, nhöng haønh ñoäng daõ man cuûa ñoäi quaân chinh phaït khieán oâng coâng phaãn. OÂng vieát “Lòch söû mieàn Indias”. Ngoaøi nhöõng phaàn khaûo cöùu veà ñoäng thöïc vaät , ñòa lyù, oâng ñaõ toá caùo toäi aùc cuûa nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha, beânh vöïc ngöôøi Indioâ. OÂng coøn thaønh laäp” Hoäi baûo veä ngöôøi Indioâ”. Ñaëc bieät, oâng ca ngôïi tuø tröôûng Atuaây (Cuba) trong cuoäc chieán ñaáu choáng Taây Ban Nha, cuoái cuøng bò baét vaø bò thieâu soáng. Hernen Cortes(1485-1547) thì vieát veà cuoäc chinh phuïc Meâhicoâ. OÂng tröïc tieáp chæ huy cuoäc chieán tranh chinh phuïc naøy vaøo naêm 1519. OÂng vieát“Nhöõng moái lieân heä“(baùo caùo vaø thö töø göûi cho vua Taây Ban Nha) toûra kính phuïc neàn vaên minh coå kính cuûa ngöôøi Azteâca. Veà thô coù A. Ecxia ( 1533 - 1594) laø xuaát saéc nhaát. Naêm 1555, sau khi chinh phuïc xong Peâru, moät ñoaøn quaân Taây Ban Nha tieán xuoáng phía nam chieám Chileâ, bò khaùng cöï maõnh lieät, vaø bò thieät haïi naëng neà. Ñoù laø cuoäc chieán ñaáu aùc lieät nhaát maø quaân Taây Ban Nha gaëp phaûi. Ecxia laø ñaïi uùy tröïc tieáp tham gia, veà sau vieát taäp thô baát huû “La Araucana”. Ban ñaàu oâng ñònh vieát moät tröôøng ca ca ngôïi nhöõng chieán coâng cuûa lính Taây Ban Nha, sau oâng laïi daønh phaàn lôùn taùc phaåm ñeå ca ngôïi keû thuø. Ñoù laø moät baûn anh huøng ca, thaønh taùc phaåm coå ñieån cuûa vaên chöông Myõ Latinh. Giöõa theá kyû 16 trôû ñi, caùc taùc giaû tröôûng thaønh taïi Myõ Latinh ñaõ ra ñôøi. Hoï laø nhöõng nhöõng “Indioâ môùi” (lai da traéng). Tieâu bieåu vaø xuaát saéc hôn caû laø Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
13. Vaên chöông Mó La Tinh - 13 - Gacxilaxoâ(1539-1616). OÂng vöøa laø nhaø thô vöøa laø nhaø söû hoïc lôùn ngöôøi Peâru. Hai taùc phaåm “ La Florida” vaø “ Nhöõng lôøi bình luaän chaân thaät” ñi saâu nghieân cöùu lòch söû daân toäc Inca ôû Peâru. OÂng caûm ñoäng ca ngôïi neàn vaên minh coå kính cuûa toå quoác mình, keå laïi nhöõng taám thaûm kòch cuûa ngöôøi Inca khi quaân Taây Ban Nha chieám ñoaït ñaát ñai vaø taøn saùt hoï. Cuoái thôøi kyø thuoäc ñòa, ñoäi nguõ ngöôøi lai caøng ñoâng ñaûo hôn, beân caïnh caùc taùc gæa laø ngöôøi Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha. Ngöôøi vieát kòch noåi tieáng laø Alacon(1580 – 1639). OÂng laø ngöôøi Meâhicoâ, vieát tôùi 23 vôû bi kòch. Naêm 33 tuoåi, oâng ñeán cö truù ôû Taây Ban Nha, tieáp tuïc vieát, vaø thaønh nhaø soaïn kòch noåi tieáng cuûa Taây Ban Nha ôû theá kyû 17. Xuaát saéc nhaát trong thôøi kyø thuoäc ñòa laø Crux ( 1652 – 1695), ngöôøi Meâhicoâ, nöõ thi só lôùn cuûa Myõ Latinh. Ñaây laø buùt danh cuûa Ñeâ Xantirana. Baø sinh trong gia ñình ñòa chuû nhoû, sôùm noåi tieáng thoâng minh. 9 tuoåi baø ñeán thuû ñoâ, vaø14 tuoåi trôû thaønh nöõ quan thò toøng cuûa phu nhaân Phoù vöông Meâhicoâ. Baø noåi tieáng uyeân baùc vaø coù saéc ñeïp, nhöng gaëp nhieàu baát haïnh. 16 tuoåi, baø ñi tu. Töø 1667, baø ôû haún tu vieän Xaêng Heâroânimoâ, chuyeân taâm nghieân cöùu khoa hoïc vaø saùng taùc vaên chöông. Nieàm say meâ cuûa baø luoân bò giôùi tu haønh kinh vieän, baûo thuû choáng laïi. Nhieàu laàn baø ñaõ bò caám ñoïc saùch. Hai naêm cuoái ñôøi, Crux baùn heát saùch, daán mình trong caàu nguyeän vaø hoaït ñoäng töø thieän. Baø ñaõ duøng maùu ñeå vieát lôøi saùm hoái vôùi Gieâsu vaø maát trong tu vieän khi cöùu chöõa ngöôøi bò dòch haïch. Di saûn vaên chöông cuûa Crux khaù ñoà soä, tieác laø khoâng coøn giöõ ñöôïc ñaày ñuû ñeán ngaøy nay. Kòch coù 2 vôû ngaén laø“Nhöõng lo toan vieäc nhaø” vaø“Tình yeâu laø meâ cung raéc roái nhaát” ñöôïc coi laø nhöõng vôû kòch hay nhaát Myõ Latinh ôû theá kyû 17. Baø ñeå laïi 4 vôû kòch toân giaùo laø” Nacxix thaàn thaùnh”,” Ngöôøi tuaãn giaùo bí maät”, “Thaùnh Ecmeneâhinñoâ”, vaø “Poâxoâx Ioâxipha”. Vaên xuoâi cuûa baø coù “Söï khuûng hoaûng cuûa moät thuyeát phaùp”(1960), pheâ phaùn moät tu só doøng Teân gaây chaán ñoäng maïnh trong giôùi tu haønh; vaø“Traû lôøi chò Philoâteâ ñeâla Crux”(1691) laø lôøi töï boäc baïch veà cuoäc ñôøi mình. Ñoù laø nhöõng aùng vaên chöông ñaäm ñaø tình caûm nhaân ñaïo vaø cao thöôïng. Thô ca laø söï nghieäp chuû yeáu cuûa baø. Naêm 1689 ôû Mañrít, baø cho ra ñôøi 3 taäp thô vôùi nhan ñeà chung laø“Söï phong phuù cuûa Caxtida“, goàm gaàn 200 baøi cuøng baûn tröôøng ca “Giaác mô ñaàu”. Ngöôøi ñöông thôøi suy toân baø laø“Nöõ thaàn thi ca thöù 10”. Thô baø coù ñaëc ñieåm gì? Theå thô ca truyeàn thoáng quen thuoäc nhö xonneâ tình ca; ngoaøi thô tröõ tình, baø coøn laøm thô chaâm bieám, gieãu côït; ñeà taøi chuû yeáu laø tình yeâu . Baø quan nieäm taøi thô laø aân hueä cuûa Chuùa, nhöng thô baø laïi mang ñaày tính chaát hieän thöïc chöù khoâng huyeàn bí. Thô baø mang ñaäm daáu veát vaên chöông daân gian . 2. Giai ñoaïn quoác teá hoùa vaên chöông Giai ñoaïn naøy naèm ôû khoaûng giöõa theá kyû 19. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
14. Vaên chöông Mó La Tinh - 14 - Coù theå noùi haàu nhö moïi traøo löu, chuû nghóa ôû phöông Taây ñeàu aûnh höôûng tôùi Myõ Latinh. a. Chuû nghóa laõng maïn Ngöôøi ñeà xöôùng laø Sarmientoâ(1811 - 1888), ngöôøi Achentina, soáng löu vong ôû Chileâ khi toå quoác oâng bò cheá ñoä ñoäc taøi Roâxax thoáng trò. Taùc phaåm tieâu bieåu cuûa oâng laø”Phacunñoâ”â(1845), mang nhieàu tính töï söï. Noù coù phuï ñeà laø “Vaên minh vaø daõ man” vôùi yù nghóa ñaây laø cuoäc ñaáu tranh giöõa hai theá löïc maø cheá ñoä ñoäc taøi laø tieâu bieåu cho söï laïc haäu caàn ñöôïc leân aùn vaø ñaùnh ñoå. Taùc phaåm xuaát baûn laàn ñaàu tieân ôû Chileâ (Xantiagoâ) goàm 4 phaàn: Phaàn I vaø II: Töï truyeän veà cuoäc ñôøi Phacunñoâ. Phacunñoâ sinh tröôûng ôû Pampa, giöõa ñaùm“gauchoâ sieâu vieät”. Ñaây laø moät trong ba loaïi ngöôøi:“gauchoâ thoâng thaùi”, “gauchoâ ñoäc aùc”, “gauchoâ ca só” ( hay “gauchoâ sieâu vieät”). Loaïi caù nhaân ñaëc bieät naøy ñöôïc taïo bôûi hai yeáu toá. Moät laø thieân nhieân ôû Achentina hoang daõ, voâ bieân, khoâng cheá ngöï noåi chi phoái ñeán tính caùch con ngöôøi; vaø hai laø cö daân ñaëc bieät, lai giöõa doøng maùu baûn xöù vaø da traéng. Gauchoâ soáng du muïc treân thaûo nguyeân, duy trì xaõ hoäi nguyeân thuûy coù tính chaát phong beá, khoâng tieáp xuùc vôùi vaên minh . Loaïi“gauchoâ sieâu vieät” duõng maõnh vaø huyeàn bí, caû ngöôøi ngheøo laãn giaøu ñeàu sôï vì chuùng soáng ngoaøi moïi raøng buoäc. Khi tuï taäp ôû quaùn röôïu ñeå cheø cheùn hoaëc côø baïc, chuùng sai khieán chuû nhaân baèng con dao saùng loaùng ñaët beân mình. Phacunñoâ giöõa ñaùm“gauchoâ sieâu vieät” ñöôïc meänh danh laø con hoå thaûo nguyeân. Luùc beù, haén ñaõ quaät ngaõ thaày daïy mình; lôùn leân, gia nhaäp ñaùm cöôùp nhöng laïi rôøi boû ñoàng boïn ñeå ñaêng lính, roài ñaøo nguõ. Sau haén ñoát chaùy ngoâi nhaø nôi cha meï haén ñang nguû, töï bieán thaønh moät teân cöôùp. Khi chaïy troán khoûi nhaø tuø, haén thuû tieâu ngöôøi ñaõ giaûi thoaùt haén raát daõ man. Haén baát chaáp caû Chuùa trôøi vaø luaät phaùp. Trong côn giaän döõ, haén ñaõ caàm rìu chaët ñaàu con trai ñeå baét ñöùa beù caâm laëng. Ñöôïc toân laøm thuû lónh cuûa loaïi ngöôøi gauchoâ, haén thoáng trò moät vaøi tænh roài ñöa ñaát nöôùc rôi vaøo tình traïng caùt cöù quaân söï. Cuoái cuøng, treân vuõ ñaøi chính trò chæ coøn Phacunñoâ vaø Roâxax. Roâxax ñaõ löøa haén, vaø gieát cheá ñòch thuû, thaâu toùm toaøn boä quyeàn löïc . + Phaàn III vaø IV: Pheâ phaùn cheá ñoä ñoäc taøi Roâxax. Hình töôïng Phacunñoâ theå hieän söï thoáng trò cuûa ñaúng caáp, cuûa baïo löïc vaø cuûa chuû nghóa Cauñiñoâ (toân thôø caù nhaân). Ñoù laø cô sôû xaõ hoäi cuûa cheá ñoä ñoäc taøi trong böùc tranh ngheä thuaät cuûa Xarmientoâ. Roâxax gieát Phacunñoâ nhöng khoâng phaûi laø tieâu dieät söï daõ man maø tieáp tuïc noù. Roõ raøng, yù nghóa tröïc tieáp , tö töôûng chuû ñaïo cuûa taùc phaåm laø leân aùn neàn thoáng trò ñoäc taøi Roâxax. Ñaõ xuaát hieän nhieàu taùc phaåm theo xu höôùng tö töôûng naøy nhö “Amalia” cuûa Macmoân (1818 – 1871). Thoâng qua Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
15. Vaên chöông Mó La Tinh - 15 - moái tình trai gaùi taùc phaåm buoäc toäi cheá ñoä ñoäc taøi. ÔÛ ñaây tình yeâu bò ngaên trôû, ñoâi trai gaùi troán vaøo röøng, toå chöùc ñaáu tranh vuõ trang ñeå choáng laïi cheá ñoä ñoäc taøi. Nhö vaäy, “Phacunñoâ” laø taùc phaåm lôùn coù yù nghóa xaõ hoäi saâu saéc. Vaán ñeà trieát hoïc cuûa luaän ñeà“vaên minh vaø daõ man” ñang coøn ñöôïc tieáp tuïc trong vaên chöông cuûa luïc ñòa naøy. Sau khi cheá ñoä ñoäc taøi Roâxax bò ñaùnh ñoå, caùc nhaø vaên löu vong trôû veà Achentina. Sarmientoâ ñöôïc môøi tham gia chính phuû, sau ñöôïc baàu laøm Toång thoáng nöôùc coäng hoøa. Trong 6 naêm naém chính quyeàn (1868 – 1874), oâng ñaõ tieán haønh nhieàu cuoäc caûi caùch quan troïng . Ngöôøi coù ñoùng goùp quan troïng nhaát cho chuû nghóa laõng maïn ôû chaâu luïc naøy laø Echeâveâria (1805 – 1851) - nhaø thô, nhaø vaên Achentina. Phong traøo laõng maïn ôû ñaây baét nguoàn töø Phaùp. Trong khoaûng 5 naêm (1825 – 1830), oâng du hoïc taïi Paris, luùc thònh trò cuûa vaên chöông laõng maïn Phaùp vôùi nhöõng Lamactin, Vinhi, Ñuyma, Muytxeâ OÂng say söa vôùi taùc phaåm cuûa hoï. Sau khi veà nöôùc, 1937, oâng cho ra ñôøi taäp thô “La Cautiva”. OÂng theå hieän phong caûnh thieân nhieân, cuoäc soáng laõng maïn, giang hoà cuûa nhöõng ngöôøi du muïc, soùâng trong nhöõng caùnh ñoàng coû roäng baùt ngaùt cuûa toå quoác mình. Chuû nghóa laõng maïn ôû ñaây coù khaùc ôû chaâu Aâu. ÔÛ chaâu Aâu, chuû nghóa laõng maïn ñaïi dieän cho tö töôûng, tình caûm cuûa giai caáp tö saûn ñang leân, coù nhieàu neùt tieán boä. Noù laø cuoäc noåi loaïi trong vaên chöông choáng laïi cheá ñoä chuyeân cheá, ñoøi töï do tö töôûng, töï do saùng taïo. Veà maët saùng taùc, noù choáng laïi moïi quy taéc goø boù, chaät heïp cuûa duy lyù voán laø keû thuø laø chuû nghóa coå ñieån. Tuy nhieân, khi ñaõ thaéng theá, phaàn lôùn caùc nhaø vaên laõng maïn gaït boû caùc vaán ñeà chính trò xaõ hoäi ra khoûi vaên chöông, quay veà soáng caùch bieät trong theá giôùi tình caûm vaø töôûng töôïng cuûa caù nhaân. Khoâng gioáng theá, do hoøan caûnh khaùc, neân vaên chöông laõng maïn ôû ñaây khoâng coù ñòch thuû cuï theå, do vaäy keùm haêng haùi vaø trieät ñeå. Veà noäi dung, vaên chöông laõng maïn Myõ Latinh khoâng töø boû ñeà taøi cuõ maø traùi laïi tieáp tuïc phaùt huy truyeàn thoáng yeâu nöôùc, tieán boä tröôùc ñoù. Ví nhö: teân ñao phuû trong taùc phaåm cuûa Echeâveâri. Nhaø vaên döïng leân hình aûnh teân ñao phuû laøm vieäc trong loø saùt sinh ñeå aùm chæ teân ñoäc taøi Roâxaùx. Hình aûnh thaät gheâ rôïn: ngöôøi haén luùc naøo cuõng beâ beát maùu, beân tieáng keâu theùt cuûa nhöõng con vaät ñaùng thöông ñöôïc göûi tôùi loø saùt sinh. Ñaëc bieät, oâng ñi saâu vaøo thieân nhieân, phong tuïc taäp quaùn hoaëc quay veà quùa khöù tìm caûm höùng trong caùc truyeän thaàn thoaïi, tröôùc caûnh ñoå naùt hoang taøn cuûa caùc caùc neàn vaên minh coå kính. Cuõng phaûi keå ñeán Baxtoâx (1917). OÂng laø nhaø vaên Paraguay, 17 tuoåi bò ñoäng vieân ñi ñaùnh Boâlivia ( 1934). Töø 1947, do choáng cheá ñoä ñoäc taøi, oâng phaûi löu vong sang Achentina. Taùc phaåm coù tieáng vang nhaát cuûa oâng laø “Ta, ñaáng toái cao”(1974), goùp phaàn leân aùn cheá ñoä ñoäc taøi ôû chaâu luïc. ÔÛ Myõ Latinh, cheá ñoä ñoäc taøi heát söùc ñaãm maùu, nhö Pinoâcheâ(Chileâ), Goâmes (Veâneâduyeâla), Machañoâ (Cuba ) Ñoù laø vaán ñeà xaõ hoäi phoå bieán vaø nhöùc nhoái. Baxtoâx ñöôïc coi laø nhaø vaên lôùn nhaát cuûa Paraguay hieän ñaïi. ÔÛ Vieät Nam coù dòch“Löûa vaø huûi” ( nguyeân vaên laø“ Con cuûa ngöôøi “) ñoaït Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
16. Vaên chöông Mó La Tinh - 16 - giaûi nhaát trong cuoäc thi tieåu thuyeát quoác teá do nhaø xuaát baûn Loâxaña ôû Achentina toå chöùc. Tieâu bieåu hôn caû cho chuû nghóa laõng maïn laø nhaø thô Cuba Plaxiñoâ ( 1809 – 1844). Ngöôøi Cuba goïi oâng laø”øoâng toå cuûa thô ca laõng maïn“, “nhaø tieân tri baát haïnh cuûa töï do”. OÂng sinh ôû La Habana, laø con ngoaøi giaù thuù cuûa moät vuõ nöõ Taây Ban Nha vaø moät ngöôøi thôï caét toùc lai. Ngay töø thôøi thô aáu, oâng ñaõ hieåu vò theá thaáp heøn cuûa ngöôøi da maøu trong xaõ hoäi phaân bieät chuûng toäc. Vieäc hoïc taäp cuûa oâng raát sô saøi vaø thieáu heä thoáng. OÂng töøng laøm nhieàu ngheà kieám soáng vaø suoát ñôøi chòu ngheøo ñoùi. Ñieàu naøy ñeå laïi daáu aán roõ reät trong caùc taùc phaåm cuûa oâng. Vaøo nhöõng naêm 30, Plaxiñoâ thöôøng lui tôùi hoäi nhöõng trí thöùc tieán boä vaø baét ñaàu in thô treân caùc taïp chí vaên chöông. Do bò tình nghi laø moät trong nhöõng ngöôøi caàm ñaàu aâm möu khôûi nghóa cuûa ngöôøi da ñen, oâng bò baét vaø bò chính quyeàn thöïc daân xöû baén khi nhaø thô môùi 35 tuoåi. Taùc phaåm chính cuûa oâng goàm 2 taäp“Thô “(1838) vaø“Tuyeån taäp thô”(1842). Thô oâng theå hieän xung ñoät bi thaûm giöõa con ngöôøi bò ñaày ñoïa vôùi theá giôùi baát nhaân, khaùt voïng caûi taïo xaõ hoäi, öôùc mô cuoäc soáng coâng baèng, töï do. Rieâng thô tình yeâu cuûa Plaxiñoâ giaøu caûm xuùc, sinh ñoäng vaø töï nhieân. OÂng quan taâm ñeán nhöõng ngöôøi bình daân, boäc loä lyù töôûng daân chuû (nhö “Göûi coâ thoân nöõ cuûa toâi” ), theå hieän veû ñeïp vaø söï giaøu coù cuûa queâ höông, thöùc tænh yù thöùc giaùc ngoä daân toäc (nhö “Cliatva”). Thô oâng coøn khaéc hoaï hình aûnh ngöôøi thoå daân maø soá phaän theå hieän tính moûng manh cuûa cuoäc soáng con ngöôøi, söï daõ man cuûa cheá ñoä thöïc daân, boäc loä roõ yù thöùc phaûn khaùng (nhö “Humuri”). Nhaø thô luoân khao khaùt haønh ñoäng. OÂng coâng khai tuyeân boá trong nhieàu taùc phaåm laø saün saøng ñoái maët vôùi chính quyeàn chuyeân cheá, lôùn tieáng nguyeàn ruûa noù vaø ca ngôïi töï do (nhö “Con ngöôøi baát töû”û). Ñænh cao thô oâng laø baøi tuïng ca ”Hicoâtencatl”. Plaxiñoâ laø moät nhaø thô tröõ tình yeâu nöôùc. Vaøo nhöõng naêm chính quyeàn phaûn ñoäng taêng cöôøng ñaøn aùp vaø khuûng boá, nhieàu ngöôøi ñaõ khuyeân oâng neân laùnh ra nöôùc ngoaøi. OÂng nhaát möïc töø choái vì lyù do: oâng chæ laøm ngöôøi Cuba , soáng vaø cheát treân ñaát nöôùc Cuba. Tính chaát yeâu nöôùc, tinh thaàn ñaáu tranh cho töï do, cuõng nhö maøu saéc daân toäc laøm thô oâng ñöôïc nhaân daân meán moä vaø traân troïng. Traøo löu laõng maïn baét ñaàu töø thi ca sau aûnh höôûng tôùi tieåu thuyeát vaø kòch. Do cuõng ñi saâu khai thaùc nhöõng ñeà taøi treân cuûa thi ca neân coù nhieåu loaïi tieåu thuyeát: tieåu thuyeát lòch söû, tieåu thuyeát phong tuïc, tieåu thuyeát tình caûm Tieåu thuyeát laõng maïn phaàn nhieàu noùi ñeán tình yeâu thöôøng bi thaûm ñeå leân aùn xaõ hoäi, söï phaân bieät chuûng toäc vaø söï khaùc bieät giai caáp. Hoï coù phong caùch khaùc nhau nhöng ñeàu goùp phaàn laøm cho tieáng Taây Ban Nha phong phuù vaø trong saùng . Taùc phaåm tieåu thuyeát laõng maïn tieâu bieåu nhaát laø”ø Maria” (1867) cuûa Horhe Ixaacx (1837 - 1895). Truyeän keå baèng ngoâi thöù nhaát cuûa nhaân vaät chính Ephrain. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
17. Vaên chöông Mó La Tinh - 17 - Anh ta ñi du hoïc trôû veà gia ñình treân bình nguyeân Cauca, gaëp coâ em hoï Maria, con nuoâi cuûa cha meï chaøng vaø ñem loøng yeâu meán ngöôøi thieáu nöõ kieàu dieãm aáy. Ñoâi löùa soáng nhöõng ngaøy haïnh phuùc trong trong tình yeâu thöông cuûa cha meï vaø söï trung thaønh cuûa nhöõng ngöôøi noâ leä da ñen. Nhöng Maria bò ñoäng kinh. Cha Ephrain quyeát ñònh göûi chaøng ñi chaâu Aâu thi laáy baèng y hoïc, vôùi hi voïng cöùu ñöôïc naøng. Song do vaéng choàng, beänh taät cuûa Maria caøng theâm traàm troïng. Khi bieát tin, Ephrain trôû veà thì ngöôøi yeâu khoâng coøn nöõa. Caâu chuyeän tình ôû moät thaùi aáp mang teân “Thieân ñöôøng” mang nhieàu yù nghóa. Tuyeán tình yeâu laõng maïn töông öùng vôùi böùc tranh ñieàn vieân veà quan heä xaõ hoäi (chuû noâ – noâ leä) traùi ngöôïc vôùi maâu thuaãn trong thöïc teá lòch söû cuõng phaàn naøo bieåu loä söï phuû nhaän thöïc taïi. Taùc phaåm môû ra cho vaên xuoâi hieän taïi moät con ñöôøng môùi. Vaên taøi cuûa taùc giaû ñöôïc dö luaän khaúng ñònh. Vôùi”Maria” cuûa Ixaacx, vaên chöông laõng maïn ôû chaâu Myõ Latinh cuõng keát thuùc vaø chuyeån daàn sang xu höôùng hieän thöïc. b. Chuû nghóa hieän thöïc Hai nhaø vaên Anmaâyña (1830 -1861) vaø Gana (1830- 1920) laø nhöõng ngöôøi môû ñaàu cho vaên chöông hieän thöïc Myõ Latinh. Amaâyña laø ngöôøi Braxin. Taùc phaåm “Kyù öùc cuûa moät vieân ñoäi daân quaân” laø taùc phaåm hieän thöïc ñaàu tieân ôû Braxin. Tuy nhieân, Blext Gana laø ñaùng noùi nhaát. OÂng sinh ra ôû Sanchiagoâ (Chileâ) trong moät gia ñình baùc só noåi tieáng. OÂng töøng hoïc ôû Hoïc vieän quoác gia Xanchiagoâ moât trung taâm cuûa cuoäc ñaáu tranh tö töôûng vaø vaên hoïc ôû Chileâ baáy giôø, vaø Hoïc vieän Quaân söï quoác gia caáp cao Paris, toát nghieäp vôùi quaân haøm trung uyù, kyõ sö traéc ñòa. OÂng töøng chòu aûnh höôûng saùng taùc cuûa Ban zaéc. OÂng xuaát hieän treân vaên daøn nhöõng naêm 50 cuûa theá kyû XIX. Tieåu thuyeát ñaàu tay laø ”Tình caûnh xaõ hoäi” (1853}, sau laø caùc taùc phaåm: “Laàm laïc vaø thaát voïng” (1855), “Moái tình ñaàu” (1858), “Tuyeät voïng” (1858), “Hoan Ñeâ Aria”(1858) OÂng coøn cho ra ñôøi vôû kòch “Vinh quang cuûa gia ñình”(1858). Taát caû ñeàu mang daáu aán cuûa chuû nghóa laõng maïn ñang thoáng trò vaên ñaøn. OÂng keå nhöõng caâu chuyeän veà möu moâ, nhöõng haøng vi phaûn traéc, nhöõng noãi thaát voïng trong tình yeâu, cuõng nhö vieäc quaù ñeà cao nhöõng thuû phaùp taàm thöôøng nhaèm loâi cuoán ñoäc giaû ñaõ laøm lu môø nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi ñaët ra trong saùng taùc buoåi ñaàu cuûa Gana. Tieåu thuyeát” Soá hoïc trong tình yeâu” (1860) ñaùnh daáu böôùc chuyeån bieán quan troïng cuûa taùc giaû. Taùc phaåm theå hieän quùa trình thoaùi hoùa cuûa moät thanh nieân Chileâ voán löông thieän vaø coù taøi ñaõ bò sa ngaõ trong moâi tröôøng giaû doái vaø vuï lôïi cuûa xaõ hoäi tö saûn, ñaàu haøng tröôùc quyeàn uy tuyeät ñoái cuûa ñoàng tieàn. Ñieàu naøy theå hieän tö töôûng phuû ñònh xaõ hoäi cuûa Gana. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
18. Vaên chöông Mó La Tinh - 18 - Taøi naêng hieän thöïc ñöôïc tieáp tuïc phaùt trieån ôû giai ñoaïn sau vôùi”Traû nôï”- 1861, “Mactin Rivax” - 1862, vaø “Lí töôûng moät thaèng ngoác” - 1863. OÂng xaây döïng moät heä thoáng nhaân vaät kieåu“ngöôøi treû tuoåi giaøu tham voïng”cuûa Banzaéc. Hoï thaønh vaät hi sinh trong cuoäc taán coâng baát löïc vaøo xaõ hoäi tö saûn. Thieân kí söï “Töø Niuooùc ñeán Niagana” chaám döùt giai ñoaïn saùng taùc thöù 2 vaø sau ñoù laø söï im laëng keùo daøi trong chöøng 30 naêm. OÂng laøm ngoaïi giao vaø soáng nhieàu naêm ôû chaâu Aâu. Naêm 1897, oâng cho xuaát baûn cuoán “Thôøi kì khaùng chieán”. Ñoù laø moät cuoán tieåu thuyeát anh huøng ca vieát veà Chileâ 1814 -1817. Nhöõng taùc phaåm cuoái cuøng cuûa oâng laø” Nhöõng ngöôøi di cö “ - 1974, “Thaèng ñieân Extero” - 1909, vaø “Gleâñix Pheâyrphin” - 1912. Chuùng coù tính chaát chaâm bieám haøi höôùc, nhöng theå hieän moät caùch bi quan ñoái vôùi cuoäc soáng. OÂng maát taïi Paris. Nhö vaäy, Blext Gana ñaõ mang laïi cho neàn vaên chöông Myõ Latinh “moät taán troø ñôøi”Chileâ maø ñænh cao laø”Mactin Rivax”. Nhöõng nguyeân taéc cuûa chuû nghóa hieän thöïc pheâ phaùn ñaõ ñöôïc oâng vaän duïng ñeå khaéc hoïa nhöõng nhaân vaät ñieån hình cuûa xaõ hoäi Chileâ baáy giôø, nhaèm taùi hieän böùc tranh chaân thöïc, khaùch quan veà ñôøi soáng daân toäc. OÂng laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaët neàn moùng cho chuû nghóa hieän thöïc Myõ Latinh. Ñoaøn Ñình Ca nhaän ñònh: “Gana ñaõ phaûn aùnh söï chuyeån bieán xaõ hoäi Chileâ töø phong kieán qua cheá ñoä tö baûn. Ngöôøi ñoïc ñi vaøo taùc phaåm cuûa oâng nhö vaøo xem moät vieän baûo taøng lòch söû, ôû ñaáy hoï ñaõ thaáy moïi caûnh töôïng xaõ hoäi, ñuû caùc haïng ngöôøi”. Gaàn cuoái theá kyû 19, xu höôùng hieän thöïc ñaõ hoaøn toaøn thaéng theá. Nhöõng taùc phaåm hieän thöïc lôùn ra ñôøi nhö “Tôùi mieàn bôø bieån” cuûa Mactinet (Eâcuador, 1868- 1909). Ñaëc bieät laø caùc taùc phaåm cuûa Assis. Maria Machado de Assis laø ngöôøi Braxin .OÂng ñeå laïi hai taùc phaåm noåi tieáng laø “Kincat Booùcba” vaø “Ñoângcat Muahoâ. Caùc nhaø pheâ bình ñaùnh giaù oâng raát cao, ví oâng vôùi Banzaéc trong vaên chöông hieän thöïc Braxin vaø Myõ Latinh. Noäi dung cuûa vaên chöông hieän thöïc ñaùng chuù yù nhaát laø vaán ñeà thoå daân. Tröôùc ñoù cuõng ñaõ coù moät soá nhaø vaên, nhaø thô (nhaát laø trong traøo löu vaên chöông laõng maïn) ñoâi khi coù noùi tôùi ngöôøi Iudioâ trong taùc phaåm, tuy vôùi nhöõng neùt thöôøng xa laï leäch laïc vôùi ñôøi soáng thöïc. Caùi nhìn cuûa hoï cuõng khoâng thaät ñuùng ñaén, luùc thô moäng laõng maïn, laïi coù khi bi quan. Hoï cho ngöôøi Iudioâ hay ghen tuoâng, doái traù, soáng hoang daïi nhö nhöõng con thuù, laø naïn nhaân cuûa bao taàng aùp böùc boùc loät, nhöng khoâng bieát vaø khoâng yù thöùc ñöôïc, vaø neáu choáng laïi thì chæ coù moät con ñöôøng laø gieát keû thuø, troán vaøo röøng ñeå roài cheát ñoùi cheát reùt hoaëc laøm moài cho thuù döõ. Döôùi con maét cuûa caùc nhaø vaên hieän thöïc, tuy chöa phaûi ñaõ heát haïn cheá, nhöng hình aûnh ngöôøi Iudioâ trung thöïc hôn. Hoï laø nhöõng ngöôøi da ñoû chính coáng hoaëc ngöôøi lai. Treân vai hoï mang hai khoái naëng laø söï uy hieáp cuûa thieân nhieân vaø söï aùp böùc cuûa con ngöôøi. Ñoù laø röøng nuùi, thuù döõ , soâng ngoøi luoân gaây ra baõo luït, tai hoïa. Con ngöôøi aùp böùc thì laø nhöõng tuø tröôûng, nhöõng ngöôøi caàm quyeàn, cha coá, con Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
19. Vaên chöông Mó La Tinh - 19 - buoân xaûo traù Ngöôøi baûn xöù bò ñaåy tôùi caùc ñoàn ñieàn troàng mía, chuoái, caøpheâ, boâng, cacao vaø caùc haàm moû. Hoï ñaõ bieát caêm thuø vaø baét ñaàu coù yù thöùc trong caùc cuoäc ñaáu tranh. Hoï thöôøng bò thaát baïi, nhöng yù thöùc giaùc ngoä ngaøy caøng cao vaø loøng caêm thuø ngaøy moät lôùn. Ñeán nhaø vaên Peâru Vadehoâ thì ngöôøi Iudioâ ñaõ thaønh ngöôøi caùch maïng chaân chính. Xeda Vadehoâ (1892-1893) laø nhaø thô, nhaø vaên Peâru “moät nhaân vaät ñaëc saéc nhaát cuûa vaên chöông Myõ Latinh” (nhaän xeùt cuûa Ñeâpeâtôrô). OÂng laø ngöôøi coäng saûn, sinh ra trong gia ñình ñoâng con (12 ngöôøi). Naêm 1913, oâng hoïc trieát hoïc vaø vaên hoïc, toát nghieäp vôùi luaän vaên “Thô laõng maïn Taây Ban Nha”. Sau ñoù, oâng vöøa hoïc vöøa daïy theâm ñeå kieám tieàn. Trong soá hoïc troø cuûa oâng coù Aleâgria sau trôû thaønh nhaø vaên hoùa lôùn. Naêm 1918, oâng ñeán thuû ñoâ Lima, cho xuaát baûn taäp thô ñaàu tay“Loâx Heâranñoâx Neâgroâx”. Cuoái naêm 1920, oâng trôû veà queâ lieàn bò toáng giam 112 ngaøy moät caùch voâ cô.ù Ñaây laø moät noãi baát haïnh luoân aùm aûnh nhaø thô cho ñeán cuoái cuoäc ñôøi. Naêm 1921, oâng ñöôïc ra tuø, vaø ñaàu naêm 1922 cho xuaát baûn taäp thô”Tôrinxe”â theå hieän söï chín muoài taøi thô cuûa oâng, naâng oâng leân vò trí môû ñaàu cho khuynh höôùng tieân phong trong vaên chöông Myõ Latinh. Sau ñoù, oâng soáng löu vong ôû chaâu Aâu vaø khoâng bao giôø trôû veà toå quoác mình nöõa. OÂng soáng ôû Paris trong hoaøn caûnh ngheøo tuùng, tuy vaãn coäng taùc vôùi caùc tôø baùo xaõ hoäi ôû Peâru. OÂng ñi nhieàu nöôùc, coù Taây Ban Nha, nôi in taäp“Tôrinxeâ”.õ OÂng töøng ba laàn thaêm Lieân Xoâ, coù gaëp Maiacoápxki, khi veà Paris cho ra ñôøi kí söï “Nöôùc Nga trong naêm 1921” vaø”Nhöõng suy nghó döôùi chaân ñieän Kremli”. OÂâng maát ôû Paris naêm 1938. Ñoù laø moät caùi cheát theâ thaûm trong caûnh ngheøo khoå. Aragoân ñaõ ñoïc ñieáu vaên baèng nhöõng lôøi leõ caûm ñoäng. Vadehoâ chuû yeáu vieát thô nhöng cuõng ñeå laïi nhieàu truyeän ngaén vaø ñaëc bieät laø tieåu thuyeát “Tungxteno”, trong ñoù xaây döïng moät ngöôøi Iudioâ ñaõ coù söï giaùc ngoä veà daân toäc vaø giai caáp, ñaõ bieát ñeán Lieân Xoâ vaø Leânin, bieát ñaáu tranh vì lí töôûng xaõ hoäi chuû nghóa. Veà kòch hieän thöïc phaûi keå ñeán Xanchex (1857-1910), nhaø vieát kòch Achentina - Urugoay. OÂng sinh ôû Urugoay. Luùc treû, oâng soáng ôû thuû ñoâ Buieânoâx Airex (Achentina), laøm baùo töø 14 tuoåi, cuoäc soáng raát ngheøo tuùng. Taùc phaåm ñaàu tay laø vôû haøi kòch sinh hoaït “Nhöõng caùnh cöûa beân trong”(1897), khoâng maáy coù tieáng vang. Vôû thöù hai “Con ngöôøi löông thieän”(1903) bò caám dieãn. Sau ñoù,“Ñöùa con baùc só cuûa toâi” (1903) vöøa ra ñôøi laäp töùc ñöôïc taùn thöôûng ôû Achentina. Xung ñoät kòch laø maâu thuaãn giöõa moät ngöôøi Gauchoâ (teân goïi moät cö daân bieät laäp ôû vuøng ñoàng coû Nam Mó coøn giöõ loái soáng coå xöa tuy ñöôïc hoøa troäng doøng maùu ngaøy töø buoåi ñaàu xaâm löôïc cuûa Taây Ban Nha) vôùi moät ñöùa con trai hoïc ôû thaønh phoá cuûa oâng ta. Ñoù laø cuoäc xung ñoät giöõa cuõ vaø môùi, giöõa hai loái soáng nguyeân thuyû phoùng tuùng ôû ñoàng coû vaø tö saûn ích kæ. Sau thaønh coâng naøy oâng vieát lieân tieáp 20 vôû trong voøng 6 naêm, nhö : “Ngöôøi phuï nöõ ngoaïi bang”-1904,“Vöïc thaúm”-1905, “Trong gia ñình”-1906, “Ñoàng tieàn gæa”-û1907 Gaàn nhö caùc vôû kòch naøy ñeàu vieát veà ngöôøi Gauchoâ. Vinh quang cuûa Xanchex toàn taïi khoâng laâu. Naêm 1910, oâng sang chaâu Aâu, cö truù ôû Milan (Italia) vaø maát ôû ñaây. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
20. Vaên chöông Mó La Tinh - 20 - Kòch Xanchex tieâu bieåu cho loaïi hình vaên chöông ñöôïc goïi laø“vaên chöông Gauchoâ” ôû Myõ Latinh. Veà noäi dung,”chaát ñoàng coû” thaám vaøo caùc trang vieát cuûa oâng ngay caû khi oâng vieát veà cuoäc soáng ñoâ thò. Nhaân vaät chính laø ngöôøi Gauchoâ choáng laïi vaên minh tö saûn. Veà ngheä thuaät, kòch tính caêng thaúng, ngoøi buùt daït daøo caûm xuùc, ngoân ngöõ kòch gaàn vôùi ñôøi soáng. OÂng laø ngöôøi ñaët cô sôû cho kòch hieän thöïc ôû Achentina, Urugoay vaø Myõ Latinh. 3. Giai ñoaïn tröôûng thaønh vaø phaùt ñaït Ngöôøi môû ñaàu giai ñoaïn naøy laø Joseù Marti, nhaø thô, nhaø vaên, ngöôøi anh huøng daân toäc, nhaø caùch maïng, nhaø vaên hoùa vó ñaïi cuûa Cuba, cha ñeû cuûa neàn ñoäc laäp Cuba. Teân tuoåi cuûa oâng gaén vôùi ”Moderniste” laø moät traøo löu môùi, moät cuoäc caùch maïng trong vaên chöông, ngheä thuaät. Töø ñeà taøi, noäi dung cho ñeán töø ngöõ, vaàn ñieäu cuûa vaên xuoâi vaø thi ca ñeàu ñöôïc bieán ñoåi lôùn. Joseù Marti sinh ngaøy 28/1/1853 ôû La Habana, trong moät gia ñình quaân nhaân goác Taây Ban Nha, sôùm töï laäp vaø hoaït ñoäng caùch maïng. “Apñala” laø taùc phaåm ñaàu tay cuûa oâng. Ñaây laø vôû kòch baèng thô thaám nhuaàn tinh thaàn yeâu nöôùc choáng xaâm laêng, ñöôïc ñaêng treân baùo “Toå quoác töï do” naêm 1869. OÂng voán coäng taùc vôùi tôø baùo mang khuynh höôùng keâu goïi giaønh ñoäc laäp cho Cuba naøy. Naêm 1869, oâng bò baét vaø bò caàm tuø, roài bò truïc xuaát sang Taây Ban Nha naêm 1871. ÔÛ ñaây, oâng vieát vaø xuaát baûn thieân hoài kyù “Tuø nhaân chính trò ôû Cuba”, toá caùo toäi aùc ñaãm maùu cuûa chính quyeàn thöïc daân Taây Ban Nha. OÂng toát nghieäp cöû nhaân luaät, trieát vaø vaên chöông ôû Mañrít. Naêm 1875, OÂng trôû veà Meâhicoâ laøm baùo vaø tuyeân truyeàn caùch maïng. OÂng vieát vôû kòch thô ”Tình yeâu vaø tình yeâu seõ taét”, ñöôïc trình dieãn ôû thuû ñoâ. Ñaàu naêm 1877, oâng bí maät veà Cuba ñeå tìm hieåu tình hình caùch maïng trong nöôùc, sau ñoù sang cö truù vaø daïy hoïc ôû Goateâmala. Khi cuoäc chieán tranh 10 (1868 – 1877) ôû Cuba keát thuùc, giai caáp tö saûn vaø ñòa chuû baûn xöù phaûn boäi quyeàn lôïi nhaân daân, thoûa hieäp chính quyeàn thöïc daân Taây Ban Nha, oâng veà nöôùc vaø nhoùm laïi ngoïn löûa caùch maïng. Keá hoaïch khôûi nghóa bò baïi loä, oâng bò baét vaø moät laàn nöõa bò truïc xuaát sang Taây Ban Nha. Naêm 1880, oâng ñeán New York (Myõ), thaønh laäp Ñaûng caùch maïng Cuba (1892) – laø löïc löôïng ñoå boä veà Cuba sau naøy. Cô quan ngoân luaän laø Baùo “Toå quoác” do oâng saùng laäp, nôi ñaêng nhöõng tröôùc taùc cuûa oâng veà daân toäc vaø caùch maïng. Moät loaït taùc phaåm lôùn cuûa oâng ra ñôøi trong giai ñoaïn naøy nhö” Ixmaelido “(1882) - taäp thô ñaàu tay coù tieáng vang, coät moác quan troïng trong vaên chöông Myõ Latinh seõ ñöôïc tieáp noái trong suoát 40 naêm sau. Noäi dung taùc phaåm ca ngôïi tính chaát nhaân ñaïo saâu saéc, ñoái laäp vôùi theá giôùi toäi aùc cuûa boïn thöïc daân. Hình töôïng thô môùi laï, lieân töôûng maïnh, ngoân ngöõ bình dò, aâm luaät chaët, mang phong vò daân ca. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
21. Vaên chöông Mó La Tinh - 21 - “Nhöõng boâng hoa bò ñaøy aûi” (1882 – 1887) laø taäp thô thöù hai, boäc loä yù thöùc traùch nhieäm cuûa nhaø thô tröôùc toå quoác vaø nhaân daân. “Nhöõng vaàn thô giaûn dò” (1891) goàm 46 baøi thô voâ ñeà. Khi aáy ñeá quoác Myõ môû Hoäi nghò chaâu Myõ laàn thöù I vôùi daõ taâm xaâm löôïc Cuba vaø chaâu Myõ Latinh. Taäp thô ñöôïc coi laø tieâu bieåu nhaát cho phong caùch saùng taùc cuûa Marti: roõ raøng vaø giaûn dò – oâng luoân coi laø nguyeân taéc haøng ñaàu. ÔÛ nhieàu baøi trong taäp thô naøy (nhö “Coâ gaùi Goateâmala” ), coù söï roõ raøng veà tö töôûng, söï uyeån chuyeån trong theå hieän, keát hôïp taøi tình vôùi nhaïc ñieäu daân ca. “Nhöõng vaàn thô töï do” (1913) laø taäp thô cuoái cuøng cuûa oâng goàm 44 baøi saùng taùc vaøo nhöõng naêm 1878 – 1882. Muïc ñích cuûa taùc phaåm nhö oâng xaùc ñònh: “Ñeå laïi trong loøng ngöôøi ñoïc hình töôïng ngöôøi chieán só”. Thaùng 4/1895, sau 14 naêm chuaån bò löïc löôïng, Marti vôùi tö caùch laø laõnh tuï toái cao cuûa caùch maïng ñaõ bí maät trôû veà toå quoác tröïc tieáp chieán ñaáu giaønh ñoäc laäp, vaø ñaõ hy sinh taïi tænh Orientoâ luùc 42 tuoåi. Cuoäc ñôøi cuûa Joseù Marti laø moät baûn anh huøng ca vó ñaïi. Di saûn tröôùc taùc cuûa oâng phong phuù vaø ñoà soä. Ngoaøi thô, oâng coøn vieát vaên chöông chính luaän (Toaøn taäp goàm 20 cuoán). OÂng laø ngöôøi ñaàu tieân döï ñoaøn ngaøy ñeá quoác Myõ baønh tröôùng, baùo tröôùc hieåm hoïa “con quaùi vaät”. Thaät laø moät lôøi tieân tri saùng suoát vì Cuba môùi giaûi phoùng ñöôïc khoâng bao laâu laïi rôi vaøo tay Myõ. Moät chính khaùch Myõ, ngay töø ñaàu theá kyû 18, ñaõ noùi: Cuba gioáng quaû taùo treân caây Taây Ban Nha, ngöôøi Myõ phaûi chaêm chuù theo doõi luùc noù chín, vì heã rôi laø rôi vaøo tay Hoa Kyø. OÂng cuõng laø nhaø vaên chaâu Myõ ñaàu tieân vieát veà Vieät Nam. Ñoù laø baøi “Cuoäc haønh trình qua ñaát nöôùc An Nam” (Taïp chí Tuoåi vaøng, naêm 1889), toû söï ñoàng tình vôùi cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp cuûa daân toäc ta. Ñeâpeâtôrô nhaän ñònh veà Marti: “OÂng laø moät ngöôøi hoïc vaán uyeân baùc, coù theå noùi laø moät nhaø hoïc giaû baùch khoa, moät nhaø nhaân ñaïo chuû nghóa”. Saùng taùc cuûa Marti coù aûnh höôûng saâu roäng ñeán tieán trình vaên chöông Cuba vaø Myõ Latinh. Phiñel Castroâ cho raèng: “Taùc phaåm cuûa oâng laø chieác chia khoùa môû cho vieäc tìm hieåu Myõ Latinh trong caùc thôøi ñaïi tröôùc oâng, cuûa oâng vaø sau oâng”. Ñieàu quan troïng nhaát laø söï thaâm nhaäp, chieám lónh hieän thöïc Myõ Latinh vôùi tö töôûng daân toäc, ñoäc laäp vaø caùch maïng. Tröôùc Marti, ñaàu theá kyû 19, chuù yù khai thaùc hieän thöïc Myõ Latinh coù caùc taùc giaû A. Bello (Chileâ - 1781 - 1863) vaø J . M. Herredia (Cuba - 1803 - 1839). Marti goïi hoï laø hai nhaø thô daân toäc ñaàu tieân cuûa Myõ Latinh. Tuy hieän thöïc chæ laø thieân nhieân, phong tuïc taäp quaùn vaø lôøi aên tieáng noùi Trong giai ñoaïn 1868 – 1878, khi hai daân toäc Cuba vaø Pooctoâ Ricoâ choáng Taây Ban Nha, maûng thô chieán ñaáu xuaát hieän, khuynh höôùng Myõ Latinh ñöôïc naâng cao theâm moät böôùc. Tuy caùc taùc giaû môùi laø nghóa quaân caàm buùt, chöa phaûi laø ngheä só caàm göôm, laïi chöa bao truøm leân toaøn boä vaên chöông Myõ Latinh. Hôn theá, khoâng ít tröôøng hôïp coøn rôi vaøo caûi löông thoûa hieäp, hoaëc chæ phaûn aùnh hieän thöïc moät caùch baát chôït, thuï ñoäng nôi chieán tröôøng. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
22. Vaên chöông Mó La Tinh - 22 - Vaäy laø, ngay trong nhöõng taùc giaû vaø taùc phaåm tieân tieán nhaát, vaên chöông Myõ Latinh tröôùc Marti coøn thieáu caùch nhìn toaøn dieän, ñuùng ñaén vaø khoa hoïc. Maëc duø coù hieän thöïc Myõ Latinh nhöng nhöõng vaán ñeà sinh töû, coát loõi chöa ñöôïc ñeà caäp tôùi moät caùch thoûa ñaùng. Thaäm chí, ngay caû thi haøo R. Dario coøn coâng khai tuyeân boá: hieän thöïc Myõ Latinh khoâng coù gì coù theå nuoâi döôõng ñöôïc nhöõng saûn phaåm tinh thaàn cuûa hoï. Marti nhaän ra tình traïng leä thuoäc, queø quaët, chöa coù dieän maïo rieâng vì bò Taây Ban Nha hoùa moät caùch nghieâm troïng vaø coù theå seõ bò Myõ hoùa voán laø haäu quaû cuûa thôøi kyø thuoäc ñòa. OÂng yeâu caàu, Myõ Latinh phaûi töï tìm mình, khaúng ñònh ñöôïc mình trong coäng ñoàng quoác teá, vaø tìm caùch theå hieän trong thôøi ñaïi mình. OÂng ñaõ troïn ñôøi coáng hieán theo höôùng ñoù. Thöïc teá, vaên chöông Marti khaéc hoïa hình aûnh Myõ Latinh hieän thöïc nhaát, vaän duïng nhuaàn nhuyeãn, saùng taïo nhöõng di saûn ngheä thuaät cuûa nhieàu neàn vaên chöông theá giôùi ñeå theå hieän chuû ñeà Myõ Latinh. OÂng ñaëc bieät coù nhieàu ñoùng goùp trong caùch taân thô. Thô tröõ tình cuûa oâng thaønh maãu möïc cho söï tìm toøi, theå nghieäm cuûa nhieàu ngheä só Myõ Latinh. OÂng ñoøi hoûi: Thô caàn“gaén lieàn vôùi cuoäc soáng muoân ngöôøi ñau khoå”, vaø nhaø thô phaûi“nhìn thaáy tröôùc nhöõng gì seõ vieát”. OÂng coøn yeâu caàu “trong thô ca cuõng nhö trong hoäi hoïa, ñieàu baét buoäc laø phaûi töï nhieân”. Thô oâng “ngaén vaø giaûn dò vieát ra khoâng phaûi baèng möïc cuûa Vieän haøn laâm maø baèng maùu”. Thô oâng thaønh nguoàn coå vuõ lôùn lao ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng laø vì theá. Nhö vaäy, phong traøo thô “Moderniste” do Joseù Marti khôûi xöôùng töø naêm 1882 ñöôïc ñoâng ñaûo caùc nhaø thô cuøng thôøi vaø sau oâng tieáp tuïc trong voøng 40 naêm sau ñoù nhö Naheâra (Meâhicoâ, 1859 – 1895); Sinvaùt (Coâloâmbia, 1865 – 1896) . Noù bao truøm Myõ Latinh, aûnh höôûng tôùi Taây Ban Nha, ñoàng thôøi giaûi phoùng vaên chöông Myõ Latinh ra khoûi chieác gaäy chæ huy cuûa vaên ñaøn chaâu AÂu. Ngöôøi keá thöøa vaø laø ñaïi bieåu xuaát saéc nhaát cho phong traøo naøy laø nhaø thô mang doøng maùu thoå daân ngöôøi Nicaragoa: Ruben Dario (1867 – 1916). Ruben Dario sinh taïi Meâtapa (nay laø thaønh phoá mang teân oâng), thuoäc doøng maùu Choâroâteâga (thoå daân). Thuôû nhoû oâng oám yeáu vaø beänh taät, hoïc tröôøng doøng. Voán lieáng vaên chöông ban ñaàu cuûa oâng laø moät môù loän xoän, khoâng choïn loïc. OÂng laøm thô töø raát sôùm, 11 tuoåi. Töø 14 tuoåi oâng ñaõ coäng taùc vôùi tôø “Chaân lyù” (thaønh phoá Leâoâna), 18 tuoåi hoaøn thaønh cuoán “Thöù töï veà thô, nhöõng aâm thanh ñaàu tieân” (theo chuû nghóa laõng maïn). Naêm 1886, luùc 19 tuoåi, oâng ñeán Chileâ kieám soáng ôû Santiagoâ. Soáng ngheøo khoå, oâng vieát cho taïp chí “Thôøi ñaïi” vôùi nhuaän buùt ít oûi. Luùc naøy, oâng chòu aûnh höôûng cuûa phaùi Thi sôn vaø chuû nghóa töôïng tröng. Khi doïn tôùi Vanparaixoâ oâng cho in taäp “Maøn xanh” noåi tieáng ñöôïc coi laø tuyeân ngoân cuûa chuû nghóa hieän ñaïi ôû Myõ Latinh. Töø ñoù oâng laøm phoùng vieân cho moät töø baùo lôùn ôû Achentina, ñi du lòch nhieàu Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
23. Vaên chöông Mó La Tinh - 23 - nôi (Paris, Mañrit, Airex ). OÂng laáy vôï, li dò, laïi cöôùi Murido nhöng khoâng chung soáng ñöôïc bao laâu vaø baét ñaàu giaûi saàu ôû caùc quaùn röôïu. OÂng xuaát baûn 2 cuoán ôû Achentina laø “Nhöõng ngöôøi loãi laïc” (1893) vaø “Thaùnh ca” (1896). Cuõng nhö “Maøn xanh”, trong caùc taäp naøy, oâng ñi tìm caùi ñeïp thuaàn tuùy, daàn daàn loaïi boû caùc vaán ñeà xaõ hoäi ra khoûi thi ca. Khaåu hieäu oâng neâu ra laø “Choáng laïi söï taàm thöôøng hoùa trong vaên hoïc”. OÂng bò ñoäc giaû phaûn öùng maïnh. Töø ñoù thô oâng ñi vaøo beá taéc: Khoâng bieát chuùng ta seõ ñi veà ñaâu/ Maø cuõng chaúng hieåu töø ñaâu chuùng ta tôùi. Vaø oâng tuyeân boá: “Haõy vaën coå con Thieân nga” Naêm 1905, taäp “Baøi ca cuoäc ñôøi vaø nieàm hy voïng” boäc loä söï quan taâm ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi. Theo khuynh höôùng naøy roõ hôn laø taäp “Baøi haùt lang thang”(1907). Nhaân danh moät luïc ñòa ñang thöùc tænh, oâng keâu goïi thoáng nhaát Myõ Latinh voán laø moät vaán ñeà caáp baùch cuûa cuoäc ñaáu tranh luùc ñoù. Cuøng naêm, oâng veà Nicaragoa ñöôïc ñoùn noàng nhieät vaø ñöôïc Chính phuû chæ ñònh moät chöùc vuï ngoaïi giao ôû Taây Ban Nha. Khoâng laâu sau ñoù oâng töø boû taát caû vaø sang Paris. Ôû ñaây, oâng hoaøn toaøn suy suïp veà tinh thaàn vaø theå löïc, soáng lang thang khaép chaâu AÂu vaø chaâu Myõ. ÔÛ New York, oâng bò oám naëng, trong caûnh ñoùi ngheøo, khoâng ngöôøi thaân thích. Sau vôï oâng ñaõ ñöa oâng veà queâ höông. OÂng qua ñôøi treân baøn phaãu thuaät ôû thaønh phoá Leâoâna. Nhöõng taùc phaåm cuoái cuøng cuûa oâng loä roõ taâm traïng tuyeät voïng vaø ñau ñôùn. Toùm laïi, Darioâ laø nhaø thô tröõ tình lôùn cuûa Myõ Latinh. Taùc phaåm cuûa oâng ñaùnh daáu nhöõng tìm toøi cay ñaéng veà maët tinh thaàn cuûa xöù sôû oâng trong thôøi kyø cöïc kyø ñen toái. Thô oâng coù veû ñeïp vaø söùc maïnh huøng vó cuûa thieân nhieân Myõ Latinh. OÂng laø moät nhaø caùch taân thi ca lôùn. Do taøi naêng maø baûn thaân oâng ñaõ daàn daàn chieán thaéng khuynh höôùng thi ca xa rôøi cuoäc soáng cuûa nhaân daân vaø chaâu luïc mình. Vôùi söï ra ñôøi cuûa Chuû nghóa Moâñeùc maø Ruben Dario laø moät ñaïi bieåu lôùn nhaát ,vaên chöông Myõ Latinh böôùc vaøo thôøi kyø môùi, ñoäc laäp vaø daân toäc. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
24. Vaên chöông Mó La Tinh - 24 - PHAÀN II:MOÄT SOÁ TROÏNG ÑIEÅM TIEÂU BIEÅU TRONG GIAI ÑOAÏN TRÖÔÛNG THAØNH VAØ PHAÙT ÑAÏT I. Thô ca: Ñeâpeâtôrô vieát:”Coù theå noùi döôøng nhö coù hieän töôïng laïm phaùt veà thô ôû Myõ Latinh. Rieâng ôû Braxin toâi nhôù ñaõ gaëp tôùi 150 nhaø thô; ngaøy ñeâm hoï ñoïc thô, thaät laø loaïn thô. Ôû Chileâ cuõng vaäy, heát thaûy moïi ngöôøi ñeàu coù thi höùng, heát thaûy ñeàu laøm thô, heát thaûy ñeàu laø thi só Thô naèm ngay trong cuoäc soáng cuûa chaâu Myõ Latinh .Thöôøng laø khoâng coù ranh giôùi giöõa nhaûy muùa vaø thô, giöõa baleâ vaø thô, giöõa ca haùt, ngheä thuaät daân gian vaø thô”. Phaûi keå ñeán tröôùc tieân laø Mixtran (1889-1957), nöõ thi só Chileâ. Thô tröõ tình cuûa baø môû ñaàu thôøi kì phoàn thònh cuûa thô ca Myõ Latinh vôùi caùc teân tuoåi lôùn nhö Xeda Valeâhoâ, Pablo Neùruda, Nicolax Guillen Baø laø ngöôøi ñaàu tieân ôû Myõ Latinh ñöôïc taëng Giaûi thöôûng Nobel veà vaên chöông vaøo naêm 1945. Sinh trong gia ñình giaùo vieân trung hoïc, töø 16 tuoåi, baø laøm giaùo vieân roài hieäu tröôûng trung hoïc ôû nhieàu thaønh phoá. Baø in baøi thô ñaàu tieân vaøo naêm 1903 treân moät tôø baùo ñòa phöông. Caùi cheát töï saùt cuûa vò hoân phu ñeå laïi moät daáu aán saâu saéc trong cuoäc ñôøi vaø trong saùng taùc cuûa nhaø thô. Naêm 1922, baø ñeán Meâhicoâ theo lôøi môøi cuûa chính phuû ôû ñaây ñeå tham gia coâng cuoäc caûi caùch giaùo duïc. Töø 1924, baø laø laõnh söï Chileâ laàn löôït ôû caùc nöôùc Italia, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha, Braxin, Mó vaø laøm vieäc nhieàu naêm ôû Hoäi quoác lieân. Baø maát ôû Mó. Baøi” Xone veà caùi cheát” cuûa baø ñöôïc trao giaûi nhaát trong cuoäc thi ôû Sanchiagoâ. Naêm1914 môû ñaàu con ñöôøng vaên nghieäp cuûa baø. Taäp thô ñaàu tay “Noãi tuyeät voïng” ñaõ gaây moät chaán ñoäng maïnh trong vaên chöông chaâu luïc. Cuoäc soáng rieâng tö, moái tình bi thaûm ñaéng cay, nieàm khao khaùt chaùy boûng ñöôïc laøm meï, ñöôïc boäc baïch baèng tieáng noùi tröõ tình maõnh lieät cuûa moät taâm hoàn côûi môû vaø bình dò ñaõ taïo neân cöùc cuoán huùt maïnh.“Röøng truïi”, taäp thöù hai, ñeà taøi ñöôïc môû roäng hôn. Traùi tim nhaø thô bò voø xeù vì nhöõng baø meï coâ ñôn, nhöõng ñöùa treû coâi cuùt. Caùi toâi tröõ tình khoâng döøng laïi ôû caù nhaân maø bao truøm leân nhöõng cuoäc ñôøi baát haïnh cuûa haøng trieäu ngöôøi Myõ Latinh ñang ñaáu tranh giaønh cuoäc soáng. Taäp thô cuoái cuøng cuûa baø laø”Maùy eùp”in naêm 1954. Mixtôran keá thöøa vaên ngheä daân gian Indioâ. Baø naém baét caùch caûm caùch nghó cuûa ngöôøi daân baûn ñòa chaâu Myõ vaø kheùo theå hieän trong loaïi thô ca truyeàn thoáng. Ñaëc tröng cuûa thô cuûa baø (keå caû thô cuûa nhieàu nhaø thô lôùn khaùc ôû Myõ Latinh) laø söï quan taâm saâu saéc tôùi baûn chaát thöïc taïi vaø caùi nhìn nhaân ñaïo ñoái vôùi con ngöôøi. Thô Myõ Latinh ña daïng, nhieàu xu höôùng vaø phong caùch ñoäc ñaùo. Ví nhö thô Caùcñeânan (sinh 1925). Nhaø thô Nicaragoa naøy hoài nhoû soáng vôùi oâng baø noäi. Sau khi Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
25. Vaên chöông Mó La Tinh - 25 - toát nghieäp tuù taøi, oâng vaøo hoïc luaät vaø vaên chöông taïi moät tröôøng ñaïi hoïc ôû Meâhicoâ. Naêm 1914, toát nghieäp khoa Ngöõ vaên vôùi luaän vaên “Nhöõng khaùt voïng vaø ngoân ngöõ trong thô môùi ôû Nicaragoa” sau ñöôïc duøng laøm Lôøi môû ñaàu cho Tuyeån taäp “Thô môùi Nicaragoa”. Sau ñoù, oâng nghieân cöùu tieáng Anh taïi tröôøng ñaïi hoïc Coâloâmbia. Naêm 1950, oâng trôû veà Nicaragoa laäp tôø baùo “Sôïi chæ xanh”, dòch thô Mó vaø vieát baøi thô daøi “Vôùi Oancô ôû Managoa” ñöôïc taëng giaûi nhaát, nhaân 150 naêm ngaøy thaønh laäp thaønh phoá naøy. OÂng tham gia toå chöùc thanh nieân choáng cheá ñoä taøi Xoâmoâxa giaønh chính quyeàn. Vaøo caùc naêm 1952-1956, oâng vieát “Nhöõng vaàn thô phuùng thích” höôùng veà tình yeâu vaø choáng ñoäc taøi. Sau cuoäc baïo ñoäng thaát baïi, nhöõng ngöôøi caàm ñaàu bò gieát haïi, oâng buoäc phaûi chaïy troán. Töø ñoù, oâng laâm vaøo cuoäc khuûng hoaûng tinh thaàn roàiø quyeát ñònh ñi vaøo cuoäc soáng traàm tö maëc töôûng trong caùc tu vieän ôû Mó, Meâxicoâ, Coâloâmbia. Naêm 1965, oâng trôû veà Nicaragoa, ñöôïc phong linh muïc, roài thaønh laäp Giaùo khu Ñöùc baø goàm toaøn nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo khoå. Vaøo nhöõng naêm 1954-1956, oâng vieát caùc taäp “Giôø soá khoâng”, “Nhaõ ca” Naêm 1959, oâng tham gia Ban giaùm khaûo giaûi thöôûng haøng naêm cuûa Nhaø chaâu Mó (toå chöùc vaên hoùa cuûa Cuba), xuaát baûn “Lôøi chaøo möøng nhöõng ngöôøi Anh ñieâng chaâu Mó”. Sau ñoù, oâng ñi du lòch caùc nöôùc Coâtxta Rica, Peâru, Chileâ. Ñaëc bieät oâng vieát “ Khuùc ca Toå quoác” daâng taëng Maët traän daân toäc giaûi phoùng Xanñinoâ, ngöôøi toå chöùc vaø laõnh ñaïo cuoäc chieán ñaáu choáng cheá ñoä ñoäc taøi Xoâmoâxa. Naêm 1976, oâng tham gia Toøa aùn Bruùcxen II, toá caùo toäi aùc cuûa cheá ñoä ñoäc taøi ñoái vôùi nhaân daân Nicaragoa. Naêm 1977, noå ra cuoäc taán coâng traïi lính Xaêng Cacloât, vaø Cacñeânat bò vu laø taùc giaû tinh thaàn cuûa cuoäc baïo ñoäng. Quaân chính phuû luïc soaùt vaø cöôùp phaù thö vieän cuûa oâng, buoäc oâng phaûi soáng löu vong sang Coâxta Rica, nôi töø ñoù oâng gia nhaäp Maët traän Xanñinoâ. Sau khi caùch maïng giaønh thaéng lôïi, oâng ñöôïc baàu laø uyû vieân trung öông Maët traän vaø Boä tröôûng boä Vaên hoùa nöôùc coäng hoøa Nicaragoa. Ñoùng goùp chuû yeáu veà thô cuûa oâng laø thô khaùch quan. Cacñeâvan giaûi thích:“Thô khaùch quan laø thô ñöôïc saùng taïo bôûi nhöõng hình aûnh cuï theå cuûa theá giôùi beân ngoaøi, theá giôùi maø chuùng ta caûm nhaän vaø rung ñoäng, laø theá giôùi ñaëc bieät cuûa thô ca. Thô khaùch quan laø thô mang tính töï söï raát cao, ñöôïc xaây döïng töø nhöõng chaát lieäu cuûa ñôøi soáng thöïc vôùi nhöõng söï vieäc ñieån hình, vôùi nhöõng teân rieâng, nhöõng chi tieát ñaét, nhöõng tö lieäu chính xaùc bao goàm con soá thoáng keâ, nhöõng söï kieän vaø lôøi noùi”. Ñoù laø nhöõng vaàn thô vaên xuoâi giaûn dò, chaân chaát, giaøu nhaïc ñieäu, khoâng caâu neä vaøo vaàn luaät cuûa thô, vaøo soá töø nhaèm dieãn ñaït chính xaùc ñeán möùc cao nhaát nhöõng tö töôûng vaø tình caûm cuûa thi só tröôùc thöïc taïi, nhöõng nguyeän voïng thay ñoåi theá giôùi, nhöõng khaùt voïng ñoaøn keát, loøng yeâu thöông giöõa nhöõng con ngöôøi. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên