Khát vọng vươn tới hài hoà - Những nét cơ bản trong tư duy châu Á qua ví dụ về đạo lý Ấn Độ và Trung Hhoa

Nội dung text: Khát vọng vươn tới hài hoà - Những nét cơ bản trong tư duy châu Á qua ví dụ về đạo lý Ấn Độ và Trung Hhoa

1. KHÁT VNG VƯƠ N TI HÀI HỒ - NH NG NÉT CƠ BN TRONG TƯ DUY CHÂU Á QUA VÍ D V ðO LÝ N ð VÀ TRUNG HOA GS. TS. Eberhard Schockenhoff U viên H i đ ng c v n khoa h c Vi n Konrad Adenauer Bài phát bi u ngày 21-4-2006 t i tr ưng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân v ăn - ði h c Qu c gia Hà N i Tr n kh ng b ngày 11 tháng 9 n ăm 2001 cho th y chúng ta nĩi chung cịn hi u bi t quá ít i v các n n v ăn hố khác nhau v i nh ng th gi i quan, nh ng quan ni m v giá tr và hình thái tín ng ưng riêng c a mình. Chúng ta t p trung s chú ý vào th gi i ph ươ ng Tây. Khi đưc h i v nguyên nhân c a v kh ng b đánh vào New York và Washington, cĩ câu tr l i r ng thái đ ưa bo l c khơng ch n y sinh t s l m d ng tơn giáo cho m t chính sách tín ng ưng chính th ng, mà cịn t c m giác luơn b coi th ưng . Hưng v v ăn hố bi t tơn tr ng nét khác bi t c a nh ng ng ưi khác ð đ t đ n cu c s ng chung c a nhi u n n v ăn hố khác nhau trong th gi i DUY NH T này, cn ph i cĩ m t „t ư duy theo chi u t ng ưi khác đ n v i ta và t ta h ưng v ng ưi khác“. Khơng th thi u đưc n l c ti n đ n n n v ăn hố bi t tơn tr ng nét khác bi t c a nh ng ng ưi khác d a trên c ơ s c a quan h t ươ ng h . N n văn hố tơn tr ng trên c ơ s t ươ ng h cĩ ngh ĩa là „V ăn hố và l ch s c a NG ƯI NÀY khơng bao gi đưc coi là chu n m c cho NG ƯI KIA. C NG ƯI KIA c ũng c n b o v m t b n s c riêng b t r trong v ăn hố và l ch s , b n s c y cn đưc tơn tr ng ch khơng b ph nh n.“ Tuy nhiên, tơn tr ng s bình đng c a ng ưi khác địi h i chúng ta nhi u h ơn là ch thu n túy ch p nh n nét khác bi t c a h . V n đ c t lõi c a cu c chung s ng hồ bình là TÍNH ð 1
2. LƯNG mà trong đĩ, nĩi theo cách c a Goethe, ch ch p nh n ng ưi kia m t cách hình th c thì ch ng khác gì l ăng m h . Tính đ l ưng t o điu ki n đ chung s ng cho nh ng ng ưi v n hưng theo nh ng giá tr khác nhau, th m chí xung kh c nhau. Tính đ l ưng nh t đ nh khơng ph i là thu c tr bách b nh, nh ưng là điu ki n đ chung s ng hồ bình, vì cĩ nĩ mà nh n ra s khác bi t, c ũng nh ư ng ưc l i vì cĩ s khác bi t mà c n cĩ tính bao dung. T t nhiên, tính đ lưng d a trên cĩ đi cĩ l i, ngh ĩa là ai địi nh n đưc đ l ưng thì chính mình c ũng ph i t ra đ lưng. ðĩ là m t câu h i hĩc búa, vì gi i h n c a tính đ l ưng s ch m d t khi ng ưi kia khơng đ l ưng. Cơng nh n NG ƯI KHÁC v i s khác bi t c a h là m t khía c nh c a s tơn tr ng, là vơ t ư ch p nh n s khác bi t, c ũng nh ư kh n ăng thơng c m, kh n ăng đ ng c m m t cách khiêm nh ưng, h c h i và thi n chí – khơng dính dáng gì đn s đánh giá kho ng giao thoa là cách nhìn nh ng gì cĩ chung, mà là cơng nh n s khác bi t. Mt ph n c a nét khác bi t nĩi trên th hi n trong „ Khát v ng v ươ n t i hài hồ “ đưc ch n làm tiêu đ cho báo cáo này vì nĩ là tính ch t đ c tr ưng châu Á. Khát v ng v ươ n t i hài hồ là h ưng tm nhìn t i tính th ng nh t n sau nh ng s đ i ngh ch - mà nĩi cho cùng, tính th ng nh t đĩ đã vưt lên kh i s đ i ngh ch, vì nĩ là c ơ s c a s đ i ngh ch. Vì v y, khơng cĩ s l a ch n „A hay B“, mà ch cĩ „c A l n B“ mang tính tích h p, t ng h p và t o d ng quan h . I. n ð „Tơi t hào xu t thân t m t tơn giáo đã d y cho cho th gi i tính đ l ưng và ch p nh n tồn cu. Chúng tơi khơng nh ng ch tin vào tính đ l ưng trên kh p th gi i, mà cịn cơng nh n m i tơn giáo đu chính đáng“. Câu nĩi trên trích t di n v ăn khai m c c a Swami Vivekanada tr ưc Ngh vi n Tơn giáo th gi i Chicago n ăm 1893, ph n ánh ni m t hào là thành viên m t n n văn hố r ng l ưng. ð ng th i qua đĩ c ũng th y m t khía c nh là đo Hindu đưc đánh giá chung ra sao. Tính r ng l ưng c a Hindu giáo khơng nh ng ch đưc cơng nh n b i l p tr ưng phi b o l c (ahimsa) kiên đnh, mà c ũng b i s ch p nh n m i đ o giáo trong m h n mang đ th tín ng ưng khác nhau. Mt trong nh ng đ c tính c ơ b n c a Hindu giáo là k t h p nh ng cái khác bi t trong kh u hi u „th ng nh t trong đa d ng“ và ch p nh n chúng . Tuy nhiên, nh ng hành vi b o l c nh ư vi c các tín đ c c đoan Hindu phá h y nhà c u nguy n Babri Masijd Ayodhya h i tháng 12/1992, ho c nh ng v t n cơng thi u s C ơ đc giáo gia t ăng t 1999 c ũng làm nh ơ truy n th ng tín ng ưng cơng nh n NG ƯI KHÁC đã cĩ t hàng thiên niên k nay. 2
3. Nh n d ng Brahman và Atman Chìa khố m c a t ư duy n ð v „th ng nh t trong đa d ng“, chúng ta c ũng cĩ th g i là nh n dng „brahman“ và „atman“, nm trong t p Upansihaden ( đ ngh tham kh o thêm Chandogya- Upanishad trang 6 và 6-16). Trong đĩ cĩ m u truy n ng ngơn - d ưi d ng đ i tho i gi a cha và con - sau đây: „’Con trai c a cha đi l y cho cha m t qu đa’ ‘ ðây , th ưa cha kính m n.’ ‘B nĩ ra.’ ‘B ra r i, th ưa cha kính m n.’ ‘Con th y gì bên trong?’ ‘Cĩ nhi u h t nh , th ưa cha kính m n.’ ‘Hãy b đơi m t h t nh ra.’ ‘B ra r i, th ưa cha kính m n.’ ‘Con th y gì bên trong?’ ‘Khơng th y gì, th ưa cha kính m n.’ Lúc đĩ ng ưi cha nĩi v i con: ‘Th đĩ, con trai c a cha, cái tinh túy nh t mà con khơng nhìn th y đưc, t cái tinh túy đĩ m c ra cây đa thiêng liêng v ĩ đ i. Con hãy tin cha, cái tinh tuý y là b n th c a th gi i, là th c th , là Atman. ðĩ chính là con (tat tvam asi), Shvetaketu .’ ‘Cha hãy cho con m t li ch giáo n a, th ưa cha kính m n.’ ‘ ðưc thơi’, ng ưi cha nĩi. ‘ð ch mu i này vào nưc và sáng s m mai quay l i bên cha.’ Ng ưi con làm theo. Lúc đĩ ng ưi cha nĩi v i con: ‘Hãy đư a cho cha ch mu i mà t i qua con đã đ vào n ưc.’ Ng ưi con tìm mu i, nh ưng khơng th y, b i vì mu i đã tan h t. ‘Con hãy đt mơi vào gĩc này và u ng m t ng m. Con th y th nào?’ ‘M n .’ ‘U ng m t ng m chính gi a. Con th y th nào?’ ‘M n .’ ‘U ng m t ng m t gĩc kia. Con th y th nào?’ ‘M n .’ ‘ ð t bát xu ng và ra đây.’ Ng ưi con làm theo và nĩi: ‘U ng ch nào c ũng th .’ Lúc đĩ ng ưi cha nĩi v i con: ‘Chính th , con trai c a cha, con khơng th y gì t n t i, nh ưng nĩ v n đ y cái tinh tuý y là b n th c a th gi i, là th c th , là Atman. ðĩ chính là con, Shvetaketu .’“ Mi m t ví d đ u ch m d t nh ư nhau b ng cơng th c: „tat tvam asi“ - „ ðĩ chính là con“, đ ch ra c u trúc nh t nguyên c a th c t i. D ưi ánh sáng c a „H c thuy t b t nh nguyên vơ hình“ thì mi s đ i ngh ch đ u ch cĩ ý ngh ĩa th c th . Vì b n th th gi i v ĩ mơ (Brahman) và th gi i vi mơ (Atman) ch là m t, ch khác là nhìn t hai khía c nh khác nhau. 3
4. Bái ph c cơng th c nh n d ng - brahman và atman ch là m t - Schopenhauer ng d ng nĩ vào mơn luân lý h c và nĩi r ng r t cu c đã tìm ra câu tr l i thuy t ph c cho câu h i, t i sao ta l i cn ph i yêu quý ng ưi xung quanh. B i vì: ng ưi xung quanh c ũng chính là ta v y. Yêu quý ng ưi thân c ũng là yêu quý chính ta. Cách hi u này, tuy v y, trái h n v i Hindu giáo và chi u hưng t c u r i. Vivekanada ti p nh n cách hi u theo đ o đ c h c c a Schopenhauer. Trong mt bài thuy t trình Wimbeldon ơng nĩi: „H (nh ng tri t gia n ð ) đã phát hi n ra c ơ s mơn luân lý h c. M c dù t t c m i tơn giáo đ u d y các quy đ nh luân lý, ví d nh ư‚ khơng đưc gi t ng ưi, khơng đưc xâm h i ng ưi, yêu ng ưi khác nh ư chính mình’ v.v., song khơng tơn giáo nào đư a ra l i gi i thích. Vì sao ta khơng nên xâm h i ng ưi xung quanh? Câu h i này khơng cĩ câu tr l i nào th u đáo và thuy t ph c, cho đn khi xu t hi n nh ng suy đốn siêu hình c a nh ng ng ưi Hindu khơng ch u ch p nh n giáo điu suơng. Ng ưi Hindu nĩi r ng Atman là tuy t đ i và th m nhu n v n v t, do v y là vơ biên Do v y, n u ai đĩ xâm h i ng ưi xung quanh, ng ưi đĩ qu th t xâm h i chính mình. ðây là m t chân lý c ơ b n siêu hình, t o c ơ s cho m i quy chu n v đ o đ c.“ ðĩ là m t b ưc quy t đ nh khi xét v vi c cách di n gi i c a Schopernhauer đưc quy nh p vào đo giáo Hindu v i tồn b tính m m d o c a mình. ðo Hindu đ m m d o đ l p t c tích h p nh ng n i dung trái ng ưc v i ý ngh ĩa kh i thu , c ũng nh ư v lâu dài bi n chúng thành n i dung chính trong ho t đ ng xã h i c a Hindu giáo c i t . V i s ti p thu này, lịng t tơn c a Hindu đưc gia t ăng, đ ng th i ch ng l i l i trách c r ng đ o Hindu khơng ho t đ ng xã h i. S tích h p cách gi i thích ra v Vedant v cơng th c „tat tvam asi“ c a Vivekanada cĩ tác đ ng nh ư đt n n t ng cho nh ng n l c ti p nh n v sau. Nĩ đưa đn vi c nhi u trí th c n ð cho rng các bi n th đ o đ c h c cĩ ngun g c Hindu, và đưc Swami Nikhilananda, ng ưi sáng l p ra trung tâm Ramakrishna-Vivekanada New York, nâng lên v trí trung tâm c a đ o đ c h c Hindu. V l i r ăn „Yêu ng ưi xung quanh nh ư chính mình“ Swami Nikhilananda cĩ nh n đ nh mang tính ch đưng cho tồn b đ o Hindu c i t - th m chí đ gi i thích cho s bình đng gi a mi ng ưi - nh ư sau: 4
5. „H c thuy t B t Nh Nguyên đư a ra l i gi i thích chính xác cho l i r ăn‚ yêu ng ưi xung quanh nh ư chính mình’, vì theo đĩ thì ng ưi xung quanh chính là mình v y. Khái ni m ‚ng ưi xung quanh’ v ưt lên trên m i ràng bu c tơn giáo, kinh t và chính tr thơng th ưng, và bao trùm tồn b nhân lo i, th m chí tồn b quá trình Sáng Th Tri t lý Bt Nh Nguyên cĩ th ch a lành nh ng v t th ươ ng trong m t xã h i đưc gây ra b i phân bi t quá đáng gi a ng ưi và ng ưi B ng cách qu quy t ti m l c th n thánh trong m i ng ưi, h c thuy t B t Nh Nguyên d y ta ph i kính tr ng t t c m i ng ưi, b t k các khác bi t bên ngồi v màu da, tín ng ưng, v th kinh t hay xã h i, dân t c. Ý tưng v linh h n mang tính th n thánh là c ơ s tinh th n c a t do và dân ch . Tri t lý Bt Nh Nguyên thúc đy s hài hồ gi a các tơn giáo. Nh ng mơn đ c a m t Chúa Tr i riêng mình, th ưng là c n h p, t coi mình là m t t ng l p đưc ch n l a. Tr ưc nh ng ng ưi khơng cùng tơn giáo, h cĩ m t t ư th gi ng nh ư t ư th mà Chúa Tr i riêng c a h tr ưc các Chúa khác, h t cho mình th th ưng phong. D a trên c m giác ưu th y, h địi đưc các ưu tiên đc bi t trong cu c s ng và th y mình cĩ ngh ĩa v c i hố nh ng linh h n l m l c khác. T ư th này th ưng là nguyên c c a nh ng cu c xung đt và chi n tranh x y ra gi a các tơn giáo khác nhau trên th gi i. ða nguyên tín ng ưng - d ng hi n h u c a chân lý duy nh t Th ng nh t trong đa d ng, v n đuc th hi n trong l i r ăn hãy yêu ng ưi xung quanh nh ư chính mình, cĩ v nh ư c ũng l p lĩ trong quan h gi a các tơn giáo. Theo tính logic này, m i tơn giáo đu nh ư nhau v m t nguyên t c. S đa d ng c a các tơn giáo khơng là gì khác ngồi d ng hi n hu c a m t tơn giáo duy nh t. Theo đĩ, m t tín đ Hindu – nh ư Swami Agnivesh nĩi – cĩ th „ch p nh n“ m t cách d dàng r ng „cĩ vơ s con đưng d n t i Chúa. Ng ưi đĩ khơng khĩ kh ăn gì khi ch p nh n các tên g i khác nhau cho th c t t i cao, b t k đĩ là Brahman, Allah, Tao, Jehova hay gì gì khác, b i vì ng ưi đĩ bi t là ðng T i Cao cịn đng trên m i tên g i và hình th c. V i m t quan đim tín ng ưng nh ư th , d hi u là đi v i ng ưi Hindu khơng khĩ kh ăn gì trong đi tho i v i m t tơn giáo khác, n u tơn giáo y t b v th đ c tơn c a mình. ði v i chúng tơi, khơng cĩ v th đ c tơn, b t c h th ng nào, vì m i cá th là m t ph n c a qu n th và ch ng bao gi là tồn b và t t c .“ 5
6. ðo Hindu xét v tín ng ưng là r ng l ưng, vì theo quan ni m c a Hindu thì m i tơn giáo là hi n hình c a m t Chúa. Ai là du khách n ð , s khơng ng c nhiên b i m t c nh nh ư sau: Khi tơi tham quan ngơi đn Ranakpur và l y làm ng c nhiên là cĩ nhi u Chúa, ng ưi h ưng d n nĩi ’vâng, chúng tơi cĩ hàng v n Chúa. Nh ưng th t ra thì ngưi Hindu chúng tơi ch th ph ng m t Chúa.“ Nh ư th ngh ĩa là gì - tơi h i l i. „R t đơn gi n. Các mâu thu n đ u ch b n i. Tính ch t T t-C-Duy-Nh t hi n ra tr ưc m t con ng ưi trong hàng nghìn d ng.“ Ramakrishna (1836-1886) - m t trong nh ng nhà th n bí n i ti ng nh t - đã nh n ra trong tr ng thái tuy t đ i th ăng hoa nét th ng nh t c a m i s t n t i, và coi các tơn giáo khác nhau là th hi n c a m t Chúa th c t . B i vì m i tơn giáo, trên ph ươ ng di n riêng c a mình, đu cĩ ph n ca mình trong ni m tin Chúa, ơng cho r ng ch ng cĩ ý ngh ĩa gì khi chuy n t tín ng ưng n sang tín ng ưng kia. Nĩi cho cùng, theo nh n đ nh c a Ramakrishna, b n thân Chúa d ng hồn h o c a mình s hi n hi n tr ưc t t c , tr ưc đĩ h khơng th đ t đưc điu này vì cách suy đốn h n ch và m t chi u ca mình. Chính vì v y mà khơng th tơn giáo nào đưc phép địi v trí đ c tơn tuy t đ i. S luơn n y ra quan đim r ng m i Chúa ch hi n ra tr ưc m t ng ưi nào đi tìm ý ngh ĩa tơn giáo trong m t hình thái riêng. „Cĩ nh ng đưng đi khác nhau. Cĩ ng ưi cho r ng đưng này là t t nh t trong m i đưng, ng ưi kia cho r ng đưng kia t t nh t. Ng ưi cĩ đ c tin thì đi theo con đưng mà h đã ch n, tùy theo ý chí c a h . Tuy nhiên, h i Chúa, ch cĩ m t mình Ng ưi là đích cu i cùng c a t t c m i ng ưi, t a nh ư bi n c là đích đn c a các con sơng v y.“ Mahatma Gandhi (1869-1948) tin t ưng sâu s c r ng m i tơn giáo đ u cĩ tính chân lý cao nh ư nhau: „Tơi tin là m i tơn giáo trên th gi i này ít nhi u đ u cĩ tính chân lý“, ơng vi t trong t p chí „Harijan“ s tháng Hai n ăm 1934. S bi u th chân lý tơn giáo khơng th là s h u riêng c a mt tơn giáo nào, ng ưc l i, „t t c các thánh ch - n u hồn h o v đ o đ c“ - đu đưc th hi n, và do đĩ x ng đáng đưc thành viên c a các tơn giáo khác kính trng. M c đích đây khơng ph i là th ng nh t hố các tơn giáo, mà là s „th ng nh t trong đa d ng“: „Ch cĩ m t linh h n trong tơn giáo, nh ưng linh h n y xu t hi n d ưi nhi u hình th c phong phú Nh ng nhà thơng thái chân chính b qua b ngồi và t p trung vào linh h n.“ Do m i tơn giáo là bi u hi n c a m t 6
7. chân lý thiêng liêng, ng ưi nào „ đt đưc chính qu c a m t tơn giáo thì đng th i c ũng đ t đưc chính qu c a các tơn giáo khác.“ Liên t ưng t i khái ni m n d c a Ramakrishna, ơng b sung thêm: „M i tơn giáo đ u là con đưng d n đ n m t Chúa nào đĩ, là nh ng l i đi khác nhau nh ưng g p nhau cùng m t đim.“ S bình đng giá tr c a m i tơn giáo, gi i thích theo thuy t Nh t Nguyên, đã gĩp ph n đưa Sri Radhakrishnan (1888-1975) lên v ũ đài chính tr . Nhi u tác ph m c a ơng cĩ ch a nh ng đon văn nh ư đon sau đây: „Khi ng ưi Hindu t ng kinh Veda c c a n ð bên b sơng H ng, khi ng ưi Trung Qu c suy ng m lúc đ c V ăn tuy n, khi ng ưi Nh t kính tr ng t ưng Ph t, khi ng ưi Âu tin vào vai trị hồ h p c a Chúa tr i, khi ng ưi R p đ c kinh Koran trong nhà c u nguy n, khi ng ưi Phi cúi đ u tr ưc t v t c a h , thì m i ng ưi trong s h đ u cĩ m t nguyên nhân gi ng nhau cho ni m tin đ c bi t c a mình. M i hình thái tín ng ưng ti p c n v i lịng tin và lịng ngoan đo trong tín đ c a mình b ng con đưng gi ng nhau, đĩ là hình t ưng sâu s c nh t c a h v Chúa và s hi n hi n hồn h o nh t c a Chúa tr ưc tín đ .“ Trong quan đim này, Radhakrishnan tuy t đ i khơng h ưng v s xố b tính đa d ng c a các tơn giáo đ ti n t i m t tơn giáo ph quát, mà ơng ch nh n m nh tính th ng nh t trong đa d ng qua nh n d ng c a Brahman và Atman mà theo đĩ t t c các tơn giáo đ u cĩ giá tr nh ư nhau. ði v i ơng, địi h i đ c tơn tuy t đ i c a các tơn giáo là cĩ v n đ . ðịi h i này - đi v i ơng - khơng th dung hồ v i m t chân lý thiêng liêng đưc coi là tính th ng nh t vơ hình vưt qua biên gi i c a m i khác bi t. Ơng cho r ng tính đa d ng c a các tơn giáo là m t tài s n quý báu: „Th gi i s nghèo nàn đi nhi u, khi gi s m t tín ng ưng hồ tan trong nĩ t t c các tín ng ưng khác. Ý c a Chúa là s hài hồ đa d ng, ch khơng ph i là s đơ n điu bu n t .“ S t n t i nhi u tơn giáo khác nhau, theo ý ơng, là do Chúa mu n th . Do vy, khơng cĩ ngh ĩa là t chân lý c a ng ưi này suy ra sai l m c a ng ưi kia. Nh ng địi h i khác nhau v chân lý khơng lo i tr nhau, vì tơn giáo chính là đim nh n đ c thù phù h p v i đ c đim văn hố t ng n ơi, n m trong quan h v i các nhu c u khác nhau c a con ng ưi. Radhakrishnan coi tơn giáo là bình quy n và b sung l n nhau: „N u chúng ta d y b o đưc cho hàng xĩm, thì c ũng h c đưc h điu gì. 7
8. II. Trung Hoa „Châu Á cĩ t ư duy khác khơng?“, đĩ là câu h i đ t ra c a các nhà kinh t h c c ũng nh ư các nhà văn, đc bi t là trong hai th p k cu i cùng trong th k 20, tr ưc b i c nh c c khác bi t mà trong đĩ cĩ s bùng n kinh t c a các con r ng ðơng Á c ũng nh ư các vi ph m nhân quy n mà Trung Qu c b phê phán m nh. Nh ng ng ưi tuyên truy n cho cái g i là „ giá tr Á châu “ đt ra câu h i này nh m vào m t s khác bi t nào đĩ kh d ĩ gây ra các m u hình v ăn hĩa và th ưc đo giá tr khác nhau gi a ph ươ ng ðơng và ph ươ ng Tây. Theo lý lu n c a h , các giá tr Á châu khác v i các giá tr ph ươ ng Tây ch châu Á đánh giá vi c hồn t t các ngh ĩa v t p th cao h ơn nguy n v ng địi quy n t do cá nhân, và châu Á nh n m nh s tơn tr ng vai trị xã h i đã n đ nh tr ưc và các m i quan h theo giai t ng g n li n (ví d : kính tr ng t tiên, ph m u, c p trên) c ũng nh ư địi h i m i cá nhân đ c tính ch ăm ch , n l c cơng tác, x s phù h p v th , c n ki m vì t p th . C t lõi là: cái CHÚNG TA cao h ơn cái TƠI - đưc coi là v ũ khí chính tr ch ng l i ch ngh ĩa cá nhân và cái g i là s tha hĩa c a ph ươ ng Tây. Ngay c khi khơng nh n ra cái gì là đc thù Á châu trong các „giá tr Á châu“, thì nh ng giá tr đĩ v n t o nên m t hình t ưng t ư t ưng đ th hi n ra s khác bi t. ðiu đĩ cĩ nguyên nhân chính sách: nĩi đn giá tr Á châu là nĩi đn m t cơng th c v ng ch c đ c ng c nh n d ng đ i v i ngo i giao c ũng nh ư n i tr : v n i tr - nh m c ng c truy n th ng liên t c t các giá tr g ươ ng m u trong cu c s ng nh ư l lu t, phong t c, t p quán và v ăn hĩa, v ngo i giao - nh m b o tồn chính mình, ch ng l i s cào b ng các giá tr v ăn hĩa trong quá trình tồn cu hĩa theo h ưng Tây ph ươ ng. Tồn v n đơi đàng: ÂM và D ƯƠ NG – hai hình th c ơ b n c a thuy t bi n ch ng Chúng ta đưc phép nh n đ nh ch c ch n là h c thuy t ngày x ưa c a đ o Lão và đo Kh ng hãy cịn th ng tr h th ng giá tr c a Trung Hoa. Tâm đim c a t ư duy Trung Hoa là kh n ăng bi n ch ng kh d ĩ thay th cho lý thuy t đ c tơn „A ho c B“ b ng m t t ng h p „c A l n B“, qua đĩ kh ng đ nh đưc s bãi tr m i đ i kháng thơng qua lịng tin vào m t đim th ng nh t. Mt trong nh ng h qu c a kh i đim này là đư a cái khác bi c vào cái riêng c a mình, c ũng nh ư cơng nh n tính t ươ ng đi đưc ph n ánh trong nh n đ nh r ng s khác bi t khơng nh t thi t ph i ch i b s đ ng điu. 8
9. ÂM và D ƯƠ NG là ví d kinh đin cho t ư duy Trung Hoa. „ ðĩ là m t m i quan h m t thi t nh t gi a Tr i cao trên kia và dân chúng d ưi này, ai nh n ra điu đĩ, ng ưi đĩ là m t nhà thơng thái chân chính“ - d n trích t m t trong nh ng tác ph m lâu đ i nh t c a Shu-ching. ðĩ là th hi n ca m t th gi i quan t ng th , xu t phát t m i quan h gi a v ũ tr v ĩ mơ và v ũ tr vi mơ và tin vào s th ng nh t c a m i h th ng l ưng c c. S th ng nh t này (Taiji) - đng th i là th ch t tuy t đ i và nguyên lý c a v n v t - cĩ th nh n th y trong các đ i l ưng b khuy t l n nhau c a ÂM và D ƯƠ NG. V g c nguyên th y c a t ng , ÂM và DƯƠ NG cĩ ngh ĩa là t i và sáng, bĩng đen và ánh sáng. ÂM g i hình nh mang tính t i, l nh, m m, n gi i và âm trong h th ng c u to đ a c u; D ƯƠ NG thì ng ưc l i, mang tính sáng, nĩng, c ng, nam gi i và d ươ ng, c ũng là bi u tưng c a Tr i. Trong con ng ưi là n ơi g p g ÂM và D ƯƠ NG, đt và tr i, qua đĩ kh ng đ nh tính l ưng c c „tồn v n đơi đàng“ là đi l ưng h ng s c a ti n tri n nhân lo i. „Con ng ưi h p nh t trong mình nh ng tinh l c c a Thiên và ða, trong h cĩ s cân b ng c a các nguyên lý T i và Sáng, trong h là n ơi giao hịa gi a ma qu và th n thánh. ( ) Vì v y con ng ưi là tâm đim ca Thiên và ða.“ Trong b n ch t c a con ng ưi là s hịa h p c a các đ i ngh ch mà b n thân chúng tuy đi ngh ch nhau song xét v ngu n c i Taiji khơng ph i là đi ngh ch tuy t đ i, mà th c ra ph thu c l n nhau, chúng ch t n t i khi cĩ nhau và làm bi n đ i l n nhau. Ngu n c i th ng nh t (Taiji) ch ra ÂM và D ƯƠ NG là hai c c, nh ưng ch p nh n ý t ưng bi n chuy n. ÂM và D ƯƠ NG khơng d ng chân t i ch , qua đĩ t ng th v ũ tr là n ăng đng, vịng tu n hồn c a th gi i đưc kh i đ ng và ti p t c v n hành. Tác ph m „Buch der Wandlungen“ (Bàn v s bi n chuy n hay I Ging ) t th k 11 tr ưc Cơng nguyên ch y u nĩi v ÂM và DƯƠ NG đã tác đng đ n tính t ươ ng h c a s bi n chuy n nh ư th nào. Gi ng nh ư NGÀY và ðÊM n i ti p nhau, tác đ ng vào nhau, ÂM và D ƯƠ NG c ũng v y. Cái n s khơng th v n tồn khi thi u cái kia. Ch trong s c ng sinh c a c hai, m i sinh ra s c sáng to kh d ĩ ti p t c v n hành tồn b th gi i. „Bĩng đêm sinh ra Ban ngày, Ánh sáng l i sinh ra Bĩng t i, liên t c nh ư v y, và m i s s ng đ u t n t i nh vào quá trình bi n chuy n đĩ - song ý ngh ĩa và đnh lu t c a bi n chuy n là ngu n g c c a s bi n chuy n đĩ“ (I Ging II/I B V §6). Trong m i t ươ ng h c a ÂM và D ƯƠ NG, th l c t i cao là s bình quy n do xu t phát t cùng mt ngu n g c. ÂM khơng t t h ơn mà c ũng ch ng x u h ơn D ƯƠ NG, ng ưc l i c ũng v y. C hai nm trong tr ng thái cân b ng đ ng mà trong đĩ chúng kích đng và h n ch l n nhau. S khác bi t gi a ÂM và D ƯƠ NG l i là s đ ng điu v i nhau, t o c ơ s cho quan h t ươ ng h gi a 9
10. chúng. M i t ươ ng quan vơ hình y - m t h qu logic – là c ơ s cho thuy t bi n ch ng „Tồn v n đơi đưng“. Bc tranh c th v Th ng nh t trong đa d ng là m t b c hình v c i r mà t đĩ vơ s cành nhánh (mo) tr ra. ða d ng xu t thân t ðơn d ng, trong khi ðơn d ng phát tri n thành ða d ng. B r khơng cao h ơn, khơng t t h ơn cành lá, cho dù nĩ là ngu n g c c a các cành lá. Trong t ư duy Trung Hoa, b r khơng gây ra hình t ưng mang tính ưu th s n sinh ra cái ph , cái k ti p, cái đa d ng. Mà là cái t ng th n m trong trung đim, ngh ĩa là b r tách ra thành g c cây và các cành nhánh. Khơng cĩ r thì khơng cĩ cành. Nh ưng ng ưc l i c ũng đúng: b r nào khơng phát tri n thêm cành thì cĩ ngh ĩa là ch t r i. Ý ch đ o trong các đ an v ăn c nh t c a Zhuangzi (tr ưc tác c nh t c a Lão giáo t th k 4-2 tr ưc Cơng nguyên) c ũng dõi theo m t s th ng nh t b t bi n nh ưng luơn th hi n trong s nhi u. Trong b c tranh v m t c ơn giĩ th i qua m i đa hình, nh ưng lúc thì là m t c ơn giĩ tho ng, khi li là tr n cu ng phong, g i cho ta suy t ưng v m i t ươ ng quan gi a Th ng nh t và ða d ng. Bao gi c ũng ch là m t s th ng nh t v i nhi u hình v th hi n, và m c dù mang v đa nguyên nĩ khơng m t tính th ng nh t. Các ch ươ ng sau c a sách này, làn giĩ tho ng đưc liên t ưng qua sc m nh nguyên th y t o ra m i s s ng c a đ o Lão. H qu c a cách gi i thích này là, m c dù cĩ nhi u khác bi t nh ưng v n t n t i m t s bình đng, bi vì trong b n ch t m i v t đ u sinh ra t m t l c nguyên th y. Cái kia, do v y, s là cái khác ca cái này, do v y ch là t ươ ng đi. Cái bình đng là c ơ s c a m i cái khác bi t, và ng ưc l i, cái khác bi t b xĩa b trong cái bình đng. Tâm đim tr ng r ng: nh ng hình nh ca nguyên lý bình đng trong Lão giáo Tư duy bi n ch ng nm trong b n ch t c a tri t h c Trung Hoa, điu đĩ c ũng đưc ph n ánh trong th gi i hình nh c a Lão giáo. Hành đng trong Th đ ng, dùng Nhu và Nh ưc đ chi n th ng C ươ ng và Hùng, đĩ là hai trong nh ng lu n c quen thu c nh t c a Lão giáo ph n ánh b n ch t ph thu c l n nhau gi a cái Này và cái Kia và v ưt qua m i đ i ngh ch b ng s Th ng nh t 10
11. nm ngay trong s đ i ngh ch đĩ. Hình nh chi c bánh xe đ c bi t d hi u: „30 nan hoa g p nhau tr c gi a. Kho ng tr ng gi a chúng là nguyên nhân t i sao chi c xe v n hành đưc“ ði v i Lão giáo, chi c bánh xe là th hi n hồn h o s t ươ ng phùng c a các đ i ngh ch. Tr c bánh xe và nan hoa là các c u thành c a bánh xe, ch cùng ph i h p v i nhau thì chúng m i cĩ ý ngh ĩa. Tâm đim c a bánh xe là tr c, là tâm đim tr ng r ng. Nĩ đ ng yên và đy bánh xe l ăn. Trong khi cĩ nhi u nan hoa, thì trung tâm là m t s th ng nh t: tr ng r ng, l ng im, t ĩnh t i. Trung tâm và Ngo i vi, Th ng nh t và ða d ng, ð ng và T ĩnh, đĩ là các c p đ i nhau kinh đin th hi n trong nan hoa và tr c c ũng nh ư m t tính đ i ngh ch đĩ. ð đ m b o cho ho t đ ng tr ơn tru c a bánh xe, c n cĩ s ph i h p hồn h o c a các đ i ngh ch, trong đĩ cái Này c n thi t và khơng th thi u đ i v i cái Kia và ng ưc l i c ũng th . Xu t phát t cái tr ng r ng c a trung đim, khơng cĩ tiêu chí ðÚNG hay SAI đ theo đĩ mà đánh giá n a. Cái gì c ũng cĩ ch đ ng bình đng c a mình. Lão giáo mong đi ng ưi lãnh đo thơng thái r ng ơng ta - t bình di n „s 0“ t i trung đim - h ưng s chú ý bình đng c a mình t i t t c, khơng h cĩ s khác bi t nào, vì ng ưi lãnh đo đĩ th u hi u tính t ươ ng đi c a các đ i ngh ch s b tri t tiêu trong th ng nh t. Khơng th nh n đ nh ki u ðÚNG hay SAI. ðÚNG đ i v i ng ưi này, bit đâu l i là SAI đi v i ng ưi khác. Sng theo nhân b n - nh ng khía c nh c a t ư duy Kh ng t S bình đng đã miêu t trong Lão giáo – tin r ng cái Này b sung t ươ ng tác cho cái Kia – là m t lý t ưng xã h i khơng t ưng, nĩ phân l p th c ti n v i c u trúc c a các quan h th b c, tuy nhiên cĩ tham v ng đưc th c thi. Th c t thì th ưng là „bình đng khơng là bình đng“ (tham kh o thêm Xunzi 9:96 d a vào das Buch der Urkunden). Khơng b qua th c t là cĩ s b t bình đng xã h i, đ o Kh ng t p trung vào t ư t ưng c a t ươ ng quan, đ nh n m nh nguyên t c bình đng c a m i ng ưi. Thí d nh ư Xunzi đã đư a ra d ki n g n li n s b t bình đng xã h i cĩ th t vi th i đim bình đng m t hình th c mà s bình đng v ưt lên m i b t bình đng, t t nh t nên đnh nghĩa là bình đng v c ơ h i. 11
12. S bình đng khơng va ch m v i s b t bình đng, b i vì vi c phân b vai trị khác nhau nĩi cho cùng là cĩ l i cho phúc l i c a t t c , vì nĩ đm b o cho gu ng máy ho t đ ng tr ơn tru. Thơng qua m t ki u kh ưc xã h i, lu n c v l i cho cơng c ng cơng nh n s b t bình đng là nguyên tc c u trúc c a tr t t xã h i, trong đĩ cĩ nêu r ng m i m t v trí trong xã h i g n li n v i các ngh ĩa v nh t đ nh – trong c u trúc th b c đĩ, ai cao h ơn thì ph i cĩ nhi u trách nhi m và gươ ng m u h ơn nh ng ai b c d ưi. Qua đĩ gi i thích đưc, t i sao nhà vua ph i cĩ m c đ o đc cao nh t, trong đĩ bao g m c trí thơng minh và t m nhìn đ đ i x m t cách cơng b ng v i mi ng ưi. Trong các đc tính c a m t ng ưi t t - lu n v ăn Trung Hoa c đi th ưng l y nhà vua làm ví d - bao g m ch y u là: l ươ ng thi n, xét đốn cơng b ng - thơng qua cách lui v t m nhìn „s 0“ c a trung đim tr ng r ng và đánh giá con ng ưi khơng d a vào v th c a h . Kh ng t đ nh ngh ĩa con ng ưi cao c , thơng thái và t t là ng ưi cho đ a con trai cĩ kh n ăng c a mình m t ch c v , và cho k thù c a mình nhi m v mà h n cĩ trình đ đ m đươ ng Trong trung tâm c a đ o lý Kh ng t là đo đ c nhân cách ren (NHÂN). So v i ch NHÂN thì tt c các đ o đ c khác đ u th p h ơn. Ví d nh ư xin (TÍN), gong (L CH), he (HÀI HỊA) cịn đng d ưi ren , k c yong (D ŨNG), zhi (TRÍ) và ning (TINH THƠNG). M i đ o đ c đ u ch thơng qua ren m i cĩ ý ngh ĩa. ðc tr ưng cho t m ý ngh ĩa c a ren là, ch NHÂN ám ch tình yêu con ng ưi, khơng dính dáng đn v th xã h i ho c h n ch vào xu t x t qu n th nào (ví d : thân quy n). Ch NHÂN đưc áp d ng cho t t c m i ng ưi ch khơng địi h i ngo i l c. Qua đĩ, t ư duy Kh ng t đ t con ng ưi vào v th bình đng t ng quát, ch vì h là ng ưi, và v th này địi h i m i t ươ ng quan và đi x bình đng b t k ch đ ng trong xã h i. Nhân cách địi h i ph i đ i x v i ng ưi khác, b t k đ a v xã h i, nh ư chính mình mu n đưc ng ưi khác đ i x . ðem nhân cách đ n v i ng ưi khác – đĩ là m t quy t c giao ti p luơn luơn đúng mà con ng ưi đáng đưc h ưng v i t ư cách con ng ưi. N i dung: „Yêu ng ưi, đem l i cho tt c , đĩ là nhân cách“ (Zhuangzi 12:183). Thi n ý, ch ăm sĩc, lịng t t, nhân đ o thu c v n i dung c a nhân cách đáng đ làm quy đnh đ o lý nh m xuyên su t m t cách cơng b ng m i ý chí đo đ c, và làm ta c m thơng v i kh n n và nghèo khĩ c a ng ưi khác. 12
13. ði x v i ng ưi khác nh ư chính mình mu n đưc ng ưi khác đ i x - đĩ là n i dung c a Các quy t c vàng đưc nêu trong nhi u đon trong tr ưc tác c a Kh ng t , k c v ngh ĩa tích c c l n tiêu c c: „Ra kh i nhà, hãy x s nh ư đĩn chào m t v khách quý ( ) cái gì t mình khơng mu n, đ ng làm vi c đĩ v i ng ưi khác. V hình th c, ng ưi ta suy t nh ng nhu c u riêng c a mình ra nhu c u c a ng ưi khác, t đĩ suy ra r ng cái gì t t cho mình thì c ũng t t đ i v i ng ưi khác. ðiu logic này cho phép nhìn nh n các giá tr luân lý cĩ ch đ ng v ng ch c trong t ư duy Trung Hoa, và các giá tr y hi n nhiên đu t t cho t t c m i ng ưi. Trong Các quy t c vàng n ch a m t giá tr đ o đ c t ng quát, th hi n cái Tt hay cái X u m t cách rõ r t. Ng ưi ta c ũng tin r ng, tơi và ng ưi khác đ u cùng coi m t s vi c là t t (ho c x u), nh ư v y thì ti n đ là con ng ưi cĩ m t c m nh n v đ o đ c khơng ph thu c vào v th , ch vì con ng ưi là con ng ưi. ðiu đĩ cĩ ngh ĩa là: m i ng ưi trong hồn c nh y s cùng coi m t s vi c là t t (ho c x u) gi ng nhau, s mong cái t t (ho c khơng mong cái x u) cho ng ưi khác. Yêu c u t ươ ng h c a Các quy t c vàng d a trên n n t ng c a t m nhìn thay đi (TƠI – ANH) c n đưc m r ng thêm qua t m nhìn c a ng ưi khác. NG ƯI KHÁC y xu t hi n, h s đưc nh n s tơn tr ng và thi n chí. Kt lu n: Các tơn giáo ph ươ ng ðơng đã tìm th y lịng tin vào s th ng nh t trong đa d ng m t hình t ưng tư duy cho phép nh ng cái khác bi t đưc t n t i bên nhau. ða d ng làm phong phú thêm, s khác bi t là cái khác bi t c a chính mình và c ũng ch là t ươ ng đi, b i vì đa d ng xu t thân t th ng nh t. Khơng cĩ s đ c tơn „A hay B“, mà ch cĩ „C A l n B“ tri giác đưc nhu c u b sung c a cái Này đi v i cái Kia và ng ưc l i. Vi hình t ưng t ư duy c a tính b sung - c A l n B tồn v n đơi đưng - c ũng nh ư tri t h c và th n h c v s hài hịa phát tri n trên c ơ s đĩ, c đ o Hindu l n nh ng truy n th ng Trung Hoa đu đưa m t mơ hình v tính đ l ưng vào cu c đàm lu n tơn giáo. Nĩ d y ta kính tr ng s khác bi t, qua đĩ gĩp ph n vào cu c chúng s ng hồ bình gi a nhi u n n v ăn hĩa cĩ khác nhau nh ưng cùng trong m t th gi i duy nh t. 13
14. Các tơn giáo cĩ th đưa ra m t ti m n ăng l n v đ l ưng và hịa bình, ph i luơn nh đ n và th c thi điu đĩ trong cu c s ng, đ r t cu c ng d ng thành cơng trong chính tr . 14