Tài liệu Phương pháp dạy - học Lịch sử ở trường phổ thông (Phần 1)

Nội dung text: Tài liệu Phương pháp dạy - học Lịch sử ở trường phổ thông (Phần 1)

1. Đại học huế T r un g t â m đ à o t ạo t ừ x a Phan ngọc liên (Chủ biên) đ ặ ng v ă n hồ - T r ầ n v ĩ nh t − ờ ng p h − ơ n g p h á p d ạ y – h ọ c l ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g (S á c h d ù n g c h o h ệ đ à o t ạ o t ừ x a ) H u ế - 2 0 0 7 1
2. Mục lục . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Lời nói đầu: . . . . . . . . . 4 C h − ơ ng I : Nh ữ n g h i ể u b i ế t c ơ b ả n v ề b ộ m ô n p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử I - Ph − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử l à m ộ t k h o a h ọ c 4 II- S ơ l − ợ c L ị c h s ử p h á t t r i ể n c ủ a b ộ m ô n PPD HL S 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C h − ơ ng I I : B ộ m ô n L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g V i ệ t Na m h i ệ n n a y 9 I- M ô n L ị c h s ử t r o n g c ả i c á c h g i á o d ụ c 9 II - M ô n L ị c h s ử t r o n g c h − ơ n g t r ì n h t h í đ i ể m p h â n b a n 10 III-Nh ữ n g y ê u c ầ u c ơ b ả n đ ố i v ớ i v i ệ c d ạ y -h ọ c l ị c h s ử t h e o c h − ơ n g t r ì n h h i ệ n h à n h 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C h − ơ ng I I I : Hì n h t h à n h t r i t h ứ c l ị c h s ử c h o h ọ c s i n h 14 I− T hế n à o l à t r i t hứ c l ị ch s ử ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 II− T ạo b iể u t − ợ n g , hì n h t hà n h k há i n iệ m , n ê u q uy l uậ t , b à i học q uá k hứ cho hiệ n t ại l à co n đ − ờ n g cun g cấ p t r i t hứ c l ị ch s ử cho học s in h . . . . . . . . . . 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C h − ơ ng I V : V i ệ c g i á o d ụ c c h o h ọ c s i n h q u a d ạ y h ọ c L ị c h s ử 2 2 I - Nh ậ n t h ứ c v ề − u t h ế v à q u a n đ i ể m g i á o d ụ c h ọ c s i n h q u a d ạ y - h ọ c L ị c h s ử 2 2 II- Nộ i d u n g g i á o d ụ c t − t − ở n g , đ ạ o đ ứ c c á c h m ạ n g q u a m ô n L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g 2 4 C h − ơ ng V : Ph á t t r i ể n n ă n g l ự c n h ậ n t h ứ c v à h à n h đ ộ n g t h ự c t i ễ n c ủ a h ọ c s i n h t r o n g h ọ c t ậ p l ị c h s ử . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 9 I− C h ứ c n ă n g p h á t t r i ể n c ủ a b ộ m ô n l ị c h s ử 2 9 II− Ng u y ê n t ắ c , c o n đ − ờ n g p h á t t r i ể n t − d u y v à k h ả n ă n g t h ự c h à n h c ủ a h ọ c s i n h t r o n g h ọ c t ậ p l ị c h s ử 3 0 III− Ph á t t r i ể n k h ả n ă n g t h ự c h à n h c ủ a h ọ c s i n h t r o n g h ọ c t ậ p l ị c h s ử 3 3 . . . . . . C h − ơ ng V I : Hệ t h ố n g c á c p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g 3 7 I− K h á i n i ệ m v ề " p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c " v à " p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử " 3 7 II− Nh ữ n g p h − ơ n g p h á p v à c á c h d ạ y - h ọ c l ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g 44 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C h − ơ ng V I I : B à i h ọ c l ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g 5 0 I−V ị t r í , ý n g h ĩ a , c ấ u t r ú c , p h â n l o ạ i b à i h ọ c t r o n g d ạ y - h ọ c L ị c h s ử 5 0 II- Nâ n g c a o h i ệ u q u ả c ủ a m ộ t g i ờ h ọ c 5 1 III- T i ế n h à n h b à i h ọ c l ị c h s ử 5 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C h − ơ ng V I I I : Ho ạ t đ ộ n g n g o ạ i k h o á t r o n g d ạ y - h ọ c L ị c h s ử 5 9 I− Nh i ệ m v ụ , n ộ i d u n g c ủ a h o ạ t đ ộ n g n g o ạ i k h o á t r o n g d ạ y - h ọ c L ị c h s ử 5 9 II− C á c h ì n h t h ứ c t ổ c h ứ c n g o ạ i k h o á v à c á c h t i ế n h à n h 60 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C h − ơ ng I X : ng − ời g iá o v iê n l ị c h s ử 68 I− Nh ữ n g y ê u c ầ u c ơ b ả n v ề q u a n đ i ể m t − t − ở n g , c h u y ê n m ô n k h o a h ọ c 68 II− R è n l u y ệ n n g h i ệ p v ụ c ủ a n g − ờ i g i á o v i ê n l ị c h s ử 68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . K ế t l uậ n c h ung 7 2 2
3. Lời nói đầu Trong ch−ơng trì nh đ à o tạ o gi á o v i ê n L ị ch s ử củ a Tru ng tâ m Đ à o tạ o từ x a - Đ ạ i họ c H u ế , b ộ m ô n P h−ơng p há p d ạ y họ c L ị ch s ử ( P P D H L S ) gi ữ m ộ t v a i trò q u a n trọ ng. B ở i v ì s i nh v i ê n Đ ạ i họ c S − p hạ m k hô ng chỉ nắ m v ữ ng cá c k i ế n thứ c củ a k hoa họ c chu y ê n ngà nh m à cò n p hả i hi ể u b i ế t v ề G i á o d ụ c họ c, trong đ ó có P P D H L S đ ể trở thà nh ng−ờ i gi á o v i ê n. P P D H L S l à m ộ t k hoa họ c, tra ng b ị cho s i nh v i ê n l ý l u ậ n d ạ y họ c v ề m ô n họ c, đ ể hì nh thà nh cho họ c s i nh nhữ ng k ỹ nă ng cầ n thi ế t cho v i ệ c gi á o d −ỡ ng, gi á o d ụ c v à p há t tri ể n. C h−ơng trì nh P P D H L S có l i ê n q u a n đ ế n nhữ ng k i ế n thứ c m à s i nh v i ê n đ ã họ c ở cá c b ộ m ô n : G i á o d ụ c họ c, Tâ m l ý họ c, Tri ế t họ c, S ử họ c, L ô gi c họ c C h−ơng trì nh P P D H L S gồ m có p hầ n l ý thu y ế t v à thự c hà nh. Đ ã có nhi ề u tà i l i ệ u v ề m ô n họ c, trong đ ó có cu ố n s á ch "P h−ơng p há p d ạ y họ c L ị ch s ử "(1). D o y ê u cầ u củ a ch−ơng trì nh m ớ i ở tru ng họ c cơ s ở v à ch−ơng trì nh thí đ i ể m tru ng họ c p hổ thô ng p hâ n b a n, d o s ự p há t tri ể n p hong p hú củ a l ý l u ậ n v à thự c ti ễ n d ạ y họ c L ị ch s ử hi ệ n na y ở tr−ờ ng p hổ thô ng, cầ n p hả i b ổ s u ng tà i l i ệ u v ề m ô n họ c, đ ể thự c s ự đ ổ i m ớ i v ề p h−ơng p há p d ạ y họ c. Đ ố i v ớ i họ c v i ê n đ à o tạ o the o ch−ơng trì nh đ ạ i họ c từ x a , v i ệ c b i ê n s oạ n tà i l i ệ u P P D H L S đ −ợ c cả i ti ế n cho p hù hợ p v ớ i y ê u cầ u họ c tậ p , tì nh hì nh thự c tế củ a v i ệ c họ c tậ p . Tà i l i ệ u nà y trì nh b à y nhữ ng v ấ n đ ề cơ b ả n củ a m ô n họ c, h−ớ ng d ẫ n tự họ c v à v ậ n d ụ ng nga y v à o v i ệ c d ạ y họ c L ị ch s ử the o h−ớ ng p há t hu y tí nh tí ch cự c củ a họ c s i nh. V ì v ậ y , chú ng tô i v ừ a chú ý đ ế n v ấ n đ ề l ý thu y ế t, v ừ a rấ t coi trọ ng k ỹ nă ng thự c hà nh. Đ ể v i ệ c họ c tậ p có k ế t q u ả , họ c v i ê n cầ n nắ m v ữ ng nhữ ng v ấ n đ ề l ý thu y ế t cơ b ả n v à b ổ s u ng b ằ ng k i nh nghi ệ m v ề thự c tế gi á o d ụ c củ a đ ị a p h−ơng, củ a b ả n thâ n đ ể thự c hi ệ n v i ệ c "họ c đ i đ ô i v ớ i hà nh", "l ý l u ậ n gắ n l i ề n v ớ i thự c ti ễ n". Tà i l i ệ u nà y chỉ l à nhữ ng v ấ n đ ề cơ b ả n củ a ch−ơng trì nh m ô n họ c. H ọ c v i ê n cầ n tha m k hả o cá c tà i l i ệ u k há c, nghi ê n cứ u k ỹ ch−ơng trì nh, s á ch gi á o k hoa m ớ i v à s á ch gi á o k hoa thí đ i ể m tru ng họ c p hổ thô ng p hâ n b a n, đ ú c rú t, họ c tậ p k i nh nghi ệ m củ a b ả n thâ n v à đ ồ ng nghi ệ p . M ong đ −ợ c s ự đ ó ng gó p ý k i ế n củ a cá c họ c v i ê n. C á c t á c g i ả (1) P h a n N g ọ c L i ê n v à T r ầ n V ă n T r ị (C h ủ b i ê n ), . . . Ph−ơng pháp dạy học Lịch sử, N X B G i á o d ụ c , H . , 19 9 2 . - P h a n N g ọ c L i ê n (C h ủ b i ê n ), T r ị n h Đ ì n h T ù n g , N g u y ễ n T h ị C ô i , Ph−ơng pháp dạy học Lịch sử, t ậ p I , I I , N X B Đ H S P H à N ộ i , 2 0 0 2 . 3
4. Ch−ơng I N h ữ n g h i ể u b i ế t c ơ b ả n v ề b ộ m ô n p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử I - P h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử l à m ộ t k h o a h ọ c 1. C ó n h i ề u ý k i ế n k h á c n h a u x u n g q u a n h v ấ n đ ề p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị c h s ử c ó p h ả i l à m ộ t k h o a h ọ c k h ô n g . M ộ t s ố n g − ờ i c h o r ằ n g , P P D H L S k h ô n g p h ả i l à m ộ t k h o a h ọ c , m à c h ỉ l à n h ữ n g k i n h n g h i ệ m t h ự c t i ễ n đ − ợ c đ ú c k ế t v à t r u y ề n t h ụ c h o n h a u t r o n g q u á t r ì n h d ạ y h ọ c l ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g . N h i ề u ý k i ế n k h ẳ n g đ ị n h P P D H L S c ũ n g n h − p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c c á c m ô n h ọ c k h á c l à m ộ t k h o a h ọ c , t h u ộ c k h o a h ọ c g i á o d ụ c k h o a h ọ c ứ n g d ụ n g . 2 . Đ ể g i ả i q u y ế t v ấ n đ ề n à y c ầ n p h ả i h i ể u r õ : T h ế n à o l à m ộ t k h o a h ọ c ? K h o a h ọ c l à s ự t ổ n g k ế t n h ữ n g k i n h n g h i ệ m h o ạ t đ ộ n g t h ự c t i ễ n c ủ a c o n n g − ờ i t r o n g l a o đ ộ n g s ả n x u ấ t v à đ ấ u t r a n h x P h ộ i , đ ạ t đ ế n t r ì n h đ ộ k h á i q u á t h o á v à t r ừ u t − ợ n g h o á , p h á t h i ệ n đ − ợ c q u y l u ậ t v ậ n đ ộ n g c ủ a đ ố i t − ợ n g n g h i ê n c ứ u , t ì m h i ể u đ − ợ c b ả n c h ấ t s ự v ậ t , n ê u đ − ợ c c h â n l ý k h o a h ọ c x u ấ t p h á t t ừ h o ạ t đ ộ n g t h ự c t i ễ n v à p h ụ c v ụ c o n n g − ờ i . C ũ n g c ầ n h i ể u r õ k h á i n i ệ m p h−ơng p há p . T h ô n g t h − ờ n g , n h i ề u n g − ờ i c h ỉ g i ớ i h ạ n p h − ơ n g p h á p ở b i ệ n p h á p n h ậ n t h ứ c m ộ t s ự v ậ t , s ự v i ệ c v à r ơ i v à o q u a n n i ệ m c h ủ q u a n c ủ a t − d u y . T h ự c r a , m u ố n l à m v i ệ c g ì , c o n n g − ờ i k h ô n g t h ể k h ô n g h i ể u b i ế t v ề đ ố i t − ợ n g c ó l i ê n q u a n đ ể x á c đ ị n h b i ệ n p h á p , c á c h t h ứ c n h ằ m đ ạ t đ − ợ c m ụ c đ í c h c ụ t h ể c ủ a m ì n h . V ì v ậ y , t r o n g m ọ i h o ạ t đ ộ n g , p h − ơ n g p h á p đ P t h ể h i ệ n đ − ợ c s ự h i ể u b i ế t v à v ậ n d ụ n g c á c q u y l u ậ t c ủ a đ ố i t − ợ n g v à o h o ạ t đ ộ n g c ủ a m ì n h . H ọ c t ậ p L ị c h s ử c ũ n g n h − h ọ c t ậ p c á c m ô n h ọ c k h á c , đ ó l à m ộ t q u á t r ì n h n h ậ n t h ứ c , t u â n t h e o n h ữ n g q u y l u ậ t c h u n g c ủ a s ự n h ậ n t h ứ c v à t i ế n t ớ i n h ữ n g đ ặ c t h ù c ủ a m ô n h ọ c . T r o n g d ạ y h ọ c L ị c h s ử , g i á o v i ê n k h ô n g t h ể l à m t u ỳ t i ệ n , m à y m ò m à p h ả i c ó p h − ơ n g p h á p c ụ t h ể , đ − ợ c t i ế n h à n h t r ê n c ơ s ở k h o a h ọ c n h ấ t đ ị n h ( v ề n h ậ n t h ứ c c ũ n g n h − h o ạ t đ ộ n g t h ự c t i ễ n ) . V ì v ậ y , P P D H L S l à m ộ t k h o a h ọ c (1), c ó đ ố i t − ợ n g , c h ứ c n ă n g , n h i ệ m v ụ v à p h − ơ n g p h á p n g h i ê n c ứ u c ủ a m ì n h . 3 . Đ ố i t − ợ n g c ủ a PPD HL S l à g ì ? Đ ó l à q u á t r ì n h g i ả n g d ạ y , h ọ c t ậ p c ủ a g i á o v i ê n v à h ọ c s i n h v ề b ộ m ô n L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g . V i ệ c g i ả n g d ạ y v à h ọ c t ậ p l à h a i k h â u c ủ a q u á t r ì n h t h ố n g n h ấ t t r o n g v i ệ c d ạ y - h ọ c , k h ô n g t h ể t á c h r ờ i n h a u . C ố t l õ i c ủ a q u á t r ì n h n à y l à v i ệ c t ổ c h ứ c h o ạ t đ ộ n g n h ậ n t h ứ c c ủ a h ọ c s i n h . 4. C h ứ c n ă n g c ủ a PPD HL S L à n g h i ê n c ứ u n h ữ n g y ế u t ố c ấ u t h à n h q u á t r ì n h d ạ y h ọ c L ị c h s ử , b a o g ồ m m ụ c đ í c h , n ộ i d u n g v à p h − ơ n g p h á p . P P D H L S t ì m h i ể u t ừ n g y ế u t ố v à q u a n h ệ t ồ n t ạ i k h á c h q u a n g i ữ a c h ú n g , t ì m h i ể u s ự t h ố n g n h ấ t c ủ a g i á o d − ỡ n g , g i á o d ụ c v à p h á t t r i ể n ; s ự t h ố n g n h ấ t g i ữ a n h ậ n t h ứ c v à h o ạ t đ ộ n g c ủ a h ọ c s i n h q u a m ô n L ị c h s ử . P P D H L S p h ả i t r ả l ờ i n h ữ n g v ấ n đ ề c ó ý n g h ĩ a l ý l u ậ n v à t h ự c t i ễ n s a u đ â y : - D ạ y - h ọ c L ị c h s ử đ ể l à m g ì ? ( m ụ c đ í c h ) ; - D ạ y - h ọ c c á i g ì ? ( n ộ i d u n g ) ; - D ạ y - h ọ c n h − t h ế n à o ? ( p h − ơ n g p h á p ) . G i ả i q u y ế t n h ữ n g v ấ n đ ề c ơ b ả n n h − v ậ y s ẽ đ ả m b ả o v à n â n g c a o c h ấ t l − ợ n g c ủ a v i ệ c d ạ y - h ọ c L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g . (1) X e m Ph−ơng pháp dạy học Lịch sử, s đ d , t r . 5 -7 . 4
5. 5 . Nh i ệ m v ụ c ủ a PPD HL S L à t r a n g b ị c h o g i á o v i ê n n h ữ n g k i ế n t h ứ c v ề v i ệ c d ạ y - h ọ c L ị c h s ử n h ằ m đ ạ t h i ệ u q u ả c a o t r o n g v i ệ c t h ự c h i ệ n n h i ệ m v ụ c ủ a m ô n h ọ c v ề c á c m ặ t g i á o d − õ n g , g i á o d ụ c v à p h á t t r i ể n . N h i ệ m v ụ c ụ t h ể c ủ a P P D H L S l à p h ả i c u n g c ấ p c h o g i á o v i ê n : - N h ậ n t h ứ c n h ữ n g v ấ n đ ề c ơ b ả n c ủ a c h − ơ n g t r ì n h v à s á c h g i á o k h o a L ị c h s ử ( n g u y ê n t ắ c x â y d ự n g , c ấ u t ạ o . . . ) . - N h ữ n g p h − ơ n g p h á p c ụ t h ể c ủ a v i ệ c n ắ m s ự k i ệ n , t ạ o b i ể u t − ợ n g , h ì n h t h à n h k h á i n i ệ m , n ê u q u y l u ậ t , r ú t r a b à i h ọ c k i n h n g h i ệ m c h o h o ạ t đ ộ n g t h ự c t i ễ n . - C á c h ì n h t h ứ c v à h o ạ t đ ộ n g d ạ y - h ọ c ( n ộ i k h o á , n g o ạ i k h o á , t h ự c h à n h ) . - P h á t h u y n ă n g l ự c t − d u y v à h à n h đ ộ n g c ủ a h ọ c s i n h . 6. Ph − ơ n g p h á p n g h i ê n c ứ u PPD HL S L à m ộ t k h o a h ọ c , P P D H L S p h ả i t u â n t h ủ n h ữ n g n g u y ê n t ắ c c ủ a p h − ơ n g p h á p n g h i ê n c ứ u k h o a h ọ c n ó i c h u n g , k ế t h ợ p v ớ i n h ữ n g p h − ơ n g p h á p r i ê n g c ủ a b ộ m ô n . C ù n g v ớ i v i ệ c n g h i ê n c ứ u n h ữ n g v ấ n đ ề l ý t h u y ế t c ủ a b ộ m ô n , P P D H L S p h ả i t i ế n h à n h n g h i ê n c ứ u n h ữ n g k i n h n g h i ệ m d ạ y h ọ c t i ê n t i ế n ( k ể c ả n h ữ n g k i n h n g h i ệ m k h ô n g t h à n h c ô n g ) c ủ a c á c t r − ờ n g p h ổ t h ô n g , c ủ a n h ữ n g g i á o v i ê n c ó s á n g k i ế n h a y ( đ ặ c b i ệ t c ủ a g i á o v i ê n g i ỏ i ) . T ừ v i ệ c đ ú c r ú t , t ổ n g k ế t k i n h n g h i ệ m p h ả i k h á i q u á t h o á , n â n g l ê n t r ì n h đ ộ l ý l u ậ n , k i ể m t r a c á c g i ả t h u y ế t , n ê u t h à n h n g u y ê n t ắ c v à k ị p t h ờ i p h ổ b i ế n , á p d ụ n g r ộ n g r P i đ ể n â n g c a o h i ệ u q u ả d ạ y h ọ c , n â n g c a o l ý l u ậ n b ộ m ô n . L à m ộ t n g à n h c ủ a k h o a h ọ c g i á o d ụ c , P P D H L S p h ả i s ử d ụ n g c á c p h − ơ n g p h á p n g h i ê n c ứ u g i á o d ụ c h ọ c , đ ặ c b i ệ t v i ệ c q u a n s á t , đ i ề u t r a c ơ b ả n v à t h ự c n g h i ệ m . T r ê n c ơ s ở ấ y , v i ệ c p h â n t í c h t h ự c t i ễ n d ạ y h ọ c L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g b a o g ồ m c á c y ế u t ố s a u : - T ì n h h ì n h g i ả n g d ạ y c ủ a g i á o v i ê n v à h ọ c t ậ p c ủ a h ọ c s i n h ( n h ữ n g t h à n h c ô n g v à t ồ n t ạ i c ầ n g i ả i q u y ế t ) . - N h ữ n g k i n h n g h i ệ m g i ả n g d ạ y , h ọ c t ậ p t ố t . - N h ữ n g v ấ n đ ề c ủ a n ộ i d u n g c h − ơ n g t r ì n h , s á c h g i á o k h o a , t à i l i ệ u t h a m k h ả o . - T i ế n h à n h t h ự c h i ệ n n h ữ n g b i ệ n p h á p , p h − ơ n g p h á p m ớ i đ − ợ c c ả i t i ế n , đ ổ i m ớ i . - N h ữ n g v ấ n đ ề l ý l u ậ n đ − ợ c đ ặ t r a , đ − ợ c x á c n h ậ n , đ − ợ c b ổ s u n g . . . t r ê n t h ự c t ế . V i ệ c t i ế n h à n h đ − ợ c t h ô n g q u a c á c c ô n g v i ệ c , b i ệ n p h á p c h ủ y ế u n h − : d ự g i ờ , t r a o đ ổ i , k i ể m t r a n h ậ n t h ứ c c ủ a h ọ c s i n h ( b à i t ậ p , t h ự c h à n h . . . ) , t i ế n h à n h c á c l ớ p t h ự c n g h i ệ m v à đ − a r a p h é p s o s á n h đ ố i c h ứ n g . . . V i ệ c t h ự c n g h i ệ m c ó t h ể t i ế n h à n h t h ự c n g h i ệ m t ừ n g p h ầ n ( v ớ i n h ữ n g c h ủ đ ề n h ấ t đ ị n h , t r o n g m ộ t p h ạ m v i t h a m k h ả o , t h ự c h i ệ n b à i t ậ p . . . ) đ ể đ ổ i m ớ i m ộ t k h â u c ủ a q u á t r ì n h d ạ y h ọ c h o ặ c t h ự c n g h i ệ m t o à n p h ầ n m a n g t í n h t ổ n g h ợ p , c ó l i ê n q u a n đ ế n n h i ề u m ặ t c ủ a q u á t r ì n h d ạ y h ọ c , l à m c ơ s ở c h o v i ệ c đ ề x u ấ t m ộ t l u ậ n đ i ể m , m ộ t q u a n đ i ể m . C ô n g v i ệ c c ả i t i ế n p h − ơ n g p h á p g i ả n g d ạ y c ủ a g i á o v i ê n l à m ộ t c ơ s ở q u a n t r ọ n g c h o v i ệ c t h ự c n g h i ệ m k h o a h ọ c đ ể k h á i q u á t t h à n h n h ữ n g l u ậ n đ i ể m k h o a h ọ c , c ó t á c d ụ n g c h ỉ đ ạ o v à t h ự c h i ệ n . 7 . P P D H L S l à m ộ t b ộ p h ậ n c ủ a k h o a h ọ c g i á o d ụ c , s o n g c ó l i ê n q u a n c h ặ t c h ẽ v ớ i c á c k h o a h ọ c k h á c , t r − ớ c h ế t l à k h o a h ọ c L ị c h s ử m à n ộ i d u n g c ơ b ả n , t − ơ n g đ ố i ổ n đ ị n h . . . đ − ợ c đ − a v à o c á c c h − ơ n g t r ì n h v à s á c h g i á o k h o a , t à i l i ệ u t h a m k h ả o . N g o à i r a , P P D H L S c ó l i ê n q u a n đ ế n T â m l ý h ọ c , L ý l u ậ n d ạ y h ọ c , T r i ế t h ọ c . . . c ũ n g n h − c á c b ộ m ô n k h o a h ọ c k h á c , P P D H L S l ấ y c h ủ n g h ĩ a M á c - L ê n i n v à t − t − ở n g H ồ C h í M i n h l à m c ơ s ở p h − ơ n g p h á p l u ậ n n g h i ê n c ứ u c ủ a m ì n h . Đ ồ n g t h ờ i , P P D H L S c ũ n g t i ế p t h u c ó c h ọ n l ọ c n h ữ n g k i n h n g h i ệ m , t h à n h t ự u k h o a h ọ c c ủ a c á c n h à k h o a h ọ c t r ê n t h ế g i ớ i . T u y n h i ê n , c h ú n g t a k h ô n g c h ấ p n h ậ n q u a n đ i ể m c h o r ằ n g : c h ỉ c ó n ộ i d u n g l ị c h s ử m ớ i c ó t í n h Đ ả n g , c ò n p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c l à n h ữ n g k i n h n g h i ệ m c h u n g c h o m ọ i t h ờ i đ ạ i , m ọ i g i a i c ấ p . P h − ơ n g p h á p p h ả i p h ù h ợ p v ớ i m ụ c đ í c h v à n ộ i d u n g d ạ y h ọ c . B ở i v ì : "N ế u m ụ c đ í c h c ủ a n h à t r − ờ n g l à g i á o d ụ c n h ữ n g n g − ờ i n ô l ệ c h ỉ b i ế t p h ụ c t ù n g b ọ n t − b ả n , t h ì p h − ơ n g p h á p s ẽ p h ù h ợ p v ớ i n ó v à k h o a h ọ c đ − ợ c s ử d ụ n g đ ể g i á o d ụ c n h ữ n g n g − ờ i n g o a n n g o P n c h ấ p h à n h , c à n g í t b i ế t đ ộ c l ậ p s u y n g h ĩ , p h á n đ o á n c à n g t ố t ; n ế u m ụ c đ í c h c ủ a n h à t r − ờ n g l à g i á o d ụ c 5
6. n h ữ n g n g − ờ i x â y d ự n g c h ủ n g h ĩ a x P h ộ i c ó ý t h ứ c t h ì p h − ơ n g p h á p s ẽ h o à n t o à n k h á c , m ọ i t h à n h t ự u đ − ợ c s ử d ụ n g đ ể g i á o d ụ c c h o b i ế t đ ộ c l ậ p s u y n g h ĩ , h o ạ t đ ộ n g t ậ p t h ể v à c ó t ổ c h ứ c , n h ậ n t h ứ c r õ k ế t q u ả h o ạ t đ ộ n g c ủ a m ì n h , p h á t t r i ể n t ố i đ a t i n h t h ầ n c h ủ đ ộ n g "(1) V i ệ c đ ổ i m ớ i P P D H L S đ − ợ c g i ả i q u y ế t c ù n g v ớ i v i ệ c đ ổ i m ớ i n ộ i d u n g v à c á c p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c đ ể n â n g c a o c h ấ t l − ợ n g g i á o d ụ c b ộ m ô n , n h ằ m đ à o t ạ o t h ế h ệ t r ẻ p h ụ c v ụ s ự n g h i ệ p c ô n g n g h i ệ p h o á , h i ệ n đ ạ i h o á đ ấ t n − ớ c t h e o c o n đ − ờ n g x P h ộ i c h ủ n g h ĩ a . II- S ơ l − ợ c L ị c h s ử p h á t t r i ể n c ủ a b ộ m ô n P P D H L S 1. K h i L ị c h s ử t r ở t h à n h m ộ t m ô n h ọ c ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g t h ì v i ệ c n g h i ê n c ứ u p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c c ũ n g đ − ợ c đ ề r a . S o n g l ú c đ ầ u c á c g i á o v i ê n m ớ i v ậ n d ụ n g n h ữ n g n g u y ê n t ắ c g i á o d ụ c h ọ c đ ể t ì m h i ể u v à v ậ n d ụ n g v à o d ạ y h ọ c L ị c h s ử , c h ỉ m ớ i đ ú c r ú t k i n h n g h i ệ m đ ể t r a o đ ổ i , p h ổ b i ế n c h o n h a u , c h − a n ê u t h à n h l ý l u ậ n k h o a h ọ c . S ự r a đ ờ i v à p h á t t r i ể n c ủ a P P D H L S c h ậ m h ơ n k h o a h ọ c L ị c h s ử . T r o n g t h ờ i c ổ đ ạ i , t − t − ở n g c h ủ đ ạ o c ủ a c á c n h à S ử h ọ c c ũ n g n h − n h ữ n g t h ầ y g i á o d ạ y L ị c h s ử k h ô n g t h ể x a h ơ n q u a n n i ệ m p h ổ b i ế n c h o r ằ n g : L ị c h s ử l à c â u c h u y ệ n t h ú v ị , l à t à i l i ệ u đ ể g i á o d ụ c đ ạ o đ ứ c . C h o n ê n v i ệ c t ì m h i ể u v ề P P D H L S c ũ n g m ớ i x o a y q u a n h v ấ n đ ề l à m s a o g â y đ − ợ c h ứ n g t h ú c h o n g − ờ i h ọ c đ ể t ạ o n ê n ấ n t − ợ n g m ạ n h m ẽ , c ó t á c d ụ n g g i á o d ụ c c a o . T r o n g t h ờ i k ỳ p h o n g k i ế n , P P D H L S c ũ n g t ậ p t r u n g v à o v i ệ c l à m c h o h ọ c s i n h g h i n h ớ m ộ t c á c h m á y m ó c , n h ậ n t h ứ c m ộ t c á c h g i á o đ i ề u n h ữ n g c â u c h u y ệ n x − a đ ể r ă n d ạ y n g − ờ i đ ờ i n a y , n h ằ m "ô n c ố n h i t r i t â n ". T r o n g t h ờ i k ỳ t − b ả n c h ủ n g h ĩ a , ở c á c n − ớ c p h − ơ n g T â y , m ô n P P D H L S d ầ n d ầ n đ − ợ c h ì n h t h à n h , n ê u đ − ợ c n h ữ n g n g u y ê n t ắ c v ề x â y d ự n g c h − ơ n g t r ì n h , b i ê n s o ạ n s á c h g i á o k h o a , l à m c á c đ ồ d ù n g d ạ y h ọ c v à đ ề r a c á c n g u y ê n t ắ c , l ý l u ậ n v ề d ạ y h ọ c L ị c h s ử . S ự x u ấ t h i ệ n c ủ a c h ủ n g h ĩ a M á c đ P đ á n h d ấ u m ộ t b − ớ c n g o ặ t c á c h m ạ n g t r o n g c á c m ô n k h o a h ọ c x P h ộ i , t r o n g đ ó c ó S ử h ọ c v à P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị c h s ử . V . I . L ê n i n đ P b ả o v ệ v à p h á t t r i ể n c h ủ n g h ĩ a M á c t r o n g v i ệ c n g h i ê n c ứ u v à g i ả n g d ạ y L ị c h s ử . N g − ờ i l u ô n l u ô n n h ấ n m ạ n h p h ả i x e m L ị c h s ử l à m ộ t q u á t r ì n h t h ố n g n h ấ t , n h i ề u m ặ t đ ầ y m â u t h u ẫ n , h ợ p q u y l u ậ t , c h ứ k h ô n g p h ả i l à m ộ t m ớ n h ữ n g s ự k i ệ n r ờ i r ạ c m à k h i n g h i ê n c ứ u v à g i ả n g d ạ y k h ô n g l à m s á n g t ỏ đ − ợ c n h ữ n g m ố i l i ê n h ệ v à q u y l u ậ t p h á t t r i ể n c ủ a n ó . S a u C á c h m ạ n g t h á n g M − ờ i N g a ( 19 17) , b ộ m ô n P P D H L S p h á t t r i ể n m ạ n h n h ấ t ở đ ấ t n − ớ c X ô v i ế t , g ắ n l i ề n v ớ i c á c n h à n g h i ê n c ứ u n ổ i t i ế n g n h − A . V . L u n a t r á c x k i , A . I . X t ơ r a g i ố p , P . V . G ơ r a , A . A . V a g h i n , A . I . K i n c u l i n . . . T ừ s a u n ă m 19 54, c á c n − ớ c x P h ộ i c h ủ n g h ĩ a l ú c b ấ y g i ờ đ P h ợ p t á c v ớ i n h a u t r o n g v i ệ c n g h i ê n c ứ u b ộ m ô n P P D H L S , t ổ c h ứ c n h i ề u c u ộ c h ộ i t h ả o k h o a h ọ c v ề b ộ m ô n ( t ừ n ă m 19 65 đ ế n n ă m 19 8 7, đ P t ổ c h ứ c 11 h ộ i n g h ị q u ố c t ế c ủ a c á c n h à g i á o d ụ c L ị c h s ử c á c n − ớ c x P h ộ i c h ủ n g h ĩ a ) . C á c n h à g i á o d ụ c L ị c h s ử c á c n − ớ c x P h ộ i c h ủ n g h ĩ a đ P h ợ p t á c g i ả i q u y ế t n h i ề u v ấ n đ ề q u a n t r ọ n g c ủ a v i ệ c d ạ y h ọ c L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g n h − : "C á c h m ạ n g k h o a h ọ c - k ỹ t h u ậ t v à v i ệ c h ì n h t h à n h n h â n c á c h c ủ a h ọ c s i n h t r o n g q u á t r ì n h h ọ c t ậ p L ị c h s ử ", "D ạ y h ọ c L ị c h s ử s ẽ p h á t t r i ể n t − d u y h ọ c s i n h t r o n g q u á t r ì n h g i á o d − ỡ n g , g i á o d ụ c ", "C á c p h − ơ n g t i ệ n d ạ y h ọ c L ị c h s ử " C á c n − ớ c t − b ả n c h ủ n g h ĩ a c ũ n g c h ú ý đ ế n P P D H L S . N ă m 19 51, ở X e v r ơ ( P h á p ) , 70 n h à S ử h ọ c v à G i á o d ụ c L ị c h s ử c ủ a 32 n − ớ c t − b ả n đ P h ọ p b à n v à đ i đ ế n n h ấ t t r í m ộ t s ố n g u y ê n t ắ c d ạ y h ọ c L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g . T h e o h ọ : - L ị c h s ử p h ả i đ ặ t c h o m ì n h n h i ệ m v ụ t ì m k i ế m c h â n l ý . - L ị c h s ử p h ả i l à c â u c h u y ệ n v ề s ự p h á t t r i ể n . L ị c h s ử p h ả i k ể đ ế n n h ữ n g t h a y đ ổ i t h − ờ n g x u y ê n . . . (1) N . K . C r ú p x k a i a , B ú t k ý v ề ph−ơng pháp, t r o n g c u ố n s á c h " T r ê n co n đ −ờ ng đ ế n nhà t r −ờ ng m ớ i " , M á t x c ơ v a , 19 3 2 , t r . 5 4 , (t i ế n g N g a ). 6
7. - L ị c h s ử p h ả i n h ấ n m ạ n h ả n h h − ở n g l ẫ n n h a u g i ữ a c á c d â n t ộ c v à n h â n d â n c á c n − ớ c , n h ấ n m ạ n h s ự t r a o đ ổ i t r o n g l ĩ n h v ự c k ỹ t h u ậ t , c h í n h t r ị , c ũ n g n h − v ă n h o á , t r i ế t h ọ c , t ô n g i á o . . . - L ị c h s ử p h ả i l − u ý t ầ m q u a n t r ọ n g c ủ a c á c n h â n t ố x P h ộ i v à k i n h t ế . - L ị c h s ử p h ả i n h ấ n m ạ n h g i á t r ị c á c n h â n t ố t i n h t h ầ n v à đ ạ o đ ứ c . - L ị c h s ử p h ả i n h ấ n m ạ n h ý n g h ĩ a c á c c u ộ c đ ấ u t r a n h c h o s ự k h o a n d u n g v à c h o h o à b ì n h . N ă m 19 63, U N E S C O (1) đ P c ô n g b ố t à i l i ệ u v ề g i ả n g d ạ y L ị c h s ử đ ể x á c đ ị n h m ụ c đ í c h l à "t r u y ề n t h ụ c h o h ọ c s i n h ý n g h ĩ a c ủ a q u á k h ứ , s ự t i ế p t ụ c t r o n g h i ệ n t ạ i , d ắ t d ẫ n h ọ c s i n h h i ể u v a i t r ò c o n n g − ờ i t r o n g c ộ n g đ ồ n g v à v a i t r ò c ủ a c ộ n g đ ồ n g t r o n g t h ế g i ớ i n ó i c h u n g "(2 ). T à i l i ệ u n ê u c á c p h − ơ n g p h á p h ọ c t ậ p L ị c h s ử ( g h i n h ớ s ự k i ệ n , s ử d ụ n g t à i l i ệ u , đ ồ d ù n g d ạ y h ọ c . . . . ) . V ấ n đ ề g i á o d ụ c l ị c h s ử n g à y n a y c à n g đ − ợ c n h i ề u n − ớ c t r ê n t h ế g i ớ i q u a n t â m . C á c h ộ i t h ả o q u ố c t ế đ − ợ c t ổ c h ứ c , n h − Đ ạ i h ộ i l ầ n t h ứ X V ( 19 8 0 ) c ủ a c á c n h à S ử h ọ c t h ế g i ớ i đ P t h ả o l u ậ n v ấ n đ ề "ý n g h ĩ a củ a v i ệ c d ạ y - h ọ c L ị ch s ử đ ố i v ớ i v i ệ c h ì n h t h à n h co n n g − ờ i t h ế k ỷ X X "(3), H ộ i nghị lầ n thứ 3 ( 1994 ) c ủ a c á c nhà gi á o d ụ c L ị c h s ử Đô ng B ắ c á ở N hậ t B ả n. 2. ở Vi ệ t N a m , v i ệ c d ạ y họ c L ị c h s ử c ó từ lâ u. Ô ng c ha ta đP tí c h luỹ đ− ợ c nhi ề u ki nh nghi ệ m tr o ng lĩ nh v ự c nà y . P P D H L S tr ở thà nh m ộ t m ô n họ c , m ộ t ngà nh kho a họ c từ s a u Cá c h m ạ ng thá ng T á m 194 5 , đặ c bi ệ t từ s a u khi m i ề n B ắ c đ− ợ c ho à n to à n gi ả i p hó ng ( 195 4 ) . N ă m 196 1, c uố n s á c h S ơ t h ả o P h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị ch s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g cấ p I I -I I I c ủ a L ê K hắ c N hP n, H o à ng T r ọ ng H a nh, H o à ng T r i ề u r a đờ i . S á c h tr ì nh bà y t− ơ ng đố i c ó hệ thố ng nhữ ng nguy ê n tắ c , p h− ơ ng p há p d ạ y họ c . T uy c ò n đơ n gi ả n v à nặ ng v ề m ặ t thự c hà nh ki nh nghi ệ m , c h− a đề r a đ− ợ c c á c nguy ê n tắ c lý luậ n s â u s ắ c , s o ng đó là tà i li ệ u đầ u ti ê n, đặ t nề n m ó ng c ho bộ m ô n. T ừ nă m 196 6 đế n na y , bộ s á c h "P h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị ch s ử " d o P ha n N gọ c L i ê n là m c hủ bi ê n đP đ− ợ c bổ s ung, tá i bả n nhi ề u lầ n, tr o ng đó đP tr ì nh bà y đầ y đủ nhữ ng v ấ n đề c ơ bả n c ủ a P P D H L S , đó là gi á o tr ì nh c hí nh thứ c d ù ng tr o ng v i ệ c gi ả ng d ạ y ở c á c tr − ờ ng Đạ i họ c S − p hạ m , bồ i d − ỡ ng gi á o v i ê n. N go à i c á c c uố n s á c h gi á o kho a kể tr ê n, m ộ t hệ thố ng tà i li ệ u nghi ê n c ứ u, tà i li ệ u tha m khả o c ủ a c á c bộ m ô n P P D H L S đ− ợ c tổ c hứ c bi ê n s o ạ n, c ô ng bố tr ê n c á c tạ p c hí N g h i ê n cứ u g i á o d ụ c, G i á o d ụ c p h ổ t h ô n g , T h ô n g b á o k h o a h ọ c c ủ a c á c tr − ờ ng Đạ i họ c S − p hạ m , i n v à p há t hà nh r ộ ng r P i thà nh s á c h c ủ a N hà xuấ t bả n G i á o d ụ c . N hi ề u c uộ c H ộ i thả o kho a họ c v ề P P D H L S đ− ợ c tổ c hứ c tr o ng n− ớ c . M ộ t s ố nhà nghi ê n c ứ u P P D H L S tha m d ự c á c hộ i thả o kho a họ c ở CH D C Đứ c , L i ê n Xô ( c ũ ) , B unga r i , H ungga r i , N hậ t B ả n, L à o , Ca m p uc hi a M ộ t s ố bà i đ− ợ c c ô ng bố tr ê n c á c tạ p c hí kho a họ c ở CH D C Đứ c , L i ê n Xô ( c ũ ) , L à o , T i ệ p K hắ c ( c ũ ) . N hữ ng v ấ n đề đ− ợ c nê u r a v à gi ả i q uy ế t là : - N guy ê n tắ c xâ y d ự ng c h− ơ ng tr ì nh v à s á c h gi á o kho a L ị c h s ử p hổ thô ng. - S á c h h− ớ ng d ẫ n gi ả ng d ạ y c ho gi á o v i ê n. - T à i li ệ u bồ i d − ỡ ng, tha m khả o c ho gi á o v i ê n v à họ c s i nh. - N hữ ng tà i li ệ u c huy ê n khả o v ề P P D H L S , nh− "C ô n g t á c n g o ạ i k h o á t h ự c h à n h củ a m ô n L ị ch s ử " (P ha n N gọ c L i ê n, T r ầ n Vă n T r ị , N guy ễ n P ha n Q ua ng, "T r ò ch ơ i L ị ch s ử " (L − ơ ng N i nh) , "G â y h ứ n g t h ú h ọ c t ậ p L ị ch s ử " ( nhi ề u tá c gi ả , d o P ha n N gọ c L i ê n c hủ bi ê n) , Đ ổ i m ớ i p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử ( nhi ề u tá c gi ả , H ộ i G i á o d ụ c L ị c h s ử ) (1) T ổ c h ứ c v ă n h o á - g i á o d ụ c - k h o a h ọ c c ủ a L i ê n h ợ p q u ố c . (2 ) X e m Ph−ơng pháp d ạ y họ c L ị c h s ử , s đ d , t r . 16 -19 . (3 ) X e m P h a n N g ọ c L i ê n , H ộ i t hả o k ho a họ c l ầ n t hứ b a c ủ a c ác nhà gi áo d ụ c L ị c h s ử Đ ô ng B ắ c á, t h á n g 8 - 19 9 4 ở N h ậ t B ả n , T ạ p c h í N g h i ê n c ứ u L ị c h s ử , s ố 5 (9 -10 / 19 9 4 ). 7
8. H i ệ n na y , v i ệ c nghi ê n c ứ u P P D H L S đ− ợ c p há t tr i ể n m ạ nh m ẽ , d o nhu c ầ u c ả i c á c h gi á o d ụ c bộ m ô n L ị c h s ử v à thự c hi ệ n c h− ơ ng tr ì nh tr ung họ c p hâ n ba n, d o v i ệ c đà o tạ o thạ c s ĩ v à ti ế n s ĩ v ề P P D H L S . Câu hỏi h−ớng dẫn học tập 1. N hữ ng c ơ s ở lý luậ n v à thự c ti ễ n để xá c đị nh p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c lị c h s ử là m ộ t kho a họ c . 2. M ố i q ua n hệ gi ữ a p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c lị c h s ử v ớ i c á c kho a họ c khá c . 3. T í nh kho a họ c v à tí nh Đả ng c ủ a p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c lị c h s ử . T à i l iệ u tha m k hả o 1. P ha n N gọ c L i ê n v à T r ầ n Vă n T r ị ( Chủ bi ê n) P h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị ch s ử , N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1992. 2. L ê Vă n S á u, T r − ơ ng H ữ u Q uý nh, P ha n N gọ c L i ê n, N h ậ p m ô n S ử h ọ c, Ch− ơ ng I I . "S ơ l − ợ c l ị ch s ử p h á t t r i ể n củ a k h o a h ọ c L ị ch s ử ", N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1987. 3. P ha n N gọ c L i ê n ( Chủ bi ê n) , T r ị nh Đì nh T ù ng, N guy ễ n T hị Cô i , P h− ơ ng p há p d ạ y họ c L ị c h s ử , tậ p I , P hầ n thứ nhấ t, P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử l à m ộ t k h o a h ọ c, N XB Đạ i họ c S − p hạ m , H à N ộ i , 20 0 2. 8
9. Ch−ơng II Bộ m ô n L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g V i ệ t N a m h i ệ n n a y T r o ng nề n gi á o d ụ c Vi ệ t N a m , kể từ khi đấ t n− ớ c tho á t khỏ i s ự đô hộ c ủ a p ho ng ki ế n p h− ơ ng B ắ c ( thế kỷ X) đế n na y , m ô n L ị c h s ử gi ữ m ộ t v ị tr í v à ý nghĩ a nhấ t đị nh. Cù ng v ớ i s ự p há t tr i ể n c ủ a S ử họ c Vi ệ t N a m , v i ệ c d ạ y họ c L ị c h s ử c ũ ng m a ng tí nh c hấ t thờ i đạ i v à gi a i c ấ p nhấ t đị nh. D − ớ i thờ i kỳ p ho ng ki ế n d â n tộ c , v i ệ c d ạ y - họ c L ị c h s ử thấ m nhuầ n q ua n đi ể m "T r u n g q u â n á i q u ố c". N ộ i d ung v à p h− ơ ng p há p họ c tậ p v ẫ n the o lố i nhồ i s ọ , họ c v ẹ t. T r o ng c á c kỳ thi , ki ế n thứ c v ề L ị c h s ử gi ữ v a i tr ò q ua n tr ọ ng tr o ng v i ệ c tuy ể n c họ n nhâ n tà i , bổ s ung q ua n lạ i . T r o ng thờ i kỳ P há p thuộ c , bộ m ô n L ị c h s ử tr ở thà nh c ô ng c ụ c ủ a bọ n thự c d â n để thố ng tr ị nhâ n d â n ta , hò ng là m m ấ t ý c hí d â n tộ c , lò ng tự hà o v ề lị c h s ử đấ t n− ớ c m à c a m c hị u ki ế p s ố ng nô lệ , tỏ lò ng bi ế t ơ n đố i v ớ i "m ẫ u q uố c ". T ừ s a u Cá c h m ạ ng thá ng T á m 194 5 , đế n khi m i ề n N a m đ− ợ c ho à n to à n gi ả i p hó ng, T ổ q uố c thố ng nhấ t, tr ê n đấ t n− ớ c Vi ệ t N a m đP tồ n tạ i ha i hệ thố ng gi á o d ụ c khá c nha u v ớ i m ụ c ti ê u, nộ i d ung, p h− ơ ng p há p d ạ y họ c khá c nha u. B ê n c ạ nh nề n gi á o d ụ c d â n c hủ nhâ n d â n ở v ù ng tự d o tr o ng khá ng c hi ế n c hố ng P há p , c ó nề n gi á o d ụ c c ủ a c hủ nghĩ a thự c d â n c ũ ở c á c v ù ng tạ m bị c hi ế m . T ừ s a u nă m 195 4 , m i ề n B ắ c xâ y d ự ng nề n gi á o d ụ c xP hộ i c hủ nghĩ a , ở m i ề n N a m tồ n tạ i nề n gi á o d ụ c thự c d â n ki ể u m ớ i c ủ a M ỹ - nguỵ . Cuộ c đấ u tr a nh c ủ a nhâ n d â n ta tr o ng ha i c uộ c khá ng c hi ế n c hố ng thự c d â n P há p , r ồ i khá ng c hi ế n c hố ng M ỹ c ứ u n− ớ c c ũ ng d i ễ n r a ga y gắ t tr ê n lĩ nh v ự c gi á o d ụ c nó i c hung, tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử nó i r i ê ng. N ề n gi á o d ụ c d â n c hủ nhâ n d â n c ủ a n− ớ c ta s a u Cá c h m ạ ng thá ng T á m 194 5 đP tr ả i q ua nhữ ng c uộ c c ả i c á c h gi á o d ụ c q ua n tr ọ ng v à o nă m 195 0 v à 195 6 , tạ o đi ề u ki ệ n c ho v i ệ c d ạ y họ c nó i c hung, d ạ y - họ c bộ m ô n L ị c h s ử nó i r i ê ng p há t tr i ể n. S a u nă m 1975 , d o y ê u c ầ u c ủ a tì nh hì nh v à nhi ệ m v ụ m ớ i c ủ a đấ t n− ớ c , s ự nghi ệ p gi á o d ụ c c ầ n đ− ợ c p há t tr i ể n. Cuộ c c ả i c á c h gi á o d ụ c the o N ghị q uy ế t c ủ a B ộ Chí nh tr ị B a n c hấ p hà nh T r ung − ơ ng Đả ng Cộ ng s ả n Vi ệ t N a m kho á I V đ− ợ c tr i ể n kha i nă m 1993, r ồ i ti ế n hà nh thí đi ể m p hâ n ba n ở bậ c tr ung họ c p hổ thô ng, xâ y d ự ng c h− ơ ng tr ì nh ở tr − ờ ng tr ung họ c c ơ s ở ( từ nă m 1998) . T r o ng p hạ m v i c ủ a c h− ơ ng nà y , c hú ng tô i tr ì nh bà y v ề c h− ơ ng tr ì nh nộ i d ung s á c h gi á o kho a L ị c h s ử c ả i c á c h gi á o d ụ c v à thí đi ể m tr ung họ c p hâ n ba n p hổ thô ng. I− M ô n L ị ch s ử tr o ng cả i cá ch giá o dụ c Cuộ c c ả i c á c h gi á o d ụ c lầ n thứ ba bắ t đầ u từ nă m 1980 . Về hệ thố ng gi á o d ụ c c ó 2 c ấ p họ c : - T r − ờ ng p hổ thô ng c ơ s ở 9 nă m ( từ lớ p 1 đế n lớ p 9) , s a u đó tá c h r a thà nh tr − ờ ng ti ể u họ c v à tr − ờ ng tr ung họ c c ơ s ở . - T r − ờ ng p hổ thô ng tr ung họ c ( lớ p 10 , 11 v à 12) . - M ô n L ị c h s ử đ− ợ c c ấ u tạ o the o c h− ơ ng tr ì nh s a u đâ y : L ớ p 4 -5 : Cá c ti ế t họ c L ị c h s ử tr o ng m ô n L ị c h s ử v à Đị a lý , d − ớ i hì nh thứ c "T r uy ệ n kể L ị c h s ử ", tr ì nh bà y c ó hệ thố ng L ị c h s ử d â n tộ c từ buổ i đầ u đế n na y . L ớ p 6 : L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ nguồ n gố c đế n thế kỷ X. L ớ p 7 : L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ thế kỷ X đế n thế kỷ XV. L ớ p 8, gồ m ha i p hầ n : L ị c h s ử thế gi ớ i , c hủ y ế u từ Cá c h m ạ ng t− s ả n A nh thế kỷ XVI I đế n Cá c h m ạ ng thá ng M − ờ i N ga ( 1917) v ớ i 3 ti ế t m ở đầ u gi ớ i thi ệ u khá i q uá t L ị c h s ử thế gi ớ i từ thờ i kỳ c ô ng xP nguy ê n thuỷ đế n Cá c h m ạ ng H à L a n v à L ị c h s ử Vi ệ t na m từ thế kỷ XVI đế n nă m 1918. 9
10. L ớ p 9, gồ m 2 p hầ n : L ị c h s ử thế gi ớ i từ s a u Cá c h m ạ ng thá ng M − ờ i N ga ( 1917) đế n na y v à L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ nă m 1918 đế n na y . N ộ i d ung tr ê n đ− ợ c thự c hi ệ n 6 ti ế t/ tuầ n c ho c ả c ấ p v à đ− ợ c p hâ n c hi a nh− s a u : L ớ p 6 : 1 ti ế t/ tuầ n ; lớ p 7 : 1 ti ế t/ tuầ n ; lớ p 8 : 2 ti ế t/ tuầ n v à lớ p 9 : 2 ti ế t/ tuầ n. T ừ nă m 20 0 2, bắ t đầ u thự c hi ệ n đạ i tr à c h− ơ ng tr ì nh L ị c h s ử m ớ i đố i v ớ i tr − ờ ng tr ung họ c c ơ s ở . - L ớ p 6 : K há i q uá t L ị c h s ử thế gi ớ i c ổ đạ i ; L ị c h s ử Vi ệ t N a m ( từ nguồ n gố c đế n thế kỷ X) , 1 ti ế t/ tuầ n. - L ớ p 7 : K há i q uá t v ề L ị c h s ử thế gi ớ i tr ung đạ i ; L ị c h s ử Vi ệ t N a m ( từ thế kỷ X đế n gi ữ a thế kỷ XI X) , 2 ti ế t/ tuầ n. - L ớ p 8 : L ị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i ; L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i ( p hầ n từ nă m 1917 đế n nă m 194 5 ) , L ị c h s ử Vi ệ t N a m ( 185 8-1918) , 1,5 ti ế t/ tuầ n. - L ớ p 9 : L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i ( p hầ n từ nă m 194 5 đế n na y ) ; L ị c h s ử Vi ệ t N a m ( từ nă m 1919 đế n na y ) 1,5 ti ế t/ tuầ n. Ch− ơ ng tr ì nh L ị c h s ử tr ung họ c c ơ s ở bả o đả m c ung c ấ p c ho họ c s i nh ki ế n thứ c c ơ bả n, c ó hệ thố ng c ả lị c h s ử thế gi ớ i v à lị c h s ử d â n tộ c từ thờ i nguy ê n thuỷ đế n na y . ở tr − ờ ng tr ung họ c p hổ thô ng v ẫ n là c h− ơ ng tr ì nh "c ũ " ( thự c hi ệ n từ nă m 1990 ) , tr o ng đó c h− ơ ng tr ì nh m ô n L ị c h s ử đ− ợ c p hâ n c hi a nh− s a u : L ớ p 10 : m ỗ i tuầ n 1 ti ế t gồ m c á c p hầ n : L ị c h s ử thế gi ớ i c ổ tr ung đạ i ( 17 ti ế t) , L ị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i thờ i kỳ thứ nhấ t ( 16 ti ế t, ba o gồ m c ả s ơ kế t, ô n tậ p , ki ể m tr a ) . L ớ p 11 : m ỗ i tuầ n 1 ti ế t gồ m 3 p hầ n : L ị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i , thờ i kỳ thứ ha i ( 11 ti ế t) ; L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i ( p hầ n từ 1917-194 5 ) ( 11 ti ế t) v à L ị c h s ử Vi ệ t N a m - K há i q uá t ti ế n tr ì nh L ị c h s ử d â n tộ c từ nguồ n gố c đế n nă m 1918 ( tr ọ ng tâ m là v ấ n đề v ă n ho á , v ă n m i nh v à tr uy ề n thố ng d â n tộ c ) v à 3 ti ế t ô n tậ p , ki ể m tr a . L ớ p 12 : m ỗ i tuầ n 2 ti ế t, họ c L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i p hầ n từ nă m 194 5 đế n na y ( 20 ti ế t) v à L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ nă m 1918 đế n na y ( 4 6 ti ế t) . II M ô n L ị ch s ử tr o ng ch−ơ ng tr ì nh thí đ iể m phân b a n Ch− ơ ng tr ì nh thí đi ể m m ô n L ị c h s ử ở tr − ờ ng tr ung họ c p hổ thô ng p hâ n ba n đ− ợ c thự c hi ệ n từ nă m 20 0 2, c ấ u tạ o nh− s a u : B a n k h o a h ọ c x ã h ộ i v à n h â n v ă n ( B a n K H XH v à N V) 1. L ớ p 1 0 : 1,5 ti ế t/ tuầ n - L ị c h s ử thế gi ớ i thờ i nguy ê n thuỷ , c ổ đạ i , tr ung đạ i ( 24 ti ế t) ; - L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ nguồ n gố c đế n gi ữ a thế kỷ XI X ( 22 ti ế t) ; - L ị c h s ử đị a p h− ơ ng ( 2 ti ế t) . 2. L ớ p 1 1 : 2 ti ế t/ tuầ n - L ị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i ( 31 ti ế t) ; - L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i ( p hầ n từ nă m 1917 đế n nă m 194 5 ) ( 15 ti ế t) ; - L ị c h s ử Vi ệ t N a m ( từ nă m 185 8 đế n nă m 1918) ( 16 ti ế t) ; - L ị c h s ử đị a p h− ơ ng ( 2 ti ế t) . 3. L ớ p 1 2 : 2 ti ế t/ tuầ n - L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i ( p hầ n từ nă m 194 5 đế n na y ) ( 21 ti ế t) ; - L ị c h s ử Vi ệ t N a m ( từ nă m 1919 đế n na y ) ( 39 ti ế t) ; - L ị c h s ử đị a p h− ơ ng ( 2 ti ế t) . B a n K h o a h ọ c t ự n h i ê n ( B a n K H T N ) 1. L ớ p 1 0 : 1,5 ti ế t/ tuầ n - L ị c h s ử thế gi ớ i thờ i nguy ê n thuỷ , c ổ đạ i , tr ung đạ i ( 16 ti ế t) ; - L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ nguồ n gố c đế n nă m 185 8 ( 16 ti ế t) : 10
11. - L ị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i ( 15 ti ế t) : - L ị c h s ử đị a p h− ơ ng ( 2 ti ế t) . 2. L ớ p 1 1 : 1 ti ế t/ tuầ n. - L ị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i ( ti ế p the o ) ( 9 ti ế t) ; - L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ 185 8 – 1918 ( 10 ti ế t) ; - L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i ( p hầ n từ nă m 1917 đế n nă m 194 5 ) ( 11 ti ế t) ; - L ị c h s ử đị a p h− ơ ng ( 1 ti ế t) . 3. L ớ p 1 2 : 1,5 ti ế t/ tuầ n. - L ị c h s ử thế gi ớ i hi ệ n đạ i ( p hầ n từ nă m 194 5 đế n na y ) ( 14 ti ế t) ; - L ị c h s ử Vi ệ t N a m từ nă m 1919 đế n na y ( 32 ti ế t) ; - L ị c h s ử đị a p h− ơ ng ( 2 ti ế t) . N hì n c hung, c h− ơ ng tr ì nh m ô n L ị c h s ử tr ung họ c c ơ s ở v à tr ung họ c p hổ thô ng đề u c ấ u tạ o the o c á c nguy ê n tắ c s a u : a ) H i ệ n đ ạ i h o á : Ch− ơ ng tr ì nh v à s á c h gi á o kho a p hả i p hả n á nh nhữ ng thà nh tự u kho a họ c m ớ i nhấ t v ề lị c h s ử ( d â n tộ c v à thế gi ớ i ) , nhữ ng q ua n đi ể m t− t− ở ng, c hí nh tr ị c hủ y ế u ( c hủ nghĩ a M á c - L ê ni n, t− t− ở ng H ồ Chí M i nh v à q ua n đi ể m c ủ a Đả ng ta , đồ ng thờ i ti ế p thu c ó c họ n lọ c nhữ ng thà nh tự u kho a họ c v à q ua n đi ể m t− t− ở ng ti ế n bộ ) . b ) C ơ b ả n , là nhữ ng ki ế n thứ c khô ng thể thi ế u đ− ợ c để bi ế t v à hi ể u lị c h s ử , khô i p hụ c đú ng bứ c tr a nh q uá khứ nh− nó đP tồ n tạ i . K i ế n thứ c c ơ bả n khô ng c hỉ là s ự ki ệ n m à c ò n là nhữ ng v ấ n đề v ề lý thuy ế t, khá i ni ệ m , q uy luậ t v à p h− ơ ng p há p họ c tậ p . c) P h ù h ợ p v ớ i t h ự c t i ễ n V i ệ t N a m v à n h ữ n g y ê u cầ u củ a đ ấ t n − ớ c. Đi ề u nà y xuấ t p há t từ c hứ c nă ng nhi ệ m v ụ c ủ a kho a họ c L ị c h s ử , m ô n L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng v à thự c hi ệ n nguy ê n lý gi á o d ụ c c ủ a Đả ng v ề v i ệ c gắ n họ c tậ p v ớ i thự c ti ễ n c uộ c s ố ng. d ) Ch− ơ ng tr ì nh lị c h s ử đ− ợ c xâ y d ự ng the o n g u y ê n t ắ c đ ồ n g t â m kế t hợ p v ớ i đ− ờ ng thẳ ng. N guy ê n tắ c đồ ng tâ m tr o ng xâ y d ự ng c h− ơ ng tr ì nh khô ng c ó nghĩ a là lặ p lạ i ki ế n thứ c , c ũ ng khô ng p hả i là v i ệ c tr ì nh bà y c hi ti ế t v ề s ự ki ệ n ho ặ c khố i l− ợ ng ki ế n thứ c nhi ề u hơ n. S ự p hâ n bi ệ t gi ữ a c h− ơ ng tr ì nh lị c h s ử ở c á c c ấ p c hủ y ế u ở tr ì nh độ hi ể u lị c h s ử ( khả nă ng t− d uy v ề c á c v ấ n đề lị c h s ử , v i ệ c v ậ n d ụ ng tr i thứ c lị c h s ử v à o c uộ c s ố ng ) . Vì v ậ y , c ầ n p hả i nắ m v ữ ng m ứ c độ c h− ơ ng tr ì nh ở m ỗ i c ấ p , để xá c đị nh nộ i d ung ki ế n thứ c c ơ bả n v à p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c ở m ỗ i c ấ p . Ví d ụ : v ề L ị c h s ử Vi ệ t N a m c uố i thế kỷ XI X - đầ u thế kỷ XX ở lớ p 11 khô ng đ− ợ c họ c nhi ề u gi ờ , c hi ti ế t nh− ở lớ p 8, s o ng c h− ơ ng tr ì nh đò i hỏ i p hả i tr ì nh bà y r õ hơ n nhữ ng bi ế n đổ i v ề ki nh tế - xP hộ i Vi ệ t N a m tr o ng nhữ ng nă m c uố i thế kỷ XI X - đầ u thế kỷ XX để họ c s i nh hi ể u đ− ợ c nguồ n gố c nả y s i nh c á c p ho ng tr à o v ậ n độ ng c ứ u n− ớ c , gi ả i thí c h đ− ợ c né t đặ c thù c ủ a c á c xu h− ớ ng. Về c á c c uộ c c á c h m ạ ng c h− ơ ng tr ì nh lớ p 11 khô ng nhi ề u gi ờ bằ ng c h− ơ ng tr ì nh lớ p 8, s o ng y ê u c ầ u p hả i nâ ng c a o s ự hi ể u bi ế t c ủ a họ c s i nh v ề ti ề n đề , tí nh c hấ t, ý nghĩ a c ủ a nó đố i v ớ i ti ế n tr ì nh p há t tr i ể n c ủ a lị c h s ử nhâ n lo ạ i . Đố i v ớ i c h− ơ ng tr ì nh thí đi ể m tr ung họ c p hâ n ba n, nhằ m đá p ứ ng c á c y ê u c ầ u c ơ bả n s a u : - T r o ng thự c tế luô n luô n tồ n tạ i s ự khá c bi ệ t gi ữ a c á nhâ n họ c s i nh v ề khả nă ng, tr ì nh độ , nguy ệ n v ọ ng, đi ề u ki ệ n đố i v ớ i họ c tậ p . Vì v ậ y , c ầ n c ó p h− ơ ng thứ c đà o tạ o thí c h hợ p c ho từ ng đố i t− ợ ng, đị a p h− ơ ng tr ê n c ơ s ở nhữ ng y ê u c ầ u c hung c ủ a gi á o d ụ c p hổ thô ng. - Y ê u c ầ u xP hộ i đố i v ớ i v i ệ c đà o tạ o họ c s i nh p hổ thô ng là : m ộ t s ố ti ế p tụ c họ c bậ c c a o đẳ ng, đạ i họ c , c á c c ấ p s a u v à tr ê n đạ i họ c ; m ộ t s ố khá c đô ng hơ n c ó tr ì nh độ p hổ thô ng c ơ bả n, c ó ti nh thầ n v à khả nă ng la o độ ng để s ớ m p hụ c v ụ c ô ng c uộ c xâ y d ự ng đấ t n− ớ c , ti ế p tụ c họ c tậ p tr o ng q uá tr ì nh c ô ng tá c . N h− v ậ y , p hâ n ba n là p h− ơ ng thứ c đà o tạ o họ c s i nh p hổ thô ng tr ung họ c thí c h ứ ng v ớ i s ự p hâ n ho á v ề nă ng lự c , s ở tr − ờ ng, nguy ệ n v ọ ng c ủ a họ c s i nh, đá p ứ ng đò i hỏ i khá c h q ua n v ề p hâ n luồ ng đà o tạ o c ủ a xP hộ i . Đố i v ớ i m ô n L ị c h s ử , c h− ơ ng tr ì nh tr ung họ c p hâ n ba n đò i hỏ i nhữ ng y ê u c ầ u s a u : 11
12. - Cung c ấ p m ộ t khố i l− ợ ng tr i thứ c lị c h s ử c ó hệ thố ng v à t− ơ ng đố i ho à n c hỉ nh. - Đi s â u hơ n c á c v ấ n đề lý luậ n, p h− ơ ng p há p luậ n s ử họ c . - Đả m bả o tí nh to à n d i ệ n c ủ a lị c h s ử ( tr ê n c á c m ặ t c ủ a đờ i s ố ng xP hộ i , ki nh tế , c hí nh tr ị , q uâ n s ự , v ă n ho á , t− t− ở ng ) . - Chú ý đế n lị c h s ử c á c n− ớ c tr ê n thế gi ớ i , nhữ ng n− ớ c đó ng gó p v à o s ự p há t tr i ể n c ủ a lị c h s ử nhâ n lo ạ i . - P há t tr i ể n nă ng lự c độ c lậ p t− d uy , r è n luy ệ n khả nă ng thự c hà nh bộ m ô n. - B − ớ c đầ u tậ p d − ợ t c ô ng tá c nghi ê n c ứ u kho a họ c lị c h s ử . T uy s ố ti ế t d à nh c ho ba n K H T N í t hơ n s o v ớ i ba n K H XH v à N V, s o ng p hả i đả m bả o tr ì nh độ họ c v ấ n ở bậ c tr ung họ c p hổ thô ng, p hả i nâ ng c a o tr ì nh độ hi ể u bi ế t lị c h s ử c ủ a họ c s i nh tr ung họ c p hâ n ba n s o v ớ i họ c s i nh tr ung họ c c ơ s ở ( từ lớ p 6 đế n lớ p 9) . Đâ y là đi ề u c ầ n p hả i c hú ý tr o ng v i ệ c : - Xá c đị nh ki ế n thứ c c ơ bả n, nâ ng c a o s ự hi ể u bi ế t lị c h s ử c ủ a họ c s i nh. - Cả i ti ế n p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c thí c h hợ p v ớ i y ê u c ầ u khô ng hề hạ thấ p tr ì nh độ , c ũ ng khô ng p hả i là s ự thu gọ n, tó m tắ t c h− ơ ng tr ì nh lị c h s ử c ủ a ba n K H XH v à N V khi gi ả ng d ạ y ba n K H T N . Đi ề u c hủ y ế u là m c ho họ c s i nh ba n K H T N đạ t đ− ợ c tr ì nh độ v ă n ho á p hổ thô ng c hung, tạ o đi ề u ki ệ n c ho c á c e m họ c tố t c á c m ô n c hí nh ba n v à tr o ng tr − ờ ng hợ p nhấ t đị nh, m ộ t s ố họ c s i nh v ì nhữ ng lý d o c ụ thể c ó thể c huy ể n s a ng họ c ba n K H XH v à N V. S á ch g i á o k h o a ( s ẽ nó i ở p hầ n s a u) , đ− ợ c tổ c hứ c bi ê n s o ạ n the o c h− ơ ng tr ì nh, c ó đi ề u c hỉ nh m ộ t í t c ho p hù hợ p v ớ i y ê u c ầ u c ủ a tà i li ệ u họ c tậ p c hí nh d à nh c ho họ c s i nh. T á c gi ả s á c h gi á o kho a là nhữ ng nhà kho a họ c , nhữ ng nhà gi á o d ụ c - lị c h s ử c ó hi ể u bi ế t v ề tr − ờ ng p hổ thô ng. Vì v ậ y , tr o ng nhữ ng nă m gầ n đâ y , s á c h gi á o kho a L ị c h s ử đ− ợ c c ả i ti ế n nhi ề u, đá p ứ ng đ− ợ c y ê u c ầ u c ủ a c h− ơ ng tr ì nh c ả i c á c h gi á o d ụ c . T uy nhi ê n, v ẫ n c ò n tồ n tạ i m ộ t s ố v ấ n đề v ề nộ i d ung, p h− ơ ng p há p bi ê n s o ạ n, tr ì nh bà y m ỹ thuậ t c ầ n đ− ợ c ti ế p tụ c c ả i ti ế n. S á ch g i á o v i ê n , c ũ ng đ− ợ c bi ê n s o ạ n c ô ng p hu, gi ú p c ho gi á o v i ê n hi ể u r õ v ề bộ m ô n L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng, v ề y ê u c ầ u, nộ i d ung c ủ a c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a từ ng kho á tr ì nh v à p h− ơ ng p há p gi ả ng d ạ y . S á c h gi á o v i ê n đ− ợ c c ấ u tạ o thà nh ha i p hầ n c hí nh : - H − ớ ng d ẫ n c hung c ho c ả kho á tr ì nh lị c h s ử từ ng lớ p . - H − ớ ng d ẫ n c ụ thể từ ng bà i , từ ng c h− ơ ng, gồ m c ó v i ệ c xá c đị nh y ê u c ầ u c ủ a m ỗ i bà i , gợ i ý v ề nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c . S á c h gi á o v i ê n khô ng p hả i s á c h s o ạ n gi á o á n s ẵ n, s o ng là s á c h gi ú p gi á o v i ê n đả m bả o đ− ợ c kế t q uả tr o ng c ô ng tá c gi ả ng d ạ y . III− N hữ ng y ê u cầ u cơ b ả n đ ố i v ới v iệ c dạ y - học l ị ch s ử the o ch−ơ ng tr ì nh hiệ n hà nh 1. H i ệ n na y , ở tr − ờ ng tr ung họ c p hổ thô ng ( lớ p 10 , 11, 12) đa ng tr i ể n kha i đồ ng thờ i ha i c h− ơ ng tr ì nh c á c m ô n họ c , tr o ng đó c ó m ô n L ị c h s ử . - Ch− ơ ng tr ì nh p hổ thô ng tr ung họ c c ả i c á c h gi á o d ụ c , thự c hi ệ n đầ u ti ê n ở lớ p 10 nă m họ c 1989 - 1990 , r ồ i lầ n l− ợ t tr i ể n kha i ở lớ p 11 v à lớ p 12 v à ho à n thà nh v i ệ c tr i ể n kha i đạ i tr à v à o nă m họ c 1991 - 1992. H i ệ n na y là c h− ơ ng tr ì nh c hủ y ế u đ− ợ c thự c hi ệ n ở p hổ thô ng tr ung họ c . - Ch− ơ ng tr ì nh thí đi ể m tr ung họ c p hâ n ba n gồ m 2 c h− ơ ng tr ì nh : c h− ơ ng tr ì nh c ho ba n K H XH v à N V, c h− ơ ng tr ì nh c ho ba n K H T N . Vì v ậ y , gi á o v i ê n c ầ n p hả i nghi ê n c ứ u v ề nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p d ạ y họ c thí c h hợ p đố i v ớ i m ỗ i c h− ơ ng tr ì nh. S ự p hâ n bi ệ t nà y khô ng p hả i c hỉ ở khố i l− ợ ng ki ế n thứ c nh− đP nó i , m à ở y ê u c ầ u v ề nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p d ạ y họ c . Vi ệ c c ả i ti ế n p h− ơ ng p há p d ạ y họ c là đi ề u c ầ n c hú ý c ho p hù hợ p v ớ i nộ i d ung d ạ y họ c ở c á c ba n khá c nha u. 2. K hi thự c hi ệ n c h− ơ ng tr ì nh d ạ y họ c ở c á c ba n c ầ n p hả i bả o đả m tí nh c ụ thể c ủ a lị c h s ử , tr á nh tì nh tr ạ ng c hỉ nó i c hung c hung, khô ng d ự a v à o s ự ki ệ n, m à c hỉ thuy ế t m i nh v ề ý nghĩ a . B ả o 12
13. đả m tí nh c ụ thể c ủ a lị c h s ử là xuấ t p há t từ đặ c tr − ng c ủ a v i ệ c d ạ y họ c lị c h s ử , nhằ m khô i p hụ c lạ i q uá khứ q ua c á c bi ể u t− ợ ng là m c ơ s ở c ho v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m . 3. Để thự c hi ệ n c h− ơ ng tr ì nh m ô n L ị c h s ử ở c á c ba n khô ng thể c hỉ d ừ ng ở v i ệ c c ung c ấ p s ự ki ệ n - tuy r ằ ng c ô ng v i ệ c nà y c ó ý nghĩ a gi á o d − ỡ ng q ua n tr ọ ng - m à p hả i gi ú p c ho họ c s i nh hi ể u lị c h s ử . Vì v ậ y , tă ng c − ờ ng tổ c hứ c ho ạ t độ ng nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh là đi ề u c hủ y ế u để hi ể u bi ế t lị c h s ử . Đi ề u nà y khắ c p hụ c đ− ợ c m ộ t q ua n ni ệ m s a i lầ m , tồ n tạ i từ lâ u, khá d a i d ẳ ng tr o ng nhà tr − ờ ng v à ngo à i xP hộ i là họ c lị c h s ử c hỉ c ầ n thuộ c lò ng c hứ khô ng c ầ n p hả i t− d uy . L ị c h s ử r ấ t r ộ ng lớ n v ề thờ i gi a n v à khô ng gi a n, c ó nhữ ng khá i ni ệ m t− ơ ng đố i p hứ c tạ p , c ó nhi ề u q uy luậ t v à ki nh nghi ệ m , bà i họ c bổ í c h. Vì v ậ y , nế u khô ng p há t huy khả nă ng t− d uy tr o ng họ c tậ p m ộ t c á c h thô ng m i nh, s á ng tạ o thì khô ng thể đạ t kế t q uả . 4 . H ọ c tậ p lị c h s ử , c ũ ng nh− c á c bộ m ô n khá c c ầ n p hả i xá c đị nh ki ế n thứ c c ơ bả n. Đó là nhữ ng ki ế n thứ c khô ng thể thi ế u đ− ợ c tr o ng họ c tậ p ( v ấ n đề nà y s ẽ tr ì nh bà y ở p hầ n s a u) . T ó m lạ i , để gi ả ng d ạ y tố t, đi ề u ki ệ n đầ u ti ê n p hả i thự c hi ệ n là nắ m v ữ ng nộ i d ung, y ê u c ầ u c ủ a c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a để xâ y d ự ng kế ho ạ c h d ạ y họ c thí c h hợ p . Câu hỏi h−ớng dẫn học tập 1. T r ì nh bà y , c ấ u tạ o , nộ i d ung, y ê u c ầ u c ủ a c h− ơ ng tr ì nh lị c h s ử c ả i c á c h gi á o d ụ c v à c h− ơ ng tr ì nh lị c h s ử tr ung họ c p hâ n ba n. 2. P hâ n tí c h nhữ ng đi ể m gi ố ng nha u v à khá c nha u gi ữ a ha i c h− ơ ng tr ì nh lị c h s ử c ả i c á c h gi á o d ụ c v à c h− ơ ng tr ì nh tr ung họ c p hâ n ba n. 3. N hữ ng y ê u c ầ u c ơ bả n đố i v ớ i v i ệ c thự c hi ệ n c h− ơ ng tr ì nh lị c h s ử c ả i c á c h gi á o d ụ c v à tr ung họ c p hâ n ba n. T à i l iệ u tha m k hả o 1. N ghị q uy ế t c ủ a Đả ng v à N hà n− ớ c v ề c ả i c á c h gi á o d ụ c từ nă m 1975 đế n na y . 2. Ch− ơ ng tr ì nh v à s á c h gi á o kho a L ị c h s ử c ả i c á c h gi á o d ụ c v à tr ung họ c p hâ n ba n. 3. Cá c lo ạ i tà i li ệ u h− ớ ng d ẫ n c ả i c á c h gi á o d ụ c , s á c h gi á o v i ê n. 13
14. Ch−ơng III H ì n h t h à n h t r i t h ứ c l ị c h s ử c h o h ọ c s i n h Cũ ng nh− tr o ng họ c tậ p c á c bộ m ô n khá c , v i ệ c họ c tậ p L ị c h s ử p hả i hì nh thà nh c ho họ c s i nh nhữ ng tr i thứ c c ầ n thi ế t. T hế nà o là tr i thứ c lị c h s ử ? Co n đ− ờ ng hì nh thà nh tr i thứ c lị c h s ử d i ễ n r a nh− thế nà o ? N hữ ng đi ề u ki ệ n hì nh thà nh tr i thứ c lị c h s ử c ho họ c s i nh là gì ? Đó là nhữ ng v ấ n đề c ầ n nắ m v ữ ng. I− T hế nà o l à tr i thứ c l ị ch s ử ? 1. V ì s a o c ầ n n ắ m k i ế n t h ứ c c ơ b ả n t r o n g h ọ c t ậ p l ị c h s ử ? K i ế n thứ c lị c h s ử là m ộ t bộ p hậ n c ủ a ý thứ c xP hộ i . Có nắ m v ữ ng ki ế n thứ c lị c h s ử m ớ i hi ể u đ− ợ c c o n đ− ờ ng p há t tr i ể n c ủ a xP hộ i . K i ế n thứ c lị c h s ử là kế t q uả c ủ a v i ệ c tì m hi ể u v à nghi ê n c ứ u lị c h s ử , đ− ợ c s ử d ụ ng v à o nhậ n thứ c v à ho ạ t độ ng c ủ a c o n ng− ờ i . K i ế n thứ c lị c h s ử p há t tr i ể n the o tr ì nh độ nhậ n thứ c lị c h s ử c ủ a c o n ng− ờ i ở m ỗ i thờ i đạ i v à m ỗ i gi a i c ấ p khá c nha u. L ú c đầ u, ki ế n thứ c lị c h s ử c ủ a c o n ng− ờ i c h− a p hả i là kho a họ c , nh− ng c ó nhữ ng y ế u tố là m c ơ s ở c ho kho a họ c L ị c h s ử hì nh thà nh v à p há t tr i ể n. K i ế n thứ c lị c h s ử r ấ t r ộ ng lớ n, the o c h− ơ ng tr ì nh họ c tậ p c ầ n xá c đị nh c á c k i ế n t h ứ c cơ b ả n . Đó là ki ế n thứ c tố i − u c ầ n c ho s ự hi ể u bi ế t c ủ a họ c s i nh v ề lị c h s ử . N ó gồ m nhi ề u y ế u tố : s ự ki ệ n lị c h s ử , c á c ni ê n đạ i , đị a d a nh lị c h s ử , tê n nhâ n v ậ t lị c h s ử , c á c bi ể u t− ợ ng, khá i ni ệ m lị c h s ử , c á c q uy luậ t, nguy ê n lý , p h− ơ ng p há p họ c tậ p v à v ậ n d ụ ng ki ế n thứ c . N hi ệ m v ụ đầ u ti ê n c ủ a gi á o v i ê n là bi ế t lự a c họ n ki ế n thứ c c ơ bả n để c ung c ấ p c ho họ c s i nh, để c á c e m hi ể u s â u bả n c hấ t c ủ a s ự ki ệ n lị c h s ử . Vi ệ c xá c đị nh ki ế n thứ c c ơ bả n p hả i đả m bả o tí nh hệ thố ng, tí nh to à n d i ệ n v à tí nh hi ệ n đạ i . T í n h h ệ t h ố n g thể hi ệ n ở v i ệ c nắ m c á c s ự ki ệ n tr o ng m ố i li ê n hệ bi ệ n c hứ ng ( tá c độ ng q ua lạ i , nguy ê n nhâ n v à kế t q uả ) . T í n h t o à n d i ệ n thể hi ệ n ở v i ệ c hi ể u bi ế t lị c h s ử m ộ t c á c h đầ y đủ tr ê n m ọ i m ặ t c ủ a đờ i s ố ng xP hộ i , c hứ khô ng p hả i c hỉ c ó lĩ nh v ự c q uâ n s ự , c hí nh tr ị . T í n h h i ệ n đ ạ i thể hi ệ n ở c á c m ặ t : - H ọ c lị c h s ử c ho đế n ngà y na y , nhữ ng s ự ki ệ n v ừ a xả y r a . - Cung c ấ p nhữ ng ki ế n thứ c m ớ i nhấ t từ kế t q uả nghi ê n c ứ u kho a họ c . - D ự a tr ê n c ơ s ở nhữ ng q ua n đi ể m , t− t− ở ng c á c h m ạ ng, kho a họ c nhấ t để nhậ n thứ c lị c h s ử . 2 . C á c đ ặ c đ i ể m c ủ a n h ậ n t h ứ c l ị c h s ử q u y đ ị n h v i ệ c h ì n h t h à n h k i ế n t h ứ c l ị c h s ử c h o h ọ c s i n h T r o ng họ c tậ p lị c h s ử , họ c s i nh khô ng thể tr ự c ti ế p q ua n s á t q uá khứ , c ũ ng khô ng thể ti ế n hà nh thí nghi ệ m để p hụ c hồ i lạ i hi ệ n thự c q uá khứ , nh− nó đP tồ n tạ i (1). Vì v ậ y , v i ệ c họ c tậ p lị c h s ử p hả i bắ t đầ u từ s ự ki ệ n lị c h s ử để tạ o bi ể u t− ợ ng c ho họ c s i nh. Đó là m ộ t đặ c tr − ng c ơ bả n c ầ n c hú ý tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử . Vi ệ c họ c tậ p lị c h s ử khô ng p hả i c hỉ nhớ s ự ki ệ n m à đò i hỏ i p hả i c ó tr ì nh độ t− d uy . Đố i v ớ i họ c s i nh c ầ n c ó tr í t− ở ng t− ợ ng tá i tạ o để hì nh d ung đ− ợ c lị c h s ử q uá khứ đP d i ễ n r a m ộ t c á c h khá c h q ua n, c ụ thể . B i ế t lị c h s ử là để hi ể u lị c h s ử , hi ể u bả n c hấ t c ủ a s ự v i ệ c đP xả y r a để r ú t r a q uy luậ t, bà i họ c ki nh nghi ệ m c ho c uộ c s ố ng ngà y na y . (1) T r o n g m ộ t v à i t r − ờ n g h ợ p n h ấ t đ ị n h , c á c n h à n g h i ê n c ứ u l ị c h s ử c ũ n g d i ễ n l ạ i s ự k i ệ n đ Y x ả y r a , n h − d i ễ n l ạ i c u ộ c h à n h t r ì n h c ủ a C . C ô -l ô m -b ô s a n g c h â u M ỹ n ă m 14 9 2 . 14
15. N hữ ng đặ c đi ể m c ơ bả n nê u tr ê n, đò i hỏ i ng− ờ i họ c tậ p c ũ ng nh− nghi ê n c ứ u lị c h s ử p hả i c ó thá i độ khá c h q ua n kho a họ c , khô ng tr ì nh bà y s ự ki ệ n q uá khứ the o nhậ n thứ c c hủ q ua n s a i lệ c h, p hi ế n d i ệ n. Đố i v ớ i họ c s i nh, nhấ t là họ c s i nh nhỏ d − ờ ng nh− c ó m â u thuẫ n gi ữ a lô gi c p há t tr i ể n c ủ a bả n thâ n lị c h s ử v à lô gi c c ủ a nhậ n thứ c lị c h s ử . S ự nhậ n thứ c lị c h s ử p hả i tuâ n the o lô gi c c ủ a bả n thâ n lị c h s ử v à họ c s i nh ho à n to à n c ó khả nă ng nhậ n thứ c lị c h s ử từ xa đế n gầ n ( từ c ổ đạ i đế n hi ệ n đạ i ) , nhậ n thứ c đ− ợ c lị c h s ử c ủ a đị a p h− ơ ng, c ủ a d â n tộ c c ũ ng nh− c ủ a thế gi ớ i . T uy nhi ê n, tr o ng họ c tậ p lị c h s ử , c ầ n khắ c p hụ c v i ệ c hi ệ n đạ i ho á lị c h s ử , tứ c là đe m hì nh ả nh ngà y na y gắ n c ho nhữ ng s ự ki ệ n ngà y x− a , đe m s uy nghĩ , tâ m t− c ủ a ng− ờ i hi ệ n đạ i gắ n c ho ng− ờ i x− a . II− T ạ o b iể u t−ợ ng, hì nh thà nh k há i niệ m , nê u q uy l uật, b à i học q uá k hứ cho hiệ n tạ i l à co n đ −ờ ng cung cấ p tr i thứ c l ị ch s ử cho học s inh 1. T ạ o b i ể u t − ợ n g l ị c h s ử l à b − ớ c đ ầ u t r o n g q u á t r ì n h h ì n h t h à n h t r i t h ứ c c h o h ọ c s i n h a ) B i ể u t − ợ n g l ị ch s ử B i ể u t− ợ ng lị c h s ử là hì nh ả nh v ề nhữ ng s ự ki ệ n, nhâ n v ậ t lị c h s ử , đi ề u ki ệ n đị a lý đ− ợ c p hả n á nh tr o ng ó c họ c s i nh v ớ i nhữ ng né t c ụ thể , nh− ng là né t c hung nhấ t, đi ể n hì nh nhấ t. B i ể u t− ợ ng lị c h s ử c ó nhi ề u lo ạ i khá c nha u : - B i ể u t − ợ n g v ề h o à n cả n h đ ị a l ý là bi ể u t− ợ ng v ề khô ng gi a n, nơ i d i ễ n r a s ự ki ệ n lị c h s ử . - B i ể u t − ợ n g v ề n ề n v ă n h o á v ậ t ch ấ t là bi ể u t− ợ ng v ề nhữ ng s ả n p hẩ m , d o c o n ng− ờ i tạ o r a bằ ng la o độ ng s á ng tạ o c ủ a m ì nh. - B i ể u t − ợ n g v ề m ộ t s ự k i ệ n xả y r a tr ê n lĩ nh v ự c c hí nh tr ị , q uâ n s ự , ki nh tế , v ă n ho á , t− t− ở ng - B i ể u t − ợ n g v ề h o ạ t đ ộ n g củ a q u ầ n ch ú n g n h â n d â n , nhữ ng ng− ờ i s á ng tạ o r a m ọ i gi á tr ị ti nh thầ n v à v ậ t c hấ t c ủ a lị c h s ử . - B i ể u t − ợ n g v ề m ộ t n h â n v ậ t l ị ch s ử ( ti ế n bộ , c á c h m ạ ng ha y p hả n độ ng) c ó tá c d ụ ng thú c đẩ y ho ặ c là m c ả n tr ở s ự p há t tr i ể n c ủ a lị c h s ử . - B i ể u t − ợ n g v ề t h ờ i g i a n là bi ể u t− ợ ng v ề lú c m à s ự ki ệ n lị c h s ử xả y r a . - B i ể u t − ợ n g v ề q u a n h ệ x ã h ộ i c ủ a c o n ng− ờ i q ua c á c thờ i kỳ lị c h s ử ( tr o ng thờ i kỳ c ô ng xP nguy ê n thuỷ , c hi ế m hữ u nô lệ ) . Cá c lo ạ i bi ể u t− ợ ng nà y c ó q ua n hệ c hặ t c hẽ v ớ i nha u tr o ng nhậ n thứ c hi ệ n thự c lị c h s ử xP hộ i lo à i ng− ờ i . b ) C o n đ − ờ n g t ạ o b i ể u t − ợ n g l ị ch s ử D o bi ể u t− ợ ng v ề s ự ki ệ n lị c h s ử xả y r a tr o ng q uá khứ khô ng đ− ợ c xâ y d ự ng tr ê n c ơ s ở hệ thố ng tí n hi ệ u thứ nhấ t, khô ng q ua thị gi á c c ủ a họ c s i nh, nê n v i ệ c s ử d ụ ng c á c lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n là đi ề u q ua n tr ọ ng khô ng thể thi ế u đ− ợ c tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử . T r − ớ c hế t là bả n đồ , tr a nh, ả nh, c á c p h− ơ ng ti ệ n m à n hì nh Đó là nhữ ng p h− ơ ng ti ệ n tr ự c q ua n c ụ thể ho á s ự ki ệ n lị c h s ử xả y r a tr o ng q uá khứ m à họ c s i nh khô ng thể tr ự c ti ế p q ua n s á t đ− ợ c . ở đâ y , v i ệ c s ử d ụ ng c á c lo ạ i hi ệ n v ậ t lị c h s ử , c á c đồ p hụ c c hế ( s a bà n, m ô hì nh ) c ũ ng c ó ý nghĩ a r ấ t lớ n khô ng c hỉ tá i tạ o hì nh ả nh q uá khứ , m à c ò n gâ y đ− ợ c c ả m xú c m ạ nh m ẽ c ho họ c s i nh. - S ử d ụ ng c á c s ố li ệ u bi ể u hi ệ n q ua c á c bả ng thố ng kê , s ơ đồ , đồ thị là m ộ t bi ệ n p há p s − p hạ m khô ng c hỉ tạ o đ− ợ c hì nh ả nh tr o ng q uá khứ m à c ò n p há t tr i ể n t− d uy c ho họ c s i nh. Cho đế n na y , gi á o v i ê n í t c hú ý s ử d ụ ng c á c s ố li ệ u, tà i li ệ u thố ng kê tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử . N hi ề u ng− ờ i c hỉ nặ ng v ề s ử d ụ ng p h− ơ ng p há p đị nh tí nh ( p hâ n tí c h nê u tí nh c hấ t ) í t s ử d ụ ng p h− ơ ng p há p đị nh l− ợ ng. - S ử d ụ ng tà i li ệ u lị c h s ử , tà i li ệ u đị a p h− ơ ng v à c á c lo ạ i tà i li ệ u tha m khả o khá c là bi ệ n p há p c ó hi ệ u q uả tr o ng v i ệ c c ụ thể ho á s ự ki ệ n để tạ o bi ể u t− ợ ng lị c h s ử . - S ử d ụ ng ti ể u s ử c ủ a c á c nhâ n v ậ t lị c h s ử ( c hí nh d i ệ n v à p hả n d i ệ n) c ũ ng c ó tá c d ụ ng c ụ thể ho á m ộ t s ố s ự ki ệ n lị c h s ử . B i ệ n p há p nà y c ó nhi ề u c á c h ti ế n hà nh. Đố i v ớ i nhữ ng bà i m à ki ế n thứ c c ơ bả n gắ n c hặ t v ớ i ho ạ t độ ng c ủ a m ộ t nhâ n v ậ t lị c h s ử thì c ung c ấ p c ho họ c s i nh nhữ ng né t ti ê u bi ể u v ề ti ể u s ử c ủ a nhâ n v ậ t đó để gi ú p họ c s i nh nắ m đ− ợ c s ự ki ệ n c ó li ê n q ua n. Cũ ng c ó 15
16. tr − ờ ng hợ p tr ì nh bà y to à n bộ c uộ c đờ i v à s ự nghi ệ p c ủ a nhâ n v ậ t ti ê u bi ể u c ho lị c h s ử m ộ t thờ i kỳ nhấ t đị nh. Ví d ụ : V.I . L ê ni n đố i v ớ i Cá c h m ạ ng thá ng M − ờ i N ga ( 1917) , Chủ tị c h H ồ Chí M i nh đố i v ớ i c á c h m ạ ng Vi ệ t N a m . - H ì nh t− ợ ng ho á m ộ t hi ệ n t− ợ ng lị c h s ử nhằ m gi ú p c ho họ c s i nh hi ể u đ− ợ c q uá tr ì nh d i ễ n bi ế n, bả n c hấ t c ủ a m ộ t s ự ki ệ n. Ví d ụ : H ồ Chí M i nh nê u hì nh ả nh "c o n đỉ a ha i v ò i " để nó i v ề q ua n hệ gi ữ a c á c h m ạ ng ở thuộ c đị a v à c á c h m ạ ng v ô s ả n ở c hí nh q uố c . Vi ệ c tạ o bi ể u t− ợ ng lị c h s ử là gi a i đo ạ n đầ u c ủ a s ự nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh tr o ng họ c tậ p lị c h s ử – nhậ n thứ c c ả m tí nh, là m c ơ s ở c ho v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m . 2 . H ì n h t h à n h k h á i n i ệ m l ị c h s ử a ) Để nắ m v ữ ng nhữ ng ki ế n thứ c c ơ bả n c ủ a m ô n họ c , họ c s i nh p hả i nắ m v ữ ng h ệ t h ố n g k h á i n i ệ m k h o a h ọ c. H ì nh thà nh khá i ni ệ m lị c h s ử là khâ u q ua n tr ọ ng nhấ t tr o ng q uá tr ì nh d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng. Đó là gi a i đo ạ n nhậ n thứ c lý tí nh. N hi ề u gi á o v i ê n c h− a nhậ n thứ c đ− ợ c v ị tr í v à ý nghĩ a c ủ a v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m v à c ũ ng khô ng c ó khả nă ng là m tố t c ô ng v i ệ c nà y . Đâ y là m ộ t tr o ng nhữ ng nguy ê n nhâ n q ua n tr ọ ng là m gi ả m c hấ t l− ợ ng d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng. B ở i v ì , c ó nắ m đ− ợ c khá i ni ệ m lị c h s ử , họ c s i nh m ớ i nắ m đ− ợ c nhữ ng né t đặ c tr − ng, bả n c hấ t c ủ a s ự ki ệ n lị c h s ử , m ớ i nhậ n thứ c đ− ợ c nhữ ng m ố i li ê n hệ , q ua n hệ c hủ y ế u c ủ a c á c bi ế n c ố v à hi ệ n t− ợ ng lị c h s ử . T r o ng thự c tế d ạ y - họ c , v i ệ c tạ o bi ể u t− ợ ng v à hì nh thà nh khá i ni ệ m lị c h s ử đ− ợ c ti ế n hà nh gầ n nh− đồ ng thờ i , khô ng tá c h r a đ− ợ c : khá i ni ệ m đ− ợ c hì nh thà nh tr ê n c ơ s ở bi ể u t− ợ ng. S o ng bi ể u t− ợ ng v à khá i ni ệ m lị c h s ử là ha i p hạ m tr ù khá c nha u. ý nghĩ a c ủ a v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m đP đ− ợ c tr ì nh bà y tr o ng c uố n s á c h "P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử " nê u tr ê n. Q uá tr ì nh hì nh thà nh khá i ni ệ m đ− ợ c xe m là q uá tr ì nh p há t tr i ể n t− d uy , từ v i ệ c nắ m ki ế n thứ c c h− a đầ y đủ , c h− a hệ thố ng đế n nắ m ki ế n thứ c đầ y đủ hơ n, s â u s ắ c hơ n. Chú ng ta th− ờ ng gặ p nhữ ng thi ế u s ó t khá ti ê u bi ể u m à họ c s i nh th− ờ ng m ắ c p hả i khi nắ m c á c khá i ni ệ m lị c h s ử là : nhầ m lẫ n "khá i ni ệ m " v ớ i "s ự ki ệ n" c ụ thể , v ớ i "thuậ t ngữ ", đồ ng nhấ t v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m v ớ i "đị nh nghĩ a " c hung c hung ; khô ng nắ m đ− ợ c c á c đặ c tr − ng ( d ấ u hi ệ u) tr o ng nộ i hà m khá i ni ệ m ; khô ng p hâ n bi ệ t đ− ợ c c á c đặ c tr − ng c hủ y ế u v à thứ y ế u, c ơ bả n v à khô ng c ơ bả n. Vì v ậ y tr ê n c ơ s ở bi ể u t− ợ ng c ó hì nh ả nh, c hí nh xá c , gi á o v i ê n h− ớ ng d ẫ n c ho họ c s i nh hì nh thà nh khá i ni ệ m v à nắ m c á c đặ c tr − ng c ơ bả n tr o ng nộ i hà m khá i ni ệ m . Để khắ c p hụ c tì nh tr ạ ng c hỉ nê u nhữ ng né t r ấ t c hung v ề khá i ni ệ m m à khô ng tá c h bi ệ t nhữ ng né t r i ê ng c ủ a c á c khá i ni ệ m , c ầ n p hâ n lo ạ i khá i ni ệ m . T r o ng v i ệ c nghi ê n c ứ u v à gi ả ng d ạ y lị c h s ử , c hú ng ta gặ p nhi ề u lo ạ i khá i ni ệ m ; v i ệ c đồ ng nhấ t c á c khá i ni ệ m d ẫ n tớ i hậ u q uả khô ng nắ m đ− ợ c nộ i d ung, tí nh c hấ t, v a i tr ò , ý nghĩ a c ủ a c á c lo ạ i khá i ni ệ m . H i ệ n na y c ó nhi ề u q ua n ni ệ m v ề p hâ n lo ạ i khá i ni ệ m . Có c á c h p hâ n lo ạ i khá i ni ệ m the o nộ i d ung m à khá i ni ệ m ấ y p hả n á nh nh− : khá i ni ệ m v ề ki nh tế , v ề c hí nh tr ị , v ề v ă n ho á , v ề đấ u tr a nh gi a i c ấ p Có c á c h p hâ n lo ạ i the o m ứ c độ khá i q uá t c ủ a nộ i d ung khá i ni ệ m : khá i ni ệ m s ơ đẳ ng ( gầ n v ớ i bi ể u t− ợ ng) , khá i ni ệ m lị c h s ử tr ừ u t− ợ ng t− ơ ng đố i í t p hứ c tạ p , khá i ni ệ m lị c h s ử tr ừ u t− ợ ng m a ng tí nh khá i q uá t c a o , nhữ ng khá i ni ệ m c hung. Chú ng tô i q ua n ni ệ m r ằ ng khá i ni ệ m lị c h s ử là s ự p hả n á nh đ− ợ c khá i q uá t ho á c ủ a q uá tr ì nh lị c h s ử , nó p hả n á nh nhữ ng m ố i li ê n hệ khá c h q ua n c ủ a c á c hi ệ n t− ợ ng nà y v à q uy luậ t lị c h s ử . K há i ni ệ m lị c h s ử ba o gi ờ c ũ ng ở m ứ c độ tr ừ u t− ợ ng khá c a o , v ì nó khô ng c hỉ p hả n á nh m ộ t s ự ki ệ n r i ê ng lẻ ha y m ộ t nhó m s ự ki ệ n m à c ò n p hả n á nh nhữ ng hi ệ n t− ợ ng p hứ c tạ p đa d ạ ng v ề m ặ t ki nh tế , xP hộ i , c hí nh tr ị nhữ ng q ua n hệ c ủ a c o n ng− ờ i v ớ i thi ê n nhi ê n, c ủ a c o n ng− ờ i tr o ng xP hộ i ( la o độ ng s ả n xuấ t v à đấ u tr a nh gi a i c ấ p ) . Cũ ng nh− m ọ i khá i ni ệ m kho a họ c khá c , nhữ ng khá i ni ệ m d ù ng tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử ( khá i ni ệ m lị c h s ử ) c ũ ng c ó lo ạ i p hứ c tạ p v à đơ n gi ả n, tuỳ the o v i ệ c p hả n á nh m ộ t q uá tr ì nh ha y m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử . N go à i r a c ò n c ó c á c khá i ni ệ m c hung, là m c ơ s ở lý luậ n c ho v i ệ c nhậ n thứ c lị c h s ử c ũ ng nh− c á c khá i ni ệ m nó i c hung, khá i ni ệ m c á c m ô n kho a họ c c ó li ê n q ua n đế n lị c h s ử đề u c ó nộ i hà m v à ngo ạ i d i ê n c ủ a nó . N ộ i hà m c ủ a khá i 16
17. ni ệ m là tổ ng hợ p nhữ ng né t c hung, nhữ ng đặ c tr − ng c ủ a s ự ki ệ n lị c h s ử đ− ợ c p hả n á nh tr o ng khá i ni ệ m . Cò n ngo ạ i d i ê n c ủ a khá i ni ệ m tậ p hợ p nhữ ng s ự ki ệ n lị c h s ử m à nộ i hà m là đặ c tr − ng c ủ a nó đ− ợ c p hả n á nh m ộ t khá i ni ệ m c hung. Ví d ụ : khá i ni ệ m "c á c h m ạ ng t− s ả n" m à họ c s i nh th− ờ ng gặ p tr o ng nhi ề u bà i lị c h s ử , nhấ t là kho á tr ì nh lị c h s ử c ậ n đạ i , hi ệ n đạ i c ó nộ i hà m là nhữ ng né t c hung bả n c hấ t, nhữ ng đặ c tr − ng r i ê ng c ủ a c uộ c c á c h m ạ ng ( d o gi a i c ấ p t− s ả n ha y c á c lự c l− ợ ng c ó xu h− ớ ng t− s ả n lP nh đạ o ) xo á bỏ ha y hạ n c hế ở m ứ c độ khá c nha u s ự thố ng tr ị c ủ a gi a i c ấ p p ho ng ki ế n, tha y thế s ự bó c lộ t p ho ng ki ế n bằ ng s ự bó c lộ t t− bả n, đặ t c ơ s ở v à tạ o đi ề u ki ệ n c ho s ự p há t tr i ể n c ủ a c hủ nghĩ a t− bả n. Cò n ngo ạ i d i ê n c ủ a khá i ni ệ m nà y là nhữ ng c uộ c c á c h m ạ ng t− s ả n d i ễ n r a v ớ i nhi ề u hì nh thứ c khá c nha u ( c uộ c Cá c h m ạ ng H à L a n thế kỷ XVI , c uộ c Cá c h m ạ ng t− s ả n A nh thế kỷ XVI I , c hi ế n tr a nh gi à nh độ c lậ p c ủ a c á c thuộ c đị a A nh ở B ắ c M ỹ , c uộ c đấ u tr a nh thố ng nhấ t n− ớ c Đứ c v à I ta li a thế kỷ XI X, c uộ c D uy tâ n M i nh T r ị ở N hậ t B ả n ) . S ự p hâ n lo ạ i khá i ni ệ m lị c h s ử v à nhậ n thứ c v ề nộ i hà m , ngo ạ i d i ê n c ủ a nó là đi ề u q ua n tr ọ ng đố i v ớ i v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m - khâ u q ua n tr ọ ng bậ c nhấ t c ủ a q uá tr ì nh d ạ y họ c L ị c h s ử . Đó là đi ề u ki ệ n c ơ bả n để hi ể u s â u m ộ t s ự ki ệ n, p hâ n bi ệ t c á c s ự ki ệ n khá c nha u v ề nguy ê n tắ c gi ữ a c á c s ự ki ệ n c ó nộ i d ung v à bả n c hấ t khá c nha u, nh− p hâ n bi ệ t "c á c h m ạ ng t− s ả n" v ớ i "c á c h m ạ ng v ô s ả n", "c á c h m ạ ng" v ớ i "đả o c hí nh", "c ả i l− ơ ng" b ) V ề co n đ − ờ n g h ì n h t h à n h k h á i n i ệ m l ị ch s ử Cá c c uố n s á c h P h− ơ ng p há p d ạ y họ c L ị c h s ử đP v i ế t khá nhi ề u, khá kỹ v à s â u. S o ng v ấ n đề nà y c hỉ m ớ i d ừ ng lạ i ở nhậ n thứ c lý luậ n, m à c h− a thể hi ệ n tr o ng thự c ti ễ n gi ả ng d ạ y . H i ệ n na y khô ng í t gi á o v i ê n L ị c h s ử khô ng hề q ua n tâ m đế n v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m m à c hỉ lo tr ì nh bà y c á c s ự ki ệ n để họ c s i nh ghi nhớ . T r o ng thự c tế , gi á o v i ê n đP gi ớ i hạ n v i ệ c họ c tậ p c ủ a họ c s i nh ở m ứ c độ bi ế t s ự ki ệ n ( nh− ng d o nhi ề u nguy ê n nhâ n m à họ c s i nh khô ng bi ế t đầ y đủ v à c ò n s a i lệ c h) , c hứ c h− a p hả i nâ ng lê n m ứ c hi ể u lị c h s ử . N h− v ậ y là khô ng đạ t y ê u c ầ u, m ụ c ti ê u c ủ a v i ệ c họ c tậ p lị c h s ử . D o đó , nắ m ki ế n thứ c kho a họ c tr − ớ c hế t p hả i nắ m v ữ ng c á c khá i ni ệ m kho a họ c , c ầ n nhậ n thứ c đú ng ý nghĩ a , tầ m q ua n tr ọ ng c ủ a v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m v à c o n đ− ờ ng s − p hạ m , c ó hi ệ u q uả c a o nhấ t v ề c ô ng v i ệ c nà y . T h ứ n h ấ t , tr o ng q uá tr ì nh d ạ y họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng, họ c s i nh khô ng c hỉ nắ m m ộ t khá i ni ệ m , m à p hả i nắ m m ộ t hệ thố ng khá i ni ệ m gồ m nhữ ng khá i ni ệ m c ó q ua n hệ v ớ i nha u v à c ó m ộ t khá i ni ệ m tr ung tâ m . Ví d ụ : khi họ c v ề L ị c h s ử thế gi ớ i c ổ đạ i v ớ i s ự r a đờ i c ủ a gi a i c ấ p v à nhà n− ớ c , họ c s i nh c ầ n nắ m đ− ợ c hệ thố ng khá i ni ệ m "ki nh tế ", "gi a i c ấ p ", "nhà n− ớ c ", tr o ng đó khá i ni ệ m "gi a i c ấ p " gi ữ v ị tr í tr ung tâ m . T h ứ h a i , v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m p hả i ti ế n hà nh tr ê n c ơ s ở c ủ a v i ệ c tạ o bi ể u t− ợ ng v à bắ t đầ u bằ ng v i ệ c nê u r õ nộ i d ung nhữ ng đặ c tr − ng c ơ bả n c ủ a khá i ni ệ m . Đâ y là c ô ng v i ệ c đầ u ti ê n s o ng r ấ t q ua n tr ọ ng v ì nó gi ú p c ho họ c s i nh nắ m đ− ợ c bả n c hấ t c ủ a s ự ki ệ n lị c h s ử . Ví d ụ : đố i v ớ i khá i ni ệ m "nô lệ ", "nô ng nô ", "nô ng d â n", "c ô ng nhâ n", họ c s i nh khô ng nê n d ừ ng lạ i ở hi ể u bi ế t r ằ ng đó là nhữ ng ng− ờ i la o độ ng bị á p bứ c . T r ê n c ơ s ở nhữ ng tà i li ệ u lị c h s ử c ụ thể , gi á o v i ê n h− ớ ng d ẫ n c á c e m nê u đ− ợ c nhữ ng đặ c tr − ng c ơ bả n để p hâ n bi ệ t c á c tầ ng lớ p , gi a i c ấ p nà y . N h− v ậ y , c á c e m m ớ i p hâ n bi ệ t đ− ợ c nhi ệ m v ụ lị c h s ử , y ê u c ầ u c ủ a thờ i đạ i đố i v ớ i nhữ ng ng− ờ i nà y . K hi nê u c á c đặ c tr − ng c ủ a nhữ ng khá i ni ệ m nà y , c hú ng ta s ẽ gi ú p c ho họ c s i nh nắ m đ− ợ c nhữ ng c á i c hung, c á i r i ê ng v à đặ c thù tr o ng m ỗ i khá i ni ệ m . N h− tr o ng c á c khá i ni ệ m tr ê n c ó m ộ t đi ể m c hung – nô lệ , nô ng nô , nô ng d â n, c ô ng nhâ n đề u là ng− ờ i la o độ ng bị á p bứ c , s o ng m ỗ i tầ ng lớ p , gi a i c ấ p c ó m ộ t v ị tr í khá c nha u tr o ng lị c h s ử ( "nô lệ " ở thờ i kỳ c hi ế m hữ u nô lệ , ho à n to à n lệ thuộ c v à o "c hủ nô ", "c ô ng nhâ n" ở thờ i kỳ t− bả n c hủ nghĩ a đ− ợ c "tự d o " bá n s ứ c la o độ ng, bị bó c lộ t bằ ng " gi á tr ị thặ ng d − " ) . T h ứ b a , khá i ni ệ m đ− ợ c d i ễ n đạ t bằ ng m ộ t thuậ t ngữ . Để nắ m đ− ợ c khá i ni ệ m c ầ n p hả i hi ể u thuậ t ngữ d i ễ n đạ t nộ i d ung đó . Có khi thuậ t ngữ d i ễ n đạ t đ− ợ c nhữ ng đặ c tr − ng c ủ a khá i ni ệ m , nế u s ự v ậ t đ− ợ c p hả n á nh là đơ n nhấ t, khá i ni ệ m "tr ố ng đồ ng" nó i lê n nhữ ng đặ c tr − ng c ủ a tr ố ng 17
18. đồ ng. Có khi m ộ t thuậ t ngữ d i ễ n đạ t m ộ t khá i ni ệ m c ó nộ i d ung p hứ c tạ p , q ua c á c thờ i kỳ lị c h s ử khá c nha u thì v i ệ c nắ m nộ i d ung c ủ a nó khô ng đơ n gi ả n, nh− "nhà n− ớ c c ổ đạ i ", c hỉ m ộ t bộ m á y , tổ c hứ c c hí nh tr ị ở thờ i kỳ c hi ế m hữ u nô lệ . S a u khi họ c p hầ n L ị c h s ử thế gi ớ i c ổ đạ i , họ c s i nh m ớ i hi ể u đ− ợ c s â u s ắ c khá i ni ệ m nà y , nó c ò n đ− ợ c tr ở lạ i nhi ề u lầ n để s o s á nh v ớ i c á c khá i ni ệ m "nhà n− ớ c p ho ng ki ế n", "nhà n− ớ c t− s ả n", "nhà n− ớ c v ô s ả n". T h ứ t − , họ c s i nh nắ m đ− ợ c khá i ni ệ m m ộ t c á c h d ễ d à ng hơ n nế u nh− c á c e m s ử d ụ ng c á c p h− ơ ng ti ệ n tr ự c q ua n. Vì thế v i ệ c s ử d ụ ng đồ d ù ng tr ự c q ua n là đi ề u ki ệ n r ấ t q ua n tr ọ ng. Ví d ụ : tr o ng khi họ c L ị c h s ử thế gi ớ i tr ung đạ i v à c ậ n đạ i , họ c s i nh gặ p khá i ni ệ m "c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng". G i á o v i ê n c ó thể c ho c á c e m xe m bứ c tr a nh ha y m i nh ho ạ v ề c ả nh la o độ ng tr o ng m ộ t c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng v à c á c e m s ẽ nhậ n thứ c đ− ợ c r ằ ng đặ c tr − ng c ủ a c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng là c ó p hâ n c ô ng la o độ ng, s o ng la o độ ng bằ ng ta y v ẫ n gi ữ v ị tr í q ua n tr ọ ng. K hi hì nh thà nh khá i ni ệ m "c á c h m ạ ng c ô ng nghi ệ p ", gi á o v i ê n c ầ n là m c ho họ c s i nh thấ y r õ ha i hệ q uả ( ha i m ặ t) c ủ a c á c h m ạ ng c ô ng nghi ệ p : s ự p há t m i nh m á y m ó c , thú c đẩ y kỹ thuậ t, s ả n xuấ t p há t tr i ể n v à v i ệ c p hâ n c hi a thà nh ha i gi a i c ấ p c ơ bả n c ủ a xP hộ i t− bả n c hủ nghĩ a . Để đạ t đ− ợ c y ê u c ầ u nà y , gi á o v i ê n s ử d ụ ng s ơ đồ s a u đâ y : Cá c h m ạ ng c ô ng nghi ệ p Về m ặ t kỹ thuậ t Về q ua n hệ xP hộ i M á y m ó c Độ ng c ơ T − s ả n K ha i thá c tha n, luy ệ n ki m Vô s ả n T r ê n c ơ s ở s ử d ụ ng tr a nh, ả nh, s ơ đồ để họ c s i nh nắ m đ− ợ c nộ i d ung c á c đặ c tr − ng c ủ a khá i ni ệ m , gi á o v i ê n h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh là m bả ng s ơ kế t nhữ ng v ấ n đề đ− ợ c tr ì nh bà y tr o ng c á c đồ d ù ng tr ự c q ua n. Ví d ụ , v ề khá i ni ệ m "c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng" nê u tr ê n, gi á o v i ê n h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh lậ p bả ng tổ ng kế t s a u đâ y : S o s á nh x− ở ng thủ c ô ng v à c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng ở thế kỷ XVI Vấn đề đ−ợc đặt ra X −ở ng th ủ cô ng C ô ng tr−ờ ng th ủ cô ng 1. So sánh quy mô sản xuất Q uy mô nhỏ Q uy mô l ớ n, c ó k hi g ồ m 2 -3 c ơ sở sản xuất 2 . V i ệ c l a o đ ộ ng v à quản l ý N g − ờ i c hủ v ừ a tr ự c ti ế p l a o N g − ờ i c hủ k hông l a o đ ộ ng mà c hỉ g i ám sản xuất đ ộ ng v ừ a quản l ý sản xuất sát c ông v i ệ c c ủ a ng − ờ i l à m thuê 3 . P h− ơ ng thứ c sản xuất L a o đ ộ ng b ằ ng ta y L a o đ ộ ng b ằ ng ta y l à c hủ yế u 4 . Q ua n hệ tr ong l a o đ ộ ng N hữ ng ng − ờ i thợ ( thợ c ả, thợ M ọ i c ông v i ệ c sản xuất đ − ợ c c hi a c ho sản xuất p hụ ) l a o đ ộ ng , ng − ờ i họ c v i ệ c từ ng nhó m ng − ờ i : c huyê n l a o đ ộ ng , p hâ n c ông l a o đ ộ ng 5 . N g − ờ i l a o đ ộ ng C hủ v à tất c ả nhữ ng ng − ờ i thợ C hỉ c ó ng − ờ i l à m thuê mớ i l a o đ ộ ng tr ong x− ở ng thủ c ông 6 . T ê n g ọ i c ác c ơ sở sản xuất X − ở ng thủ c ông thờ i tr ung đ ạ i C ông tr − ờ ng thủ c ông Vi ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m nh− v ậ y p hả i ti ế n hà nh tr ê n c ơ s ở tí c h luỹ m ộ t s ố ki ế n thứ c lị c h s ử c ầ n thi ế t, nhấ t là đố i v ớ i nhữ ng khá i ni ệ m c hung, th− ờ ng gặ p tr o ng c ả kho á tr ì nh, nh− khá i ni ệ m 18
19. "c á c h m ạ ng", "v ă n ho á ", "tô n gi á o ", "c hủ nghĩ a t− bả n", "c hủ nghĩ a đế q uố c ", Ví d ụ : v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m "c hủ nghĩ a t− bả n" đ− ợ c ti ế n hà nh nh− s a u : M ộ t tr o ng nhữ ng nhi ệ m v ụ tr ọ ng tâ m c ủ a v i ệ c họ c tậ p kho á tr ì nh L ị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i là hì nh thà nh khá i ni ệ m v ề "c hủ nghĩ a t− bả n". B ở i v ì , c ó nắ m đ− ợ c khá i ni ệ m nà y m ớ i hi ể u đ− ợ c L ị c h s ử thế gi ớ i thờ i kỳ c ậ n đạ i v à thờ i kỳ ti ế p the o c ủ a L ị c h s ử thế gi ớ i v à L ị c h s ử d â n tộ c từ nử a s a u thế kỷ XI X. T r − ớ c hế t v ề khá i ni ệ m "p h− ơ ng thứ c s ả n xuấ t" ( s ự thố ng nhấ t tr o ng m ộ t thờ i gi a n nhấ t đị nh c ủ a lự c l− ợ ng s ả n xuấ t v à q ua n hệ s ả n xuấ t) ở m ộ t m ứ c độ nhấ t đị nh, họ c s i nh đP nắ m đ− ợ c khi họ c L ị c h s ử thế gi ớ i c ổ đạ i v à tr ung đạ i , nhấ t là khi họ c v ề c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng, v ề s ự bó c lộ t c ủ a c hủ c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng đố i v ớ i ng− ờ i la o độ ng là m thuê ( c h− a p hả i là t− s ả n v à v ô s ả n) . T r o ng c á c bà i "Cá c h m ạ ng H à L a n thế kỷ XVI ", "Cá c h m ạ ng t− s ả n A nh ở thế kỷ XVI I ", v à "Cá c h m ạ ng t− s ả n P há p thế kỷ XVI I I ", tí nh c hấ t t− bả n c hủ nghĩ a c ủ a c á c c ô ng tr − ờ ng thủ c ô ng đP đ− ợ c tr ì nh bà y đầ y đủ , c hi ti ế t v à họ c s i nh d ầ n d ầ n thấ y r õ tí nh hơ n hẳ n c ủ a s ả n xuấ t t− bả n c hủ nghĩ a s o v ớ i s ả n xuấ t p ho ng ki ế n, c ũ ng nh− m â u thuẫ n ngà y c à ng ga y gắ t gi ữ a lự c l− ợ ng s ả n xuấ t t− bả n c hủ nghĩ a v ớ i q ua n hệ s ả n xuấ t p ho ng ki ế n lỗ i thờ i . N hữ ng s ự ki ệ n c ụ thể v ề s ự xâ m nhậ p c ủ a c hủ nghĩ a t− bả n v à o nô ng thô n A nh tr o ng nhữ ng thậ p kỷ đầ u thế kỷ XVI I là m c ho họ c s i nh hi ể u r õ nguy ê n nhâ n v à ti ề n đề c ủ a Cá c h m ạ ng t− s ả n A nh. Cá c c uộ c c á c h m ạ ng t− s ả n bù ng nổ ti ế p the o ở M ỹ , P há p , Đứ c , I ta li a , N hậ t d − ớ i nhi ề u hì nh thứ c khá c nha u c à ng gi ú p họ c s i nh đi s â u hơ n v à o nguy ê n nhâ n bù ng nổ c ủ a c uộ c c á c h m ạ ng nà y . K há i ni ệ m "c hủ nghĩ a t− bả n" ti ế p tụ c đ− ợ c m ở r ộ ng nộ i d ung khi họ c s i nh tì m hi ể u v ề c hế độ xP hộ i , c hí nh tr ị , s ự p há t tr i ể n c ủ a c á c n− ớ c s a u khi c á c h m ạ ng t− s ả n ho à n thà nh, c hế độ t− bả n đ− ợ c xá c lậ p , tha y c ho s ự thố ng tr ị c ủ a c hế độ p ho ng ki ế n. ở đâ y , gi á o v i ê n m i ê u tả v à p hâ n tí c h p h− ơ ng thứ c s ả n xuấ t t− bả n c hủ nghĩ a đ− ợ c thự c hi ệ n tr ê n c ơ s ở la o độ ng là m thuê . T ừ đó , c á c e m hi ể u r õ s ự xuấ t hi ệ n ha i gi a i c ấ p c ơ bả n là t− s ả n v à v ô s ả n. N hắ c lạ i nhữ ng ki ế n thứ c đP họ c , gi á o v i ê n gi ú p họ c s i nh p hâ n bi ệ t tì nh tr ạ ng đờ i s ố ng v à v ị tr í c ủ a nô lệ , nô ng nô , c ô ng nhâ n tr o ng lị c h s ử . K há i ni ệ m "c hủ nghĩ a t− bả n" đ− ợ c kha i thá c ở khí a c ạ nh v ề q ua n hệ gi ữ a gi a i c ấ p t− s ả n thố ng tr ị v ớ i gi a i c ấ p v ô s ả n v à c á c tầ ng lớ p nhâ n d â n la o độ ng khá c , để họ c s i nh thấ y r õ m â u thuẫ n gi ữ a gi a i c ấ p v ô s ả n v à nhâ n d â n la o độ ng v ớ i gi a i c ấ p t− s ả n ngà y c à ng s â u s ắ c , d ẫ n tớ i nhữ ng c uộ c đấ u tr a nh m ạ nh m ẽ ga y gắ t. S ự p há t tr i ể n tấ t y ế u c ủ a lị c h s ử , m à c uộ c đấ u tr a nh gi a i c ấ p gi ữ a t− s ả n v à v ô s ả n là độ ng lự c , d ẫ n tớ i thắ ng lợ i c ủ a c á c h m ạ ng xP hộ i c hủ nghĩ a . K ế t q uả là c hủ nghĩ a xP hộ i nhấ t đị nh s ẽ thắ ng lợ i c ũ ng nh− s ự s ụ p đổ khô ng tr á nh khỏ i c ủ a c hủ nghĩ a t− bả n. N h− v ậ y , s ự hì nh thà nh khá i ni ệ m "c hủ nghĩ a t− bả n" đ− ợ c ti ế n hà nh tr o ng m ộ t q uá tr ì nh họ c tậ p d à i , tr ả i q ua c á c kho á tr ì nh lị c h s ử c ậ n đạ i , hi ệ n đạ i thế gi ớ i v à Vi ệ t N a m , tr ê n c ơ s ở c á c tà i li ệ u - s ự ki ệ n lị c h s ử p ho ng p hú v à s ự khá i q uá t - lý luậ n đ− ợ c nâ ng c a o d ầ n. Cuố i c ù ng, v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m p hả i d ẫ n tớ i v i ệ c s ử d ụ ng nhữ ng khá i ni ệ m đP họ c để ti ế p thu ki ế n thứ c m ớ i v à o đờ i s ố ng. Ví d ụ : khi đP nắ m khá i ni ệ m "c á c h m ạ ng t− s ả n", họ c s i nh s ẽ c ó c ơ s ở lý luậ n để đá nh gi á , nhậ n đị nh nhữ ng s ự ki ệ n, nh− c uộ c Cá c h m ạ ng t− s ả n P há p thế kỷ XVI I I , c uộ c Chi ế n tr a nh gi à nh độ c lậ p c ủ a c á c thuộ c đị a A nh ở B ắ c M ỹ , ha y nhữ ng s ự ki ệ n xả y r a ở thờ i hi ệ n đạ i . N ắ m v ữ ng c á c khá i ni ệ m "c hi ế n tr a nh c hí nh nghĩ a " v à "c hi ế n tr a nh p hi nghĩ a ", họ c s i nh c ó nhậ n thứ c đú ng v ề nhữ ng c uộ c c hi ế n tr a nh đP xả y r a tr o ng lị c h s ử , c ũ ng nh− c á c c uộ c c hi ế n tr a nh đa ng d i ễ n r a tr ê n thế gi ớ i ngà y na y . T ừ v i ệ c nhậ n thứ c đú ng m à họ c s i nh c ó thá i độ v à hà nh độ ng đú ng. 3 . V i ệ c n ê u q u y l u ậ t v à b à i h ọ c l ị c h s ử t r o n g q u á t r ì n h d ạ y - h ọ c L ị c h s ử T r ê n c ơ s ở tạ o bi ể u t− ợ ng để hì nh thà nh khá i ni ệ m , họ c s i nh đP c ó s ự khá i q uá t - lý luậ n, s o ng c h− a p hả i đP d ừ ng lạ i ở đâ y , m à p hả i ti ế n đế n nắ m q uy luậ t v à r ú t r a bà i họ c lị c h s ử . N h− đP tr ì nh bà y , nghi ê n c ứ u kho a họ c c ũ ng nh− họ c tậ p lị c h s ử p hả i đạ t đế n tr ì nh độ nắ m q uy luậ t ( tuỳ the o y ê u c ầ u v à tr ì nh độ ) , v à ý nghĩ a thự c ti ễ n c ủ a v i ệ c họ c lị c h s ử là bi ế t v ậ n d ụ ng nhữ ng bà i họ c c ủ a q uá 19
20. khứ c uộ c s ố ng hi ệ n tạ i . Cô ng v i ệ c nà y c ũ ng là m ộ t p hầ n q ua n tr ọ ng c ủ a v i ệ c p há t tr i ể n t− d uy v à nă ng lự c thự c hà nh c ủ a họ c s i nh. Co n đ− ờ ng v à nhữ ng bi ệ n p há p s − p hạ m để r ú t r a q uy luậ t v à bà i họ c lị c h s ử tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử r ấ t đa d ạ ng, nh− ng nế u r ơ i v à o c ô ng thứ c , gi á o đi ề u s ẽ là m gi ả m tá c d ụ ng c ủ a v i ệ c gi á o d − ỡ ng v à gi á o d ụ c . T r ê n c ơ s ở nhữ ng s ự ki ệ n lị c h s ử c ụ thể , nhữ ng bi ể u t− ợ ng v à khá i ni ệ m đP thu nhậ n đ− ợ c , gi á o v i ê n h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh thấ y đ− ợ c bả n c hấ t, nhữ ng m ố i li ê n hệ c ơ bả n, th− ờ ng lặ p lạ i gi ữ a c á c s ự ki ệ n v à r ú t r a q uy luậ t ( tuỳ tr ì nh độ họ c s i nh c á c lớ p , tí nh c hấ t c ủ a q uy luậ t m à c ó thể nê u lê n q uy luậ t, ho ặ c c hỉ c ho c á c e m nhữ ng v ấ n đề c ơ bả n) . Ví d ụ , q ua nhi ề u bà i họ c v ề tì nh hì nh c á c n− ớ c tr − ớ c khi nổ r a c uộ c c á c h m ạ ng t− s ả n, gi á o v i ê n c ho họ c s i nh thấ y m â u thuẫ n gi ữ a lự c l− ợ ng s ả n xuấ t m ớ i v ớ i q ua n hệ s ả n xuấ t c ũ , lỗ i thờ i là nguy ê n nhâ n d ẫ n đế n c á c h m ạ ng. N ộ i d ung c ủ a v ấ n đề ngà y m ộ t thể hi ệ n c ụ thể v à s â u s ắ c q ua c á c bà i họ c v à c uố i c ù ng c ó thể nê u tổ ng q uá t q uy luậ t v ề tí nh tấ t y ế u gi ữ a lự c l− ợ ng s ả n xuấ t v à q ua n hệ s ả n xuấ t ( q ua n hệ s ả n xuấ t p hả i p hù hợ p v ớ i tí nh c hấ t v à tr ì nh độ c ủ a lự c l− ợ ng s ả n xuấ t) . T uỳ tr ì nh độ c ủ a họ c s i nh m à c ó thể nê u q uy luậ t nà y , s o ng nộ i d ung c ơ bả n c ủ a nó p hả i đ− ợ c thể hi ệ n v à q uá n tr i ệ t ( m ộ t c á c h thí c h hợ p ) tr o ng nộ i d ung c á c bà i họ c lị c h s ử nó i c hung, v ề c á c h m ạ ng t− s ả n nó i r i ê ng. Vi ệ c r ú t r a bà i họ c ki nh nghi ệ m c ho c uộ c s ố ng đ− ợ c ti ế n hà nh thô ng q ua v i ệ c s o s á nh, đố i c hi ế u. Cô ng v i ệ c nà y tr − ớ c hế t p hả i đá p ứ ng nhữ ng nguy ê n tắ c c ơ bả n c ủ a p h− ơ ng p há p luậ n s ử họ c , thự c ti ễ n lị c h s ử v à nhằ m v à o y ê u c ầ u c ủ a hi ệ n tạ i . D o đó , gi á o v i ê n c ầ n l− u ý họ c s i nh khô ng c hỉ nắ m v ữ ng ki ế n thứ c lị c h s ử q uá khứ m à c ò n hi ể u bi ế t s â u s ắ c v ề tì nh hì nh c hí nh tr ị - xP hộ i ngà y na y , để c ho s ự s o s á nh đố i c hi ế u khô ng r ơ i v à o c ô ng thứ c . Về m ặ t s − p hạ m , p hả i c hú ý đế n đặ c đi ể m lứ a tuổ i , tâ m lý , tr ì nh độ họ c s i nh. Có nhi ề u bi ệ n p há p ti ế n hà nh s o s á nh, đố i c hi ế u, li ê n hệ tà i li ệ u lị c h s ử v ớ i hi ệ n tạ i . - R ú t r a bà i họ c ki nh nghi ệ m lị c h s ử c ho hi ệ n tạ i khi họ c c á c s ự ki ệ n q uá khứ ( r ú t r a bà i họ c từ Cô ng xP P a r i c ho c á c h m ạ ng Vi ệ t N a m ) . - N ê u tr i ể n v ọ ng c ủ a m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử đa ng họ c tr o ng q uá tr ì nh p há t tr i ể n c ủ a nó , q ua họ c tậ p L ị c h s ử c á c h m ạ ng Vi ệ t N a m tr o ng nhữ ng nă m 1930 -194 5 ; nê u s ự p há t tr i ể n c ủ a p ho ng tr à o gi ả i p hó ng d â n tộ c v ớ i c á c c a o tr à o 1930 -1931, 1936 -1939, 1939-194 5 v à thắ ng lợ i c ủ a Cá c h m ạ ng thá ng T á m 194 5 . - S o s á nh nhữ ng hi ệ n t− ợ ng xP hộ i c ù ng lo ạ i , nhữ ng hi ệ n t− ợ ng c ù ng c ó nguồ n gố c v à đa ng p há t tr i ể n tr o ng hi ệ n tạ i để hi ể u r õ bả n c hấ t c ủ a nó ( khi họ c v ề c hủ nghĩ a đế q uố c nhữ ng nă m c uố i thế kỷ XI X - đầ u thế kỷ XX, s o s á nh nó v ớ i gi a i đo ạ n c hủ nghĩ a t− bả n tự d o v à c hủ nghĩ a t− bả n hi ệ n đạ i để thấ y r ằ ng : d ù c ó nhữ ng đặ c đi ể m khá c nha u tr o ng m ỗ i gi a i đo ạ n p há t tr i ể n c ủ a c hủ nghĩ a t− bả n, nh− ng v ề bả n c hấ t là khô ng hề tha y đổ i ) . - S o s á nh, đố i c hi ế u nhữ ng s ự ki ệ n q uá khứ v à hi ệ n tạ i để hi ể u r õ hơ n nhữ ng s ự ki ệ n ấ y . L i ê n hệ c ô ng c uộ c xâ y d ự ng ki nh tế , v ă n hó a c ủ a d â n tộ c tr o ng nhữ ng thờ i kỳ tr − ớ c để hi ể u r õ nhi ệ m v ụ c ủ a c hú ng ta ngà y na y tr o ng v i ệ c kế thừ a , bả o v ệ , p há t tr i ể n nhữ ng d i s ả n v ă n ho á c ủ a d â n tộ c tr o ng c ô ng c uộ c xâ y d ự ng đấ t n− ớ c ngà y na y . - S o s á nh, đố i c hi ế u ha i s ự ki ệ n tr á i ng− ợ c nha u để nê u bả n c hấ t c ủ a m ỗ i s ự ki ệ n ( tì m hi ể u c á c bê n tha m c hi ế n tr o ng c uộ c Chi ế n tr a nh thế gi ớ i thứ nhấ t, Chi ế n tr a nh thế gi ớ i thứ ha i để xá c đị nh tí nh c hấ t c hí nh nghĩ a ho ặ c p hi nghĩ a c ủ a m ỗ i bê n) . - N hấ n m ạ nh nhữ ng v ấ n đề q uá khứ v ẫ n c ó ý nghĩ a đố i v ớ i thờ i đạ i hi ệ n na y ( t− t− ở ng H ồ Chí M i nh v ề độ c lậ p d â n tộ c , v ề xP hộ i hạ nh p hú c , ấ m no , v ă n m i nh ti ế n bộ ) . Vi ệ c s o s á nh, li ê n hệ , đố i c hi ế u gi ữ a lị c h s ử q uá khứ v ớ i hi ệ n tạ i p hả i s á t, đú ng ( tà i li ệ u q uá khứ v à tì nh hì nh hi ệ n na y ) , thi ế t thự c ( r ú t r a bà i họ c c ó í c h) . * * * H ì nh thà nh tr i thứ c lị c h s ử c ho họ c s i nh là c ô ng v i ệ c q ua n tr ọ ng c ủ a nhậ n thứ c ( họ c tậ p ) lị c h s ử the o đú ng nộ i d ung, đặ c tr − ng, c hứ c nă ng, nhi ệ m v ụ c ủ a m ô n họ c ở tr − ờ ng p hổ thô ng. N ó đ− ợ c 20
21. thự c hi ệ n tr o ng q uá tr ì nh d ạ y họ c lị c h s ử , q ua c á c khâ u : c ung c ấ p s ự ki ệ n c ơ bả n, c hí nh xá c , tạ o bi ể u t− ợ ng c ó hì nh ả nh, hì nh thà nh khá i ni ệ m v ề nhâ n v ậ t lị c h s ử , nê u q uy luậ t, r ú t r a bà i họ c ki nh nghi ệ m , v ậ n d ụ ng ki ế n thứ c đP họ c v à o v i ệ c ti ế p thu ki ế n thứ c m ớ i , thự c tế c uộ c s ố ng. Câu hỏi h−ớng dẫn học tập 1. T hế nà o là tr i thứ c lị c h s ử ?Vì s a o c ầ n nắ m ki ế n thứ c c ơ bả n tr o ng họ c tậ p lị c h s ử ? 2. D o nhữ ng đặ c đi ể m c ủ a nhậ n thứ c lị c h s ử m à v i ệ c d ạ y - họ c L ị c h s ử p hả i c hú ý nhữ ng v ấ n đề gì v ề p h− ơ ng p há p ? 3. B i ể u t− ợ ng lị c h s ử c ó nhữ ng lo ạ i nà o ? ( L ấ y v í d ụ tr o ng s á c h gi á o kho a L ị c h s ử p hổ thô ng tr ung họ c v à tr ung họ c c huy ê n ba n) . 4 . Chọ n m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử tr o ng s á c h gi á o kho a v à nó i r õ c á c h ti ế n hà nh tạ o bi ể u t− ợ ng v ề s ự ki ệ n đó . 5 . ý nghĩ a , tầ m q ua n tr ọ ng c ủ a v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m . 6 . N ê u c ụ thể c á c lo ạ i khá i ni ệ m th− ờ ng gặ p tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử ở bậ c p hổ thô ng tr ung họ c . 7. Chọ n m ộ t khá i ni ệ m v à nó i r õ c á c h hì nh thà nh khá i ni ệ m ấ y . 8. T r ì nh bà y c á c bi ệ n p há p nê u q uy luậ t, r ú t r a bà i họ c ki nh nghi ệ m q ua m ộ t bà i c ụ thể ( tự c họ n) . 9. Xá c đị nh ki ế n thứ c c ơ bả n ở m ộ t bà i c ụ thể : nê u ki ế n thứ c nà o là ki ế n thứ c c ơ bả n, v ì s a o đó là ki ế n thứ c c ơ bả n, nộ i d ung v à c o n đ− ờ ng hì nh thà nh ki ế n thứ c ấ y ? T à i l iệ u tha m k hả o 1. P ha n N gọ c L i ê n v à T r ầ n Vă n T r ị , P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử , N XB G i á o d ụ c , H ., 1992. 2. P ha n N gọ c L i ê n, C h ủ t ị ch H ồ C h í M i n h v ớ i cô n g t á c S ử h ọ c, N XB G i á o d ụ c , H ., 1985 . 3. P ha n N gọ c L i ê n, N guy ễ n T hị Cô i , M ấ y v ấ n đ ề t r o n g d ạ y - h ọ c L ị ch s ử h i ệ n n a y , T ạ p c hí N ghi ê n c ứ u L ị c h s ử , s ố 4 -1991. 4 . P ha n N gọ c L i ê n ( Chủ bi ê n) , T r ị nh Đì nh T ù ng, N guy ễ n T hị Cô ,: P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử , tậ p I , s đd . 21
22. Ch−ơng IV V i ệ c g i á o d ụ c c h o h ọ c s i n h q u a d ạ y h ọ c L ị c h s ử B ấ t c ứ nề n gi á o d ụ c c ủ a m ộ t n− ớ c nà o , ở thờ i đạ i nà o ( tr o ng xP hộ i p hâ n c hi a gi a i c ấ p ) đề u nhằ m m ụ c đí c h là đà o tạ o m ộ t thế hệ tr ẻ c ho m ì nh. M ô n L ị c h s ử c ó v a i tr ò q ua n tr ọ ng tr o ng v i ệ c gi á o d ụ c họ c s i nh, s o ng c ầ n p hả i nhậ n thứ c đú ng v à c ó bi ệ n p há p ti ế n hà nh c ó hi ệ u q uả , tr á nh c ô ng thứ c , gi á o đi ề u. I - N hận thứ c v ề −u thế v à q ua n đ iể m giá o dụ c học s inh q ua dạ y - học L ị ch s ử Đả ng Cộ ng s ả n Vi ệ t N a m , Chủ tị c h H ồ Chí M i nh đặ c bi ệ t c o i tr ọ ng v i ệ c "bồ i d − ỡ ng thế hệ c á c h m ạ ng c ho đờ i s a u"(1). Đạ i hộ i Đả ng to à n q uố c lầ n thứ VI I ( 1991) đP xá c đị nh m ụ c ti ê u gi á o d ụ c v à đà o tạ o , nhằ m "nâ ng c a o d â n tr í , đà o tạ o nhâ n lự c , bồ i d − ỡ ng nhâ n tà i , hì nh thà nh độ i ngũ la o độ ng c ó tr i thứ c v à c ó ta y nghề , c ó nă ng lự c thự c hà nh, tự c hủ , nă ng độ ng v à s á ng tạ o , c ó đạ o đứ c c á c h m ạ ng, ti nh thầ n y ê u n− ớ c , y ê u c hủ nghĩ a xP hộ i "(2 ). Đạ i hộ i VI I I ( 1996 ) khẳ ng đị nh "G i á o d ụ c là q uố c s á c h hà ng đầ u". Đạ i hộ i I X ( 20 0 1) đP xá c đị nh "G i á o d ụ c là m ộ t tr o ng nhữ ng độ ng lự c q ua n tr ọ ng thú c đẩ y s ự nghi ệ p c ô ng nghi ệ p ho á , hi ệ n đạ i ho á , là đi ề u ki ệ n để p há t huy nguồ n lự c c o n ng− ờ i ". N hà tr − ờ ng p hổ thô ng c hị u tr á c h nhi ệ m q ua n tr ọ ng c ù ng v ớ i xP hộ i ho à n thà nh tố t nhi ệ m v ụ gi á o d ụ c thế hệ tr ẻ tr o ng tì nh hì nh v à nhi ệ m v ụ hi ệ n na y c ủ a c á c h m ạ ng, nhằ m kế tụ c v à p há t tr i ể n s ự nghi ệ p c á c h m ạ ng m à Đả ng ta v à Chủ tị c h H ồ Chí M i nh đP v ạ c h đ− ờ ng, đấ u tr a nh, xâ y d ự ng. G i á o d ụ c t− t− ở ng, p hẩ m c hấ t là c ô ng v i ệ c v ô c ù ng q ua n tr ọ ng. M ô n L ị c h s ử v ớ i c hứ c nă ng v à nhi ệ m v ụ c ủ a m ì nh c ó nhi ề u − u thế v à khả nă ng tr o ng v i ệ c gi á o d ụ c t− t− ở ng, tì nh c ả m , p hẩ m c hấ t đạ o đứ c c ho họ c s i nh. Đi ề u nà y đ− ợ c khẳ ng đị nh v ề lý luậ n c ũ ng nh− thự c ti ễ n. S o ng v ấ n đề c hủ y ế u đố i v ớ i c hú ng ta là là m thế nà o để gi á o d ụ c c ó hi ệ u q uả , tr á nh c á c s a i s ó t nh− gi á o đi ề u, hì nh thứ c . T h ứ n h ấ t , v i ệ c gi á o d ụ c c ho họ c s i nh p hả i nằ m tr o ng s ự c hỉ đạ o thố ng nhấ t c ủ a c ô ng tá c gi á o d ụ c thế hệ tr ẻ nó i c hung, p hù hợ p v ớ i y ê u c ầ u, nhi ệ m v ụ đa ng đặ t r a đố i v ớ i Đả ng, N hà n− ớ c v à nhâ n d â n ta . N ga y v i ệ c gi á o d ụ c tr o ng bộ m ô n L ị c h s ử c ũ ng p hả i c ó kế ho ạ c h, q uy ho ạ c h the o s á t v ớ i c h− ơ ng tr ì nh gi ả ng d ạ y ở c á c c ấ p . Đi ề u nà y tr á nh đ− ợ c v i ệ c tuỳ ti ệ n, ngẫ u hứ ng m à c ó s ự kế thừ a v à nâ ng c a o c hấ t l− ợ ng gi á o d ụ c . Vi ệ c gi á o d ụ c c ho họ c s i nh nó i c hung, q ua bộ m ô n L ị c h s ử nó i r i ê ng p hả i nhằ m v à o m ụ c ti ê u đà o tạ o m à né t nổ i bậ t hi ệ n na y là q uy ế t tâ m bả o v ệ thà nh q uả c á c h m ạ ng đP đạ t đ− ợ c , tr ung thà nh v ớ i c o n đ− ờ ng xP hộ i c hủ nghĩ a đP lự a c họ n, c ó nă ng lự c , tí c h c ự c , s á ng tạ o , tr á c h nhi ệ m v ớ i c ô ng v i ệ c , gó p p hầ n v à o v i ệ c xâ y d ự ng xP hộ i gi à u m ạ nh, v ă n m i nh, ti ế n bộ . Q ua họ c tậ p lị c h s ử , họ c s i nh nhậ n thứ c s â u s ắ c r ằ ng d â n gi à u, n− ớ c m ạ nh là đi ề u ki ệ n để bả o v ệ v à p há t tr i ể n đấ t n− ớ c T h ứ h a i , c ầ n đứ ng v ữ ng tr ê n q ua n đi ể m c ủ a c hủ nghĩ a M á c - L ê ni n, t− t− ở ng H ồ Chí M i nh để nhậ n thứ c m ộ t c á c h kho a họ c hi ệ n thự c lị c h s ử . D o nhữ ng bi ế n độ ng to lớ n c ủ a thế gi ớ i ngà y na y ( s ự ta n r P c ủ a L i ê n Xô , c hủ nghĩ a xP hộ i bị khủ ng ho ả ng, s ụ p đổ ở c á c n− ớ c Đô ng  u ) m à s ự nhậ n thứ c lị c h s ử q uá khứ v à hi ệ n tạ i ở m ộ t s ố ng− ờ i c ó nhữ ng lệ c h lạ c . Cầ n c ó ti nh thầ n đổ i m ớ i (1) H ồ C h í M i n h , T o à n t ậ p, t ậ p 12 , N X B C h í n h t r ị Q u ố c g i a , H . , 19 9 6 , t r . 4 9 8 . (2 ) V ă n k i ệ n Đ ạ i hộ i đ ạ i b i ể u t o à n q u ố c l ầ n t hứ V I I , N X B S ự t h ậ t , H . , 19 9 1, t r . 8 1. 22
23. tr o ng nhậ n thứ c lị c h s ử , d á m "nhì n thẳ ng v à o s ự thậ t, nó i r õ s ự thậ t, nó i đú ng s ự thậ t", tứ c là nhậ n thứ c đú ng s ự thậ t lị c h s ử , đú ng nh− lị c h s ử đP tồ n tạ i m à khô ng bị "hi ệ n đạ i ho á ", "thờ i s ự ho á " c á c s ự ki ệ n tr o ng q uá khứ để xâ y d ự ng hi ệ n tạ i v à t− ơ ng la i . Vì v ậ y , v i ệ c họ c tậ p c hủ nghĩ a M á c - L ê ni n, t− t− ở ng H ồ Chí M i nh, c ụ thể là q uá n tr i ệ t s ử d ụ ng nhữ ng q ua n đi ể m , nhữ ng tà i li ệ u - s ự ki ệ n, khá i q uá t - lý luậ n v ề lị c h s ử c ủ a nhữ ng ng− ờ i s á ng lậ p c hủ nghĩ a xP hộ i kho a họ c , c ủ a Chủ tị c h H ồ Chí M i nh là đi ề u c ầ n thi ế t c ho v i ệ c bả o đả m nhậ n thứ c lị c h s ử để c ó thể gi á o d ụ c tố t c ho họ c s i nh. T h ứ b a , q ua n đi ể m tổ ng hợ p đố i v ớ i v i ệ c gi á o d ụ c họ c s i nh q ua m ô n L ị c h s ử là c o n đ− ờ ng c ơ bả n để nâ ng c a o hi ệ u q uả gi á o d ụ c . Q ua n đi ể m tổ ng hợ p đò i hỏ i q uá tr ì nh gi á o d ụ c p hả i thự c hi ệ n s ự li ê n kế t, thố ng nhấ t c á c m ặ t t− t− ở ng, tì nh c ả m , đạ o đứ c , p hẩ m c hấ t B ở i v ì , gi á o d ụ c p hả i đạ t tớ i v i ệ c hì nh thà nh nhi ề u y ế u tố c ó li ê n q ua n tr o ng s ự tá c độ ng lẫ n nha u. B ộ m ô n L ị c h s ử c ó khả nă ng c ù ng m ộ t lú c gi á o d ụ c tổ ng hợ p nhi ề u m ặ t c ho họ c s i nh. Đó là v i ệ c gi á o d ụ c q ua n đi ể m d uy v ậ t bi ệ n c hứ ng v ề s ự p há t tr i ể n lị c h s ử , v ề tí nh q uy luậ t c ủ a lị c h s ử , m ố i q ua n hệ gi ữ a c á c y ế u tố c hủ q ua n v à khá c h q ua n tr o ng lị c h s ử , v ề bả n c hấ t c ủ a q ua n đi ể m gi a i c ấ p đố i v ớ i v i ệ c nhậ n thứ c s ự ki ệ n lị c h s ử , v ề gi á o d ụ c p hẩ m c hấ t, đạ o đứ c , t− t− ở ng c hí nh tr ị , thá i độ đố i v ớ i la o độ ng, đố i v ớ i c uộ c s ố ng hi ệ n tạ i v ề gi á o d ụ c thẩ m m ỹ nhữ ng nộ i d ung tr ê n c h− a đ− ợ c kha i thá c v à bồ i d − ỡ ng đầ y đủ c ho họ c s i nh. Cô ng v i ệ c gi á o d ụ c t− t− ở ng q ua bộ m ô n L ị c h s ử hi ệ n na y c hỉ m ớ i gi ớ i hạ n ở v i ệ c gi á o d ụ c t− t− ở ng c hí nh tr ị , m à c ũ ng khô ng c ó độ s â u v à khô ng đe m lạ i hi ệ u q uả nhi ề u. T h ứ t − , v i ệ c gi á o d ụ c họ c s i nh q ua bộ m ô n L ị c h s ử p hả i ti ế n hà nh tr ê n c ơ s ở c họ n lự a v à gi ả i q uy ế t c á c nhi ệ m v ụ nhậ n thứ c c ho c ả c h− ơ ng tr ì nh, m ộ t kho á tr ì nh, m ộ t c h− ơ ng, thậ m c hí từ ng bà i họ c c ụ thể . Ví d ụ , khi họ c bà i "Đả ng Cộ ng s ả n Vi ệ t N a m r a đờ i ", gi á o v i ê n p hả i h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh đọ c v à gi ả i q uy ế t nhữ ng v ấ n đề nhậ n thứ c s a u đâ y : N hữ ng y ế u tố nà o d ẫ n tớ i s ự thà nh lậ p Đả ng ? T í nh q uy luậ t c ủ a s ự thà nh lậ p Đả ng. ý nghĩ a lị c h s ử c ủ a v i ệ c thà nh lậ p Đả ng N hữ ng v ấ n đề nhậ n thứ c nh− v ậ y gi ú p họ c s i nh c ủ ng c ố lò ng ti n v à o Đả ng ; v ớ i s ự lP nh đạ o c ủ a Đả ng đP đe m lạ i nhữ ng thắ ng lợ i to lớ n tr o ng lị c h s ử v à nhấ t đị nh s ẽ đ− a đấ t n− ớ c đế n nhữ ng thà nh c ô ng tr o ng s ự nghi ệ p bả o v ệ v à xâ y d ự ng T ổ q uố c ngà y na y . Vớ i nộ i d ung nhữ ng v ấ n đề nhậ n thứ c đ− ợ c đề r a nh− v ậ y , gi á o v i ê n d ự a v à o s á c h gi á o kho a thi ế t kế nộ i d ung bà i gi ả ng c ủ a m ì nh, d ừ ng lạ i v à nhấ n m ạ nh nhữ ng q ua n đi ể m q ua n tr ọ ng, c á c tr ọ ng đi ể m . Vi ệ c tạ o nê n tì nh huố ng c ó v ấ n đề tr o ng họ c tậ p lị c h s ử là đi ề u ki ệ n khô ng thể thi ế u đ− ợ c tr o ng v i ệ c gi ả i q uy ế t nhữ ng v ấ n đề nhậ n thứ c c ủ a bà i họ c , p há t huy tr í thô ng m i nh, nă ng lự c t− d uy , s á ng tạ o c ủ a họ c s i nh. Vấ n đề nhậ n thứ c đ− ợ c đề r a p hả i nhằ m v à o m ụ c đí c h, nộ i d ung c ơ bả n c ủ a bà i họ c , s o ng p hả i c hú ý gâ y đ− ợ c hứ ng thú c ho họ c s i nh ; nế u khô ng là m đ− ợ c nh− v ậ y , v i ệ c gi ả i q uy ế t nhi ệ m v ụ nhậ n thứ c s ẽ r ơ i v à o ha i s a i lầ m ho ặ c c hỉ c hú ý đế n tà i li ệ u - s ự ki ệ n c ụ thể , ho ặ c là m ộ t bà i lý thuy ế t c hung c hung. Vấ n đề nhậ n thứ c đ− ợ c đặ t r a p hả i đá p ứ ng c á c y ê u c ầ u : - Đò i hỏ i họ c s i nh c ó nhữ ng ho ạ t độ ng tự nhậ n thứ c tí c h c ự c . - P hả i nhằ m v à o c á c nhi ệ m v ụ gi á o d − ỡ ng, gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n c ủ a từ ng c h− ơ ng, từ ng bà i - Đá p ứ ng đ− ợ c y ê u c ầ u, gâ y đ− ợ c hứ ng thú v à khả nă ng nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh. Vấ n đề nhậ n thứ c p hả i thể hi ệ n tí nh đa d ạ ng c ủ a lị c h s ử , nhữ ng s ự ki ệ n v ề c hí nh tr ị , ki nh tế , xP hộ i , v ă n ho á , q uâ n s ự , t− t− ở ng T h ứ n ă m , v i ệ c gi á o d ụ c q ua d ạ y họ c bộ m ô n L ị c h s ử p hả i gắ n li ề n v ớ i thự c hà nh, v ớ i nhữ ng ho ạ t độ ng thự c ti ễ n. ĐP từ ng tồ n tạ i p hổ bi ế n v à khá d a i d ẳ ng q ua n ni ệ m s a i lầ m c ho r ằ ng họ c tậ p lị c h s ử khô ng c ầ n c ó thự c hà nh, khô ng c ó bà i tậ p v à c ũ ng khô ng c ó ho ạ t độ ng thự c ti ễ n. Q ua n ni ệ m s a i lệ c h nà y là d o khô ng nhậ n thứ c đú ng r ằ ng "L ị c h s ử là bả n thâ n c uộ c s ố ng", c ó m ố i q ua n hệ bi ệ n c hứ ng gi ữ a q uá khứ , hi ệ n tạ i , t− ơ ng la i , v à "họ c lị c h s ử khô ng c hỉ bi ế t m à p hả i hi ể u". Q ua n ni ệ m khô ng đú ng lạ i đ− ợ c c ủ ng c ố hơ n nữ a , v ì nhữ ng đi ề u ki ệ n q uá khó khă n c ủ a c ô ng tá c 23
24. gi á o d ụ c tr o ng tì nh hì nh c hung c ủ a đấ t n− ớ c , d o v i ệ c c o i nhẹ gi á o d ụ c lị c h s ử c ủ a m ộ t s ố c ấ p lP nh đạ o v à s ự nỗ lự c c h− a c a o c ủ a khô ng í t gi á o v i ê n tr o ng d ạ y họ c . Vi ệ c gắ n li ề n họ c v ớ i hà nh, lý luậ n v ớ i thự c ti ễ n là p h− ơ ng c hâ m c hỉ đạ o v i ệ c gi á o d ụ c t− t− ở ng c ho họ c s i nh q ua họ c tậ p lị c h s ử . Cô ng v i ệ c nà y đ− ợ c thể hi ệ n ở c á c m ặ t s a u đâ y : - T ổ c hứ c th− ờ ng xuy ê n c á c bà i tậ p , thự c hà nh v ề m ô n L ị c h s ử tr ê n lớ p , tr o ng nhà tr − ờ ng. - T ổ c hứ c c á c ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á thí c h hợ p v ớ i nộ i d ung bà i họ c v à đi ề u ki ệ n c ủ a nhà tr − ờ ng, đị a p h− ơ ng. - T i ế n hà nh c á c c ô ng tá c c ô ng í c h xP hộ i c ó li ê n q ua n đế n v i ệ c d ạ y họ c lị c h s ử ( thu thậ p tà i li ệ u để bi ê n s o ạ n lị c h s ử đị a p h− ơ ng, xâ y d ự ng nhà tr uy ề n thố ng, nhà bả o tà ng, tha m gi a c á c lễ hộ i lị c h s ử , c hă m s ó c bả o v ệ c á c d i tí c h lị c h s ử , nghĩ a tr a ng li ệ t s ĩ , tì m "đị a c hỉ đỏ ", tha m gi a c á c c uộ c thi tì m hi ể u lị c h s ử ) . Vi ệ c gi á o d ụ c t− t− ở ng c ho họ c s i nh thô ng q ua m ô n L ị c h s ử p hả i ti ế n hà nh the o nhữ ng nguy ê n tắ c s − p hạ m , p hù hợ p v ớ i đi ề u ki ệ n c ủ a đị a p h− ơ ng, đấ t n− ớ c , q uố c tế , đả m bả o nhữ ng y ê u c ầ u c ủ a nộ i d ung c h− ơ ng tr ì nh, c ủ a v i ệ c thự c hi ệ n m ụ c ti ê u đà o tạ o , p hả i c hú tr ọ ng đế n đố i t− ợ ng gi á o d ụ c ( tô n tr ọ ng tí nh độ c lậ p , p há t huy nă ng lự c t− d uy , s á ng tạ o c ủ a họ c s i nh ) kế t hợ p gi á o d ụ c lý tr í v ớ i tì nh c ả m , họ c v ớ i hà nh, gi á o v i ê n p hả i nê u g− ơ ng c ho họ c s i nh. II− N ộ i dung giá o dụ c t− t−ở ng, đ ạ o đ ứ c cá ch m ạ ng q ua m ô n L ị ch s ử ở tr −ờ ng phổ thô ng Vớ i c hứ c nă ng c ủ a m ì nh, m ô n L ị c h s ử c ó khả nă ng gi á o d ụ c họ c s i nh nhi ề u m ặ t v ề t− t− ở ng, tì nh c ả m , đạ o đứ c , p hẩ m c hấ t c á c h m ạ ng. T r o ng p hạ m v i c ủ a c h− ơ ng nà y , c hú ng ta tậ p tr ung nắ m v ữ ng m ộ t s ố m ặ t q ua n tr ọ ng. 1. G i á o d ụ c t r u y ề n t h ố n g d â n t ộ c T r ê n c ơ s ở hi ể u bi ế t q uá tr ì nh d ự ng n− ớ c v à gi ữ n− ớ c hà ng nghì n nă m c ủ a d â n tộ c , họ c s i nh nhậ n thứ c đ− ợ c r ằ ng d â n tộ c ta đP hì nh thà nh v à p há t tr i ể n nhữ ng tr uy ề n thố ng tố t đẹ p , p ho ng p hú , đa d ạ ng. N hi ệ m v ụ c ủ a c á c e m là p hả i kế thừ a , p há t huy , gi ữ gì n tr o ng c uộ c s ố ng ngà y na y , đừ ng đá nh m ấ t bả n c hấ t, bả n s ắ c d â n tộ c khi ho à nhậ p v à o c ộ ng đồ ng q uố c tế . T r o ng nhữ ng tr uy ề n thố ng tố t đẹ p c ủ a d â n tộ c , tr uy ề n thố ng y ê u n− ớ c c ó ý nghĩ a q ua n tr ọ ng nhấ t, m ô n L ị c h s ử c ó khả nă ng v à c ầ n p hả i kha i thá c để gi á o d ụ c c ho họ c s i nh. a ) G i á o d ụ c t r u y ề n t h ố n g y ê u n − ớ c D â n tộ c ta c ó lị c h s ử lâ u đờ i , đP hì nh thà nh tr uy ề n thố ng y ê u n− ớ c q uý bá u, nh− Chủ tị c h H ồ Chí M i nh đP nê u : "D â n ta c ó m ộ t lò ng nồ ng nà n y ê u n− ớ c . Đó là m ộ t tr uy ề n thố ng q uý bá u c ủ a ta . T ừ x− a đế n na y , m ỗ i khi T ổ q uố c bị xâ m lă ng, thì ti nh thầ n ấ y lạ i s ô i nổ i , nó kế t thà nh m ộ t là n s ó ng v ô c ù ng m ạ nh m ẽ , to lớ n, nó l− ớ t q ua m ọ i s ự nguy hi ể m , khó khă n, nó nhấ n c hì m tấ t c ả lũ bá n n− ớ c v à lũ c − ớ p n− ớ c "(1). T r uy ề n thố ng y ê u n− ớ c Vi ệ t N a m đP p há t tr i ể n thà nh c hủ nghĩ a y ê u n− ớ c Vi ệ t N a m , nó ă n s â u tr o ng q uầ n c hú ng nhâ n d â n, tr ở thà nh độ ng lự c c ủ a s ứ c m ạ nh, tạ o nê n nhữ ng c hi ế n c ô ng kỳ d i ệ u. N ó c ũ ng tr ở thà nh ti ê u c huẩ n c a o nhấ t để đá nh gi á m ộ t c o n ng− ờ i v à thự c s ự là c ủ a q uý c ủ a d â n tộ c , luô n luô n p hả i gi ữ gì n, p há t huy : "T i nh thầ n y ê u n− ớ c c ũ ng nh− c á c thứ c ủ a q uý . Có khi đ− ợ c tr − ng bà y tr o ng tủ kí nh, tr o ng bì nh p ha lê , r õ r à ng, d ễ thấ y . N h− ng c ũ ng c ó thể c ấ t d ấ u kí n đá o tr o ng r − ơ ng, tr o ng hò m . B ổ n p hậ n c ủ a c hú ng ta là là m c ho nhữ ng c ủ a q uý , kí n đá o ấ y đề u đ− ợ c đ− a r a tr − ng bà y . N ghĩ a là p hả i r a s ứ c gi ả i thí c h tuy ê n tr uy ề n, tổ c hứ c lP nh đạ o , là m c ho ti nh thầ n y ê u n− ớ c c ủ a tấ t c ả m ọ i ng− ờ i đề u đ− ợ c thự c hà nh v à o c ô ng v i ệ c y ê u n− ớ c , c ô ng v i ệ c khá ng c hi ế n"(2 ). K ha i thá c nộ i d ung gi á o d ụ c y ê u n− ớ c c ho họ c s i nh c ầ n p hả i bá m s á t c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a . T ự u tr ung, c ó thể kha i thá c m ấ y nộ i d ung c ơ bả n s a u đâ y : (1), (2 ) H ồ C h í M i n h , T o à n t ậ p, t ậ p 6 , S đ d , t r . 3 6 -3 7 . 24