Vai trò của tín ngưỡng dân gian trong đời sống của ngư dân đảo Phú Quốc

Nội dung text: Vai trò của tín ngưỡng dân gian trong đời sống của ngư dân đảo Phú Quốc

1. 64 Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục VAI TRÒ CỦA TÍN NGƯỠNG DÂN GIANTRONG ĐỜI SỐNG CỦA NGƯ DÂN ĐẢO PHÚ QUỐC THE FOLK BELIEFS IN LIFE OF FISHERMEN IN PHU QUOC ISLAND Nguyễn Bình Phương Thảo1 Tóm tắt Abstract Bài viết này, nhằm giới thiệu những dạng thức tín This article aims at introducing the kinds of ngưỡng liên quan đến hoạt động trên biển của ngư belief which are related to activities of fishermen dân Phú Quốc đồng thời cũng nêu lên vai trò của tín in Phu Quoc Island, and also introducing the role ngưỡng dân gian trong đời sống của ngư dân đảo of folk religion in life of fishermen in Phu Quoc Phú Quốc. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi Island. During the study we conducted fieldwork tiến hành điền dã (fieldwork) từ năm 2011-2014 để from 2011-2014 in order to record these religious ghi chép các hoạt động tín ngưỡng diễn ra tại đây. activities. Từ khóa: tín ngưỡng dân gian, ngư dân đảo Keywords: folk beliefs, the fishermen of Phu Phú Quốc, Bà Cậu, tín ngưỡng Cá Voi, Mẫu và Quoc Island, Ba Cau, Whale worship, Model and Nữ thần. Goddess. 1. Vài nét về Phú Quốc1 Tục thờ cá Ông đã trở thành tín ngưỡng dân gian quan trọng trong đời sống tâm linh của ngư Đảo Phú Quốc có hình tam giác, cạnh đáy nằm dân từ Đèo Ngang (huyện Quảng Trạch, Quảng ở Bắc đảo, nhỏ dần lại ở phía Nam. Địa hình tự Bình) trở vào vùng biển phía Nam (Hà Tiên). nhiên thoai thoải chạy theo hướng Bắc - Nam, Trong tâm thức của ngư dân Phú Quốc, cá Ông chiều dài lớn nhất của đảo là 49km; nơi rộng nhất đã hóa thân thành vị thần thiêng liêng nơi biển cả, ở khu vực Bắc đảo với chiều dài là 27km, nơi hẹp luôn được tôn sùng và ngưỡng mộ. Ông là một loài nhất phía Nam đảo 3km. cá thần, không chỉ có vóc dáng to lớn mà còn có Theo thống kê của Ủy Ban Nhân Dân huyện tình cảm, cảm nhận, và tâm linh như con người, Phú Quốc năm 2010, dân số trên đảo là 92,574 luôn được xem như một linh vật nằm trong hệ người, người Việt (87,966), đứng thứ hai là người thống tín ngưỡng dân gian được tôn thờ với những Hoa (1,851) kế đến là người Khemer (801) và một câu chuyện lưu truyền mang màu sắc thần bí. Việc số là dân tộc khác. Dân cư sống tập trung dọc theo thần thánh hóa và lịch sử hóa ấy phần nào khẳng cửa sông Dương Đông, Cửa Cạn và một số làng định, người dân trên đảo Phú Quốc rất tin tưởng và chài ven biển như Hàm Ninh, An Thới, Bãi Sao, coi trọng việc thờ cúng cá Ông. Cửa Cạn, Rạch Vẹm Theo thống kê của chúng tôi, Phú Quốc hiện Sinh hoạt kinh tế của cư dân trên đảo chủ yếu nay có 8 nơi thờ cá Ông. Người dân Phú Quốc là đánh bắt thủy sản nên thường gặp nguy hiểm, quen gọi là “lăng Ông” hay “dinh Ông Nam Hải”. bất trắc và những thách thức từ biển. Đó chính là Đó cũng là cách gọi quen thuộc của ngư dân ven nguyên nhân có những hình thức thờ tự, cúng bái, biển phía Nam đối với nơi thờ tự này. Để phân biệt, kiêng kỵ, và niềm tin vào các vị thần linh che mỗi địa phương ghi trên bảng đề “lăng Ông Nam chở, bảo vệ họ được bình an. Vì thế, tôn giáo - tín Hải” kèm theo địa danh tại đó như lăng Ông Nam ngưỡng là nhu cầu lớn lao; là chỗ dựa tinh thần Hải Đường Bào, lăng Ông Nam Hải Bàng Quỳ, không thể thiếu để chống lại tai họa từ thiên nhiên. hay lăng Nam Hải Ông Hàm Ninh, lăng Ông Nam Qua khảo sát, Phú Quốc có 61 cơ sở tín ngưỡng Hải Xóm Cồn, lăng Ông Nam Hải Hòn Thơm và tôn giáo. Các hình thái tín ngưỡng dân gian Những nơi thờ cá Ông được xây trên vùng đất được thờ như cá Voi, Mẫu và Nữ thần, thần Thành cao ráo, hướng chính của các lăng thường là hướng Hoàng, Âm linh/Cô Bác, Anh hùng dân tộc, Quan Đông, hướng của biển. Lăng chia làm hai phần, gian Công, Huê Quang Đại Đế. thờ cúng và nhà túc (nơi để đồ đạc, bếp nấu nướng 2. Các hình thái tín ngưỡng dân gian cho ngày lễ). Trong lăng đều có ngọc cốt của Ông và những di vật gắn liền với quá trình tạo dựng lăng - Tín ngưỡng cá Voi như lư đồng, hoành phi, liễn, câu đối, chân đèn 1 Thạc sĩ, Trường Cao đẳng CNC Đồng An (Bình Dương) Số 22, tháng 7/2016 64
2. Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục 65 Bảng 1. Thống kê lăng Ông Nam Hải Lăng Ngày cúng Địa điểm Lăng Ông Nam Hải (Xóm Cồn) 15-16/8 Âm lịch Khu phố 3, TT Dương Đông Lăng Ông Nam Hải (Đường Bào) 15/5 Âm lịch Ấp Đường Bào, xã Dương Tơ Lăng Ông Nam Hải 17-18/1 Âm lịch Ấp Lê Bát, xã Cửa Cạn Lăng Ông Nam Hải 22/3 Âm lịch Ấp Rạch Tràm, xã Hàm Ninh Dinh Ông Nam Hải 21/3 Âm lịch KP2, thị trấn An Thới Miếu Bà Lăng Ông Thổ Chu 15-16/8 Âm lịch Xã Thổ Chu Lăng Ông Nam Hải Bàng Quỳ 15/5 Âm lịch Xã Dương Tơ Lăng Ông Nam Hải 15-16/AL Xã Hòn Thơm Nguồn: Tổng hợp tư liệu điền dã (2013) Phần lớn các lăng Ông ở Phú Quốc đều có một - Tín ngưỡng thờ Mẫu và nữ thần đặc điểm chung là được xây dựng bên cạnh dinh Đây là dạng tín ngưỡng có nguồn gốc từ lâu Bà như lăng Ông Hàm Ninh cạnh dinh Bà Thủy đời. Trong sách Gia Định thành thông chí (1820) Long Thánh Mẫu, dinh Ông Cửa Cạn cạnh dinh đề cập rất sớm việc thờ nữ thần: “Nhiều người Bà Kiêm Giao thần Nữ, lăng Ông Thổ Chu cạnh trung dũng khí tiết, trọng nghĩa khinh tài, dù hàng dinh Bà Chúa Xứ Vì người dân ở Phú Quốc phụ nữ cũng thế, có nhiều giai nhân mỹ nữ, mà quan niệm “cúng Ông thì phải kiếng Bà”, nhằm trong hạng người giàu sang, trường thọ khôn khéo cầu mong được bình an và thu hoạch nhiều sản vật cũng có xuất hiện tên tuổi của giới phụ nữ. Họ hay trong mỗi chuyến ra khơi. chuộng đạo Phật, tin việc đồng bóng, kính trọng Hằng năm, ở mỗi lăng đều tổ chức lễ Nghinh nữ thần, như: bà Chúa Ngọc, bà Chúa Động (quen Ông. Lễ hội gồm nhiều nghi thức như lễ Nghinh gọi người phụ nhân tôn quý bằng Bà), bà Hỏa thần Nam Hải, Nghinh thần Thành Hoàng, cầu Tinh, bà Thủy Long, và cô Hồng, cô Hạnh.” (Trịnh Quốc thái Dân an, Tỉnh Sanh, tế Tiền hiền, tế Âm Hoài Đức 1972: tr.4) linh/Cô Bác và lễ Chánh tế Trong hàng loạt các Phú Quốc có 15 cơ sở thờ Mẫu và Nữ thần. nghi thức, nghi thức Nghinh Ông, Tỉnh Sanh và Tín ngưỡng thờ Mẫu đóng một vai trò quan Chánh tế là quan trọng hơn cả. trọng trong đời sống của ngư dân ở các làng chài Lễ hội cá Ông ở Phú Quốc trước đây, thường có Phú Quốc. Trong đó, nổi bật lên tín ngưỡng Thủy hát bả trạo. Nhưng khoảng 30-40 năm trở lại đây Long Thánh Mẫu, tín ngưỡng Bà-Cậu, đây là loại hát bả trạo không còn nữa vì phần lớn các lão ngư hình tín ngưỡng được cư dân Việt mang theo trên biết múa và hát bả trạo đã qua đời; mặt khác do bước đường khai phá vùng đất mới. điều kiện sống trước đây gặp nhiều khó khăn nên * Tín ngưỡng Thủy Long Thánh Mẫu việc lưu giữ và truyền dạy cho con cháu còn nhiều Thủy Long Thánh Mẫu là thần Nước. Bà được hạn chế. Tuy nhiên, tại Xóm Cồn có tổ chức loại gọi với nhiều tên khác nhau như Bà Thủy Tề, Bà hình văn nghệ dân gian khá độc đáo, đó là “hát Bài Thủy, Thủy Đức Thánh Phi, Thủy Long Thần Nữ chòi” để ca ngợi công đức Ông. Vì phần lớn ngư Theo Ngô Đức Thịnh, Bà là vị thần vừa ác, vừa dân ở Xóm Cồn là ngư dân Bình Định nên việc thiện: “Vị thần này thể hiện tính lưỡng diện, một “hát Bài chòi” hay “chơi Bài chòi” là nét văn hóa mặt, Bà là nơi ngư dân gửi gắm sự bảo trợ của dân gian độc đáo của họ. mình trong mỗi chuyến đi biển đầy thách thức và Bảng 2. Hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu ở Phú Quốc Cơ sở thờ tự Địa điểm Ngày cúng Đối tượng thờ cúng Miếu Bà Chúa Xứ Ấp Thổ Chu, xã Thổ Chu 23-27/4 Âm lịch Mẹ xứ sở Dinh Bà Thủy Long Thánh Mẫu KP 2, thị Trấn Dương Đông 20-21/2 Âm lịch Mẫu Thoải Đức Mẫu Hạnh Cung Ấp Suối Cát, xã Cửa Dương 8,18,28 hằng tháng Mẫu Thoải Dinh Bà Thủy Long Thánh Mẫu Ấp Rạch Hàm, Hàm Ninh 23/3 Âm lịch Mẫu Thoải Dinh Bà Thủy Long Thánh Mẫu Ấp Hòn Thơm, xã Hòn Thơm 20-21/2 Âm lịch Mẫu Thoải Bà Chúa Ngọc và thờ Dinh Cậu Kp2, thị trấn Dương Đông 16/11 Âm lịch Cậu Dinh Bà Thủy Long Thánh Mẫu Ấp Lê Bát, xã Cửa Cạn 20-21/2 Âm lịch Mẫu Thoải Nguồn: Tổng hợp tư liệu điền dã (2013) Số 22, tháng 7/2016 65
3. 66 Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục may rủi, mặt khác, nếu làm điều gì “xúc phạm” tới là tín ngưỡng được ngư dân miền Trung đưa vào Bà, như thả các vật dụng xuống “thủy cung”, cứu Phú Quốc khoảng cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ người đã bị Bà dìm chết để trừng phạt, không làm XVIII. Tín ngưỡng này thuộc mô típ thờ Mẫu dưới các nghi lễ “vớt vong” hay “chuộc vong” thì Bà thần hiệu Thiên Y Ana Diễn Ngọc Phi, được triều lại trở thành vị ác thần đáng sợ!”. (Ngô Đức Thịnh Nguyễn sắc phong là Thượng Đẳng thần Thiên 2007, tr. 96) Y Ana được phối thờ cùng hai người con Trai là Cậu Trài (Tài) – Cậu Quý, gọi là thở Bà Cậu”. Phú Quốc có bốn nơi thờ Thủy Long Thần nữ, (Nguyễn Bình Phương Thảo 2016, tr. 56) ngư dân còn gọi bằng mỹ tự “Thủy Long Thánh Mẫu” kèm theo địa danh như dinh Bà Thủy Long Ngư dân Phú Quốc rất tin tưởng vào Bà-Cậu và Thánh Mẫu Dương Đông, dinh Bà Thủy Long họ gọi nghề “hạ bạc” đi biển đánh cá của mình là Thánh Mẫu Hàm Ninh, dinh Bà Thủy Long Thánh nghề Bà-Cậu. Bà-Cậu là dạng tín ngưỡng phổ biến Mẫu Hòn Thơm và dinh Bà Thủy Long Thánh Mẫu nhất của dân chài ở vùng biển Nam Bộ, hầu hết Cửa Cạn. ghe tàu nào cũng thờ Bà-Cậu với những kiêng kỵ và cúng kiếng trang trọng. Bàn thờ Bà-Cậu đặt ở Dinh Bà Thủy Long Thánh có nguồn gốc từ trước mũi ghe với bài vị được viết bằng chữ Hán là khoảng thế kỷ XVII, khi có những nhóm ngư dân 母 聖 龍 水 母 từ miền Trung vào Phú Quốc đánh bắt và định cư “ -Thủy Long Thánh Mẫu” hay “ 聖 娘娘 tại đảo. Dinh Bà được xây dựng tại cửa sông, gồm -Thánh Mẫu Nương Nương”. có chánh điện và nhà khói. Bên trong chánh điện Khi xuất bến, các chủ ghe cho ghe neo đậu đặt tượng Bà, bài vị bằng chữ Quốc ngữ ghi “Bà trước Dinh Cậu để cúng bái. Theo những vị cao Thủy”, hai bên là Tả-Hữu ban. Dinh có linh tượng niên sống tại Phú Quốc, trước đây Dinh Cậu2 thờ Bà bằng xi măng, được sơn son thếp vàng trông Long Vương và thần Nam Hải, về sau ngư dân tạc rất tinh xảo. tượng thờ Bà chúa Ngọc và hai con trai của bà. Trong quá trình điền dã, chúng tôi nhận thấy Bà Vì Cậu Tài-Cậu Quí thường hiển linh, giúp đỡ và Thủy ở Hàm Ninh chính là Bà Thiên Hậu. Đó là phù hộ cho những người đi biển nên hai cậu giữ kết quả của quá trình giao lưu văn hóa giữa người một vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần của Việt và người Hoa Hải Nam. Ở dinh còn nhiều họ. Chính vì thế miếu Long Vương đổi tên thành dấu tích cho thấy, đây là nơi thờ Bà Thiên Hậu do Dinh Cậu. nhóm người Hoa Hải Nam lập nên để thờ phụng Kiến trúc Dinh Cậu hình chữ “đinh”, hướng như ngày cúng Bà Thủy là 23/3 trùng với ngày biển, mái cong hình thuyền và cửa chính được làm cúng Bà Thiên Hậu: “Trước đây dinh này cúng bằng gỗ trên vòm cửa có khắc ba chữ “Thạch Sơn ngày 22/2 Âm lịch nhưng sau đó Bà “đạp đồng” Điện”. Tường được xây dựng bằng xi măng, mái về không cho cúng ngày này mà phải cúng ngày được lợp ngói âm-dương, phía trên nóc mái có 23/3 Âm lịch. hình “lưỡng long tranh châu”. Tại Dinh Cậu còn Bên trong chánh điện còn có một chiếc thuyền lưu giữ nhiều câu đối thể hiện vị thế uy nghiêm của 坐 在 石 頭 龜名 顯, 振 風 nhỏ và tấm liễn do nhóm người Hoa Hải Nam dâng Dinh Cậu như: “ 平 涼 保良 民 cúng vào năm 1902 trên đó có ghi “chữ Tâm” bằng ” (Tọa tại thạch đầu quy danh hiển, Hán tự cho miếu để tạ ơn Bà. Đó chính là tâm thức Chấn phong bình lảng bảo lương dân), tạm dịch mà họ còn giữ gìn từ truyền thống của cha ông khi (Nằm trên tảng đá đầu rùa hiển linh, Che chắn vượt biển sang đây định cư thành công. sóng gió bảo vệ dân lành”. Trong quá trình chung sống, người Việt đã tiếp Theo lời kể của người dân Phú Quốc, bất kỳ ngư nhận và đổi tên thành dinh Bà Thủy cho phù hợp dân nào khi ra khơi đánh bắt hải sản, gặp sự cố trên với tín ngưỡng của cư dân vùng hải đảo. Mặc dù đã biển, hoặc đóng một ghe mới đều phải van vái “Bà- có sự biến đổi về đối tượng thờ cúng, nhưng yếu tố Cậu” cầu mong được phù hộ, độ trì. Khi nhận được cốt lõi của tín ngưỡng không hề thay đổi. Đó chính vận may như đánh bắt được đầy ắp cá, tôm hay bán là vị trí của thần biển. Trong tâm thức của người buôn thuận lợi , ngư dân cũng không quên cảm dân, đó là vị thần phù hộ cho người đi biển. tạ Bà-Cậu. Nếu gặp sự cố khi ra khơi, hay buôn bán thất bại thì người ta thường cho là Bà-Cậu * Tín ngưỡng Bà Cậu quở, Bà-Cậu trách phạt Những lúc như thế, họ “Tục thờ Bà-Cậu hay tín ngưỡng thờ Bà-Cậu mang lễ vật đến Dinh Cậu để dâng cúng, thường 2 Dinh Cậu xây dựng 14-7-1937 và trùng tu 14-7-1997 Số 22, tháng 7/2016 66
4. Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục 67 là cặp vịt –cặp gà, trái cây. Vì theo quan niệm Bổn, dinh Ông Nam Hải, mặt dinh hướng ra sông của họ, “Ông cúng gà, bà cúng vịt”3 để cầu mong Cửa Cạn. Cũng giống như những nơi thờ tự khác cho những chuyến đi được bình an và thuận lợi. trên đảo, dinh Bà được lợp bằng tôn, tường bằng xi măng cốt thép. Kiến trúc dinh tương đối đơn Lễ hội Dinh Cậu được tổ chức một lần vào ngày giản, không có cổng tam quan, cũng không cầu kỳ 15-16 tháng 10 Âm lịch hằng năm. Đây là một lễ với những họa tiết đắp nổi hình lưỡng long chầu hội được hình thành rất sớm của cộng đồng ngư nguyệt. Bên ngoài là khoảng sân rộng có bàn thờ dân Phú Quốc, nhằm thể hiện lòng tôn kính với thiên và bàn thờ Thổ Công, cùng biểu tượng chú thần linh. Vào ngày lễ hội, không chỉ ngư phủ mà trâu đang nằm gặm cỏ với phong thái ung dung tự đông đảo người dân tụ hội về đây để thắp hương tại. Bên trong dinh là bàn thờ Kiêm Giao Thần nữ cầu mong mưa hòa gió thuận, trời yên biển lặng, được đặt giữa gian thờ, hai bên là Tả - Hữu ban. được mùa tôm cá và mọi nhà có cuộc sống an vui, Tượng Bà bằng xi măng, cao khoảng một mét, hạnh phúc. được sơn son thếp vàng, trông rất tinh xảo và trang * Tín ngưỡng Kiêm Giao Thần nữ nghiêm. Bà đội mão được kết bằng những hạt ngọc Kiêm Giao thần nữ gắn liền với quá trình khai trai quý giá, bên ngoài là áo choàng màu đỏ và đeo phá vùng đất Cửa Cạn ở Phú Quốc. Sự tích về Bà rất nhiều trang sức. được miêu tả trong cuốn “La Cochinchine et ses Để ghi ơn cua Bà, cư dân Phú Quốc tổ chức lễ habitant (provinces de l’ouest)-Nam kỳ và dân cư, vía vao ngay 15 thang 11 Âm lich rất long trọng. xuất bản năm 1894, như sau: Thức cúng là các món chay. Món mặn chỉ dành để “Một phụ nữ An Nam tên là Kiêm Giao, rất đãi khách. Kinh phí do người dân trong vùng tự giàu có, đã sống ở Phú Quốc cùng với người phục đóng góp. vụ là người Cao Miên và người An Nam mà Bà Hằng năm, cứ đến ngày lễ Nghinh Ông (ngày thuê. Khu di dân mới này có tên là Phước Lộc 24-25 tháng 12 Âm lịch),cư dân luôn gióng trống (Cửa Cạn). mở cờ đến rước linh vị của Bà về lăng Ông. Đây là Ngay từ buổi sơ khai của khu đất này, người theo quan niệm đồng lai phối hưởng, và nhất thiết dân ở đây bắt đầu trồng lúa vì đất ở đây rất thuận “cúng Ông thì phải kiếng Bà ”, trở thành tập tục từ lợi (theo như Kiêm Giao nhận xét). Bà gửi một số xưa đến nay vẫn còn bảo tồn. người phục vụ của mình vào đất liền để mua trâu. * Tín ngưỡng Cô Sáu Độ 50 con thú nuôi được 50 con thú nuôi được Cô Sáu là một dạng tín ngưỡng tổ cô ở Nam chuyển đến Phước Lộc. Người ta sử dụng chúng Bộ. Đây là dạng thức thờ những đồng nam, đồng để khai hoang khu đất rộng lớn. nữ chết oan khuất vào giờ linh nên hiển thánh, và Kiêm giao chưa bao giờ rời đảo và đã chết ở được gọi là Bà Cô, Ông Quận. Họ hay quở trách, Phước Lộc lúc 70 tuổi. Vài ngày trước khi chết, B trừng phạt nếu lơ là trong cúng kiếng và thường đã gọi tất cả người phục vụ lại và nói rằng: “Tôi cứu nạn, độ trì cho những người có lòng tin tưởng, sẽ để lại của cải cho mọi người, nhưng với điều biết giữ lễ thờ cúng họ. Tại Phú Quốc, chúng tôi kiện, mọi người phải hứa với tôi rằng sau khi tôi thống kê được 9 cơ sở có thờ Bà Cô, Ông Quận. chết, hãy thả những con trâu của tôi lên núi và Trong số những Bà Cô, Ông Quần được thờ không được trồng gì trên ruộng lúa của tôi”. tại các am/miếu ở Phú Quốc, người dân tin tưởng Nếu ai đó được nghe câu chuyện này, người ta nhất là Cô Sáu. Cách thị trấn An Thới độ vài cây sẽ nhận thấy rõ số lượng con trâu hoang dã đúng số có một ngôi miếu trên triền dốc, người dân địa như câu chuyện vừa kể. Và những con trâu này phương gọi là miễu Cô Sáu, và dốc ấy gọi là dốc đến ngày nay vẫn còn trên đảo Phú Quốc. Cô Sáu. Người dân tin rằng, Cô Sáu rất linh thiêng, Di tích về Kiêm Giao được những di dân gìn có những đêm trăng, người dân thấy Cô Sáu hiện giữ tôn thờ đến ngày nay. Nơi đây đã được vua Gia về dạo chơi trên dốc. Cô còn phù hộ cho những ai Long đặt tên là Phú Quốc” (Nguyễn Xuân Hoài thành tâm, tin tưởng Cô. 2012, tr. 23). Theo tư liệu điền dã mà chúng tôi ghi nhận Dinh Kiêm Giao Thần nữ nằm cạnh dinh Ông được tại am Cô Sáu ở Chùa Hưng Sơn, thị trấn Dương Đông, thì: 3 Thông tin do anh Hậu, người trong coi Lăng Ông Nam Hải, Đường Bàu, Phú Quốc cung cấp (do tác giả phỏng vấn) Số 22, tháng 7/2016 67
5. 68 Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục “Cô Sáu pháp danh Ngọc Hà Nương Nương đem lắp, mẹ cha thấy mà không yên. Mẹ cha thấy Phan Thị Sáu. Thuở nhỏ xông pha ngoài biển cả, vậy mới dời lên mũi Ông Đội. Nên thế gian không vì chữ nghèo nên vất vả với cha mẹ. Thuyền nan biết. Nên mỗi năm đều vun mộ, chỗ mả Sáu ngoài một chiếc vậy mà gặp hải tặc thời đem vô Bãi Xếp. nơi mũi Ông Đội. Bây giờ Sáu nói cho mà rõ biết Sáu có nguyện thà chết vinh hơn sống nhục, nằm chết ngày 16 tháng 6 Âm lịch”. Bãi Xếp phơi thây ngoài nắng. Bá gia thấy vậy mà (Nguồn: tư liệu điền dã tại Am Cô Sáu –năm 2013) Bảng 3. Thống kê cơ sở thờ tự Dinh/Miếu/Am Ngày cúng Đối tượng thờ cúng Địa chỉ Chùa Hưng Sơn Tự (Am Cô Sáu) 16/6AL Một dạng tổ Cô Kp7, Dương Đông Am Cô Chín 18/10AL Một dạng tổ Cô Kp3, An Thới Miếu Cô Sáu 28/6AL Một dạng tổ Cô Kp4, An Thới Am Ông Quần Một dạng tổ Cậu Kp9, Dương Đông Am Thái Hòa 15AL hằng tháng Một dạng tổ Cậu Kp2, Dương Đông Am Bà Xinh 16/7AL Một dạng tổ Cô Ấp Suối Cát, Cửa Dương Am Trần Kim Nga 18/7 Một dạng tổ Cô Ấp Suối Cát, Cửa Dương Dinh Cô Sáu 16/6AL Một dạng tổ Cô Ấp Hòn Thơm, Hòn Thơm Dinh Cô Sáu 16/6AL Một dạng tổ Cô Ấp Bãi Nam, Hòn Thơm Am cô Ba Cậu Tài 3/3/ AL Một dạng tổ Cậu Kp2, Dương Đông Nguồn: Nguồn: Tổng hợp tư liệu điền dã (2013) Trước đây, miếu Cô Sáu nằm ở Hòn Thơm giản. Chỉ một ngôi miếu nhỏ đặt trong khuôn viên nhưng sự hiển linh giúp đỡ của Cô đối với dân của lăng, dinh, hoặc đình; hay đặt cạnh cửa biển, chài nên đã nhanh chóng lan rộng; và họ xem Cô cửa sông hoặc một góc nhỏ trên ghe, thuyền. Thờ như một Nữ thần có quyền năng che chở và độ trì. cúng Âm linh/Cô Bác của cư dân Phú Quốc thể Do vậy, người dân lập miếu thờ Cô Sáu ở nhiều hiện ở hai cấp độ: gia đình và làng chài, với nhiều nơi trên đảo. Theo thống kê trên của chúng tôi, Phú nghi lễ khá phức tạp. Trong khuôn khổ của bài Quốc hiện có bốn nơi thờ Cô Sáu là ở An Thới, viết, chúng tôi chỉ đề cập đến nghi lễ, cúng kiếng Dương Đông, Cửa Dương và Hòn Thơm. Âm linh/Cô bác liên quan đến biển và mang tính cộng đồng thông qua lễ Xô Đụng tại Sùng Hưng Ngày vía Cô Sáu được tổ chức vào 16/6 Âm Cổ Tự, ở thị trấn Dương Đông, Phú Quốc. Đây là lịch. Hình thức cúng Cô Sáu không chỉ riêng của lễ cúng dành cho những âm linh có quyền năng chi gia đình nào, mà do sự đóng góp của người dân phối đáng kể đến đời sống tâm linh con người và trên đảo, đặc biệt là những ngư dân. Nghi thức nghề biển. cúng không mang những nghi thức của thờ Mẫu hay Nữ thần mà chỉ đơn giản như một ngày “giỗ”, Lễ Xô Đụng, còn gọi là Cổ Đụng diễn ra tại thể hiện niềm tin vào sự che chở của Cô. chùa Sùng Hưng vào dịp Rằm tháng 7 (gồm 2 ngày: 15 và 16 tháng 7). Đây là lễ lớn nhất, thu Hiện nay, Cô Sáu được người dân ở Phú Quốc hút hầu hết cư dân đang sống và làm việc trên đảo tôn kính và nâng lên thành dạng phúc thần, Nữ đến tham dự. Theo giải thích của các vị sư trong thần của biển. chùa Sùng Hưng, mục đích chính của lễ Xô Đụng - Tín ngưỡng Âm linh-Cô Bác là kỷ niệm ngày vía của Địa Tạng Vương Bồ Tát. Âm linh-Cô Bác là những âm hồn từ cái chết Đây là lễ nhằm xưng tụng công đức xả thân cứu không bình thường, có khả năng chi phối đến đời độ vong hồn của đức Địa Tạng, và cũng cầu mong sống của con người. Theo quan điểm của Phật đức Địa Tạng cứu vớt linh hồn cho các chiến sĩ giáo, cô hồn gồm có “tứ sanh và lục đạo”, thường trận vọng, đồng bào chết khô, chết nạn, chết cạn gọi là “thập loại cô hồn”. Tại Phú Quốc, vì có sự và chết bất thường được siêu thoát, không còn “vất tôn trọng nên người dân gọi là Âm linh–Cô bác và vơ, vất vưởng” trên thế gian để khỏi “quấy phá” họ thờ cúng loại hình này để cầu mong sự che chở, người dân. phù hộ và tránh sự trừng phạt. Theo người dân, họ tham gia lễ này nhằm mục Việc thờ tự những âm linh này tương đối đơn đích cầu khấn cho sự bình an của gia đình và công việc được thuận lợi. Vì theo họ, lễ Xô Dụng trong Số 22, tháng 7/2016 68
6. Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục 69 dịp Rằm tháng 7 là dành cho các âm linh, nên cần Điều cùng 30 vị anh hùng liệt sĩ đã cùng tham gia dâng lễ cầu khấu họ phù hộ. kháng chiến chống thực dân Pháp. Lễ Cổ Đụng nằm trong đời sống tâm linh của Hiện nay, đối với dân Phú Quốc, ông Nguyễn người dân trên đảo, bởi quan điểm “có thờ có Trung Trực không chỉ được tôn vinh là anh hùng thiêng, có kiêng có lành” đã ăn sâu trong suy nghĩ dân tộc mà còn được xem là “một vị thần” có của người dân đi biển với nhiều bất trắc xảy ra. công bảo vệ và che chở cho người dân trên đảo, có Họ nguyện, cầu và mong muốn sự bình an. Lễ Cổ quyền năng giúp đỡ những người đi biển. Điều này Đụng chính là dịp để họ thể hiện mong muốn đó có thể là do môi trường sống chi phối mạnh mẽ và cũng là dịp để họ trả ơn cho Âm linh – Cô bác đến tín ngưỡng của người dân nơi đây, nên từ anh mà họ đã tin tưởng. hùng dân tộc đã trở thành vị “thần” của những dân chài trên đảo Phú Quốc. Do đó, họ luôn cầu khấn - Tín ngưỡng thờ Anh hùng dân tộc Ông mỗi khi đi biển. Anh hùng dân tộc được người dân ở Phú Quốc “Khi có đền thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực, thờ tự là ông Nguyễn Trung Trực (1837-1868). Sau những ngày lễ, tết và trước những chuyến ra khơi khi hành quyết, thực dân Pháp ra lệnh ngăn cấm Tôi và bà con trong ấp dâng những sản vật mà việc thờ tự Ông. Tuy nhiên, người dân Rạch Giá mình làm được thắp hương cho Ông và dạy bảo nói riêng và Tây Nam Bộ nói chung vẫn tìm cách con cháu noi gương theo ông.” (Nguồn: Trích thờ Ông dưới hình thức phối tự trong các đình. Sau phỏng vấn người dân ở Gành Dầu, Phú Quốc 2013) giải phóng, người dân xây đình riêng để thờ Ông tại nhiều tỉnh thành ở Tây Nam Bộ như Long An, Đối với người dân Cửa Cạn, Ông không chỉ có An Giang, Sóc Trăng, Kiên Giang Nhưng có lẽ chức năng bảo hộ cho người đi biển mà ngay cả trẻ so với quê nhà Long An, những người dân Rạch nhỏ cũng được Ông che chở. Người dân Cửa Cạn Giá đã chứng kiến cái chết can đảm của ông với tâm niệm Ông là thần làng chính, là thần bảo hộ câu nói bất hữu “Chừng nào xứ này còn cỏ mọc sinh mệnh, đem lại hạnh phúc cho mỗi thành viên thì còn người đánh Tây”. Họ đã đưa Ông vào thờ trong cộng đồng làng. tại miếu cá Ông. Trải qua thời gian, Ông trở thành Người dân ở Phú Quốc (cụ thể là ở cửa Cạn) vị chánh thần của đình, trở thành một vị thần do tin rằng, “khi trẻ nhỏ khóc không nín thì lấy ít ván “dân sắc phong”. Sắc thần không ghi tên tuổi ông từ ghe của Ông ở Búng Ghe Lương đem về mài vì sắc ban ra 18 năm trước nhưng lòng dân hợp với nhẵn và pha vào nước cho trẻ con uống sẽ không lòng Trời, mặc nhiên trở thành chân lý bất di bất khóc nữa” (Nguồn: Trích phỏng vấn người dân ở dịch. Và ở Kiên Giang lần hồi mọc lên nhiều đình Cửa Cạn, Phú Quốc 2013). làng, nơi vừa khẩn hoang thời Pháp để thờ Nguyễn Trung Trực, cúng tế trọng thể. Theo nhà văn Sơn Một điều rất riêng, đến ngày giỗ của Ông (ở Nam, “không có sắc vua phong nhưng vẫn linh Cửa Cạn và Gành Dầu tổ chức ngày 26-27 tháng ứng (theo nghĩa hợp lòng dân). 8 Âm lịch, còn ở Búng Ghe Lương, xã Cửa Cạn tổ chức trước một ngày, tức là ngày 25) không ai nói Ở Phú Quốc, Ông được thờ trong hai đền; một với ai nhưng họ vẫn tụ họp về đông đủ. ở xã Gành Dầu, và một ở Búng Ghe Lương (xã Cửa Cạn). Đây là những nơi mà Ông từng lập căn Đối với người dân Phú Quốc, ngày giỗ ông cứ kháng chiến. Nguyễn là một phần trách nhiệm không thể thiếu trong đời sống tinh thần của họ. Những lúc khó Đình xây dựng theo chữ Tam nằm trên khu đất khăn thắp nén nhang xin Ông phù hộ, những lúc rộng 2000m2, nhìn từ ngoài vào trong gồm có cổng thuận lợi thắp nén nhang lạy tạ. Lễ vật dâng cúng tam quan được xây dựng bằng xi măng, đắp nổi Ông đa dạng và gần gũi như giỏ trái cây, bịch bột hình lưỡng long tranh châu. Bên trái là khu nhà ngọt, cây nước đá, con cá đồ cúng giản dị như thuốc nam, nơi bốc thuốc và chữa bệnh miễn phí chính tấm lòng của họ. Hằng năm, số lượng người cho dân nghèo; bên phải là vỏ ca và khu vực bán về tham dự lễ hội Ông ở Cửa Cạn và Gành Dầu hàng lưu niệm. Đi thẳng vào trong, sau tấm bình ngày càng đông lên đến vài chục ngàn lượt người. phong là chánh điện thờ Nguyễn Trung Trực, hai bên trái phải là Đông lang - Tây lang và nhà khói. 3. Vai trò của tín ngưỡng dân gian Phú Quốc Trước cửa chánh điện là lư hương bằng đá. Ngoài 3.1 Chỗ dựa tâm linh của ngư dân ra còn thờ thần Nam Hải và Phó cơ Nguyễn Hiền Có thể nói, đời sống tâm linh của cư dân đảo Số 22, tháng 7/2016 69
7. 70 Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục Phú Quốc được biểu hiện ở niềm tin vĩnh cửu Sách Gia Định thành thông chí ghi:“Người Gia của họ vào “cái thiêng”, vào “hoàn cảnh thiêng”, Định cũng sùng đạo Phật, tin đồng bóng, thờ nhiều “không gian thiêng”, “thời gian thiêng”. Trong nữ thần như Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Động (tục hoàn cảnh ấy, không gian - thời gian thiêng sẽ giúp gọi người phụ nữ tôn quý bằng Bà), Bà Thủy Tinh, con người cởi bỏ những ưu phiền, tâm hồn họ được Bà Hỏa Tinh, Long Cô, Cô Hồng, Cô Hạnh ” giải tỏa và có thể cầu mong những đều may mắn, Tục thờ Mẫu sớm trở thành nhu cầu tâm linh của an lành đến với cuộc sống trong tương lai. Để vững những người đi mở đất, là chỗ dựa tình thần để tâm sinh sống trong thế giới đầy biến động, con người nông dân Nam Bộ có thêm sức mạnh, sự yên người bắt đầu ngưỡng vọng về một lực lượng siêu tâm khi đối diện với thiên nhiên còn hoang hóa, nhiên ở bên ngoài. “Niềm tin và ngưỡng vọng ấy nhiều thách đố. (Trịnh Hoài Đức 2005: tr.19) chính là tinh thần tín ngưỡng của con người xa Tuy còn nhiều hạn chế về cơ sở vật chất, thực xưa. Tín ngưỡng xuất hiện từ thuở đó và trong suốt hành nghi lễ nhưng cơ bản nó đã đáp ứng được chiều dài lịch sử nhân loại, tín ngưỡng vẫn là một nhu cầu tâm linh của con người, là cầu mong được trong những điểm tựa vững chắc - điểm tựa tâm bình an. linh giúp con người tồn tại và phát triển”. (Văn Quảng 2009: tr. 10) Có thể thấy, những cuộc khai hoang lập ấp đầy gian khó, đối diện với thiên tai, dịch bệnh nhưng Biểu hiện của tín ngưỡng rất đa dạng và phong con người luôn tin tưởng vào sự che chở của các phú ở mỗi dân tộc, song trên hết vẫn là mục đích đấng thần linh, giúp họ có đầy đủ can đảm, nghị cầu an cho cuộc sống hiện tại. lực để vượt qua. Tín ngưỡng dân gian đã góp phần Đời sống sinh hoạt của cư dân Phú Quốc phụ không nhỏ vào việc ổn định đời sống tinh thần của thuộc vào biển nên đầy rẫy những mối hiểm họa người dân Phú Quốc từ trong quá khứ kéo dài cho đe dọa đến cuộc sống và tính mạng. Vì thế, nhu đến hiện tại. Mặc khác, tín ngưỡng dân gian giữ cầu tâm linh càng cao và khát vọng hòa hợp với một vai trò và vị trí khá quan trọng, đáp ứng nhu tự nhiên vì một nhu cầu sống tốt đẹp hơn. Đối với cầu trong đời sống thường nhật của một bộ phận ngư dân, cá Ông đã trở thành chỗ dựa tinh thần quý quần chúng nhân dân. giá, là nơi gửi niềm tin mà lúc đầu chỉ là một nhu 3.2. Cố kết cộng đồng cầu giúp người ta chịu đựng gian khổ hiểm nguy trong cuộc sống, dần dần hằn sâu trong tiềm thức, Tín ngưỡng dân gian tồn tại, phát triển và trở trở thành tín ngưỡng dân gian. Nhu cầu tâm linh thành nhu cầu tự nguyện của cộng đồng. Việc thực gắn với một niềm tin tuyệt đối vào thần ngư của hiện nghi lễ cúng các vị thần ở đình, chùa, miếu mình. Ngư dân tin rằng, cá Ông nghe được tiếng hoặc tại các gia đình, cộng đồng cư dân Phú Quốc người, nên khi nghe lời cầu khẩn dân chài thì Ông thể hiện nét sinh hoạt văn hóa thiêng liêng. Họ tạ vội vàng đến và cứu ngay. Tục thờ cá Ông có vai ơn trời đất đã cho con người cuộc sống bình yên, trò rất lớn, là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa tinh mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, đánh bắt thần đặc sắc. đầy khoang, tạo nên sự tương tác giữa làng xã và cộng đồng. Việc lập đình thờ Thành Hoàng la chô dưa vê măt tinh thân cua nhiêu tâng lơp nhân dân trong Ngư dân Phú Quốc vốn có truyền thống tốt đẹp quá trình khai mở vùng đất mới. Thân thanh ơ đinh ấy, họ gắn bó với cộng đồng chặt chẽ, không phân rât trân thê, gân gui vơi ngươi dân tư thân Tai, Ngu biệt kẻ trước người sau mà luôn quan niệm “Người Hanh Nương Nương, Cưu Thiên Huyên Nư, cho đến trước rước người đến sau”. Truyền thống này đên Quan Công cung vơi Thanh Hoang bôn canh. có nền tảng từ văn hóa gốc nông nghiệp được ngư Ho đai diên cho cac măt trong cuôc sông va đô dân mang đến vùng đất mới. Trong sinh hoạt hằng tri cho nhân dân tai qua nan khoi, mưa thuân gio ngày, nhất là trong quá trình lao động đánh bắt hoa, yên tâm lam ăn sinh sông. Moi ngươi tơi đây, thủy sản trên biển thì sự gắn bó của những người đăt niêm tin va câu khân nhưng điêu tôt lanh lên làm chung nghề, đứng chung thuyền, thờ chung nhưng vi thân hưu danh va vô danh câu mong sư thần là nhu cầu rất cần thiết. binh yên trong tinh thân đê bươc vao nhưng canh Ngư dân sống thành làng, giữa họ có quan hệ tranh mơi trong đơi thương. bà con hoặc láng giềng gắn bó mật thiết, quan tâm Thờ Mẫu và nữ thần là một tín ngưỡng bản địa chăm sóc, lo lắng cho nhau. Sau những ngày lênh đã được các lưu dân xác lập trên vùng đất mới. đênh trên biển, trở về với cộng đồng làng chài của Số 22, tháng 7/2016 70
8. Kinh tế - Văn hóa – Giáo dục 71 mình cũng chính là trở về với người thân, với xóm dip đê moi ngươi găp gỡ, chia sẻ tâm tưi t nh cam giềng với những người cùng nghề, cùng niềm tin vơi nhau, trao đôi kinh nghiêm trong lao đông san thiêng liêng, cùng hàm ân biển cả. Mối quan hệ xuât.“Môi lân sinh hoat lê hôi Ky yên chinh la môt cộng đồng tốt đẹp đó không chỉ diễn ra giữa ngư dip đê cac ngôi đinh co thê tô chưc triên lam nghê dân với nhau mà giữa ngư dân với ban quản lý làng thuât dân gian tai đia phương. Đây la dip cac chi chài cũng nhờ có mối quan hệ đó, những khi trong phu nư va cac ông, ba nghê nhân trô tai lam banh làng có người hoạn nạn, bệnh đau hay có người thôi xôi hoăc chưng hoa kêt trai (nghê thuât chưng thân qua đời thì ban quản lý thường xuyên thăm chê)”. (Huỳnh Quốc Thắng 2003: tr. 84). viếng, động viên gia đình vượt qua rủi ro. 4. Thay lời kết Những ngày cúng cá Ông, Bà Thủy Long Cộng động dân cư Phú Quốc là những ngư dân Thánh Mẫu, dinh Cậu chính là dịp ngư dân hoặc di dân từ duyên hải miền Trung. Vì vậy, văn hóa giữa ngư dân với bộ phận dân cư khác trong địa của ngư dân Phú Quốc nằm trong văn hóa ngư dân phương gặp nhau vui vẻ. Họ giao lưu Đờn ca tài dân vùng duyên hải miền Trung Việt Nam, nhưng tử, thăm hỏi, trao đổi và bàn bạc, phổ biến kinh có những nét riêng do có điều kiện địa lý và lịch nghiệm nghề nghiệp, kinh nghiệm đối nhân xử thế, sử riêng. Tín ngưỡng dân gian ở đây, đa phần ảnh về thời tiết, về y thuật, cứu nạn trên biển các kỹ hưởng bởi biển, nên đối tượng thờ cúng cũng gắn thuật sản xuất ngư cụ phục vụ từng loại hình khai với biển. Việc ứng xử với biển của cư dân Phú thác đánh bắt. Ngoài ra, lễ hội còn là nơi tiếp thị, Quốc thông qua đời sống vật chất và đời sống tinh marketing cho ngành dịch vụ biển phát triển hợp thần, có thể khẳng định, văn hóa biển luôn tồn tại lý và có tổ chức. và được thể hiện rất đậm nét đối với cư dân ở đây. Tính cố kết cộng đồng còn thể hiện qua vai trò Tín ngưỡng dân gian của ngư dân Phú Quốc chủ động của ngư dân, cư dân trong việc tổ chức và được nhận diện qua tín ngưỡng thờ Thủy Long tham gia vào các lễ hội. Các thành viên trong cộng Thánh Mẫu, Kim Giao Thần nữ, Bà Cậu, Cô Sáu đồng dựa trên quan hệ bình đẳng và tự nguyện, là kết quả của quá trình giao lưu, hỗn dung văn hóa không tranh giành chức tước cũng như quyền lợi của nhiều lớp cư dân người Việt, Chăm, Khmer về bản thân. Đứng trước miếu Bà, lăng Ông không và Hoa. Trong tư duy của ngư dân Phú Quốc, các ai mang lòng đố kỵ, ganh ghét mà mong sao cho vị thần này đóng một vai trò quan trọng trong đời bình an, mạnh khỏe, gặp nhiều may mắn, gia đình sống tâm linh của họ. và xóm làng được bình yên. Ai nấy đều vui vẻ ngồi vào bàn hưởng lộc được ban, đó là những vật phẩm Tóm lại, nghiên cứu tín ngưỡng dân gian của mà cộng đồng dâng cúng, và ra về trong tâm trạng ngư dân đảo Phú Quốc cho thấy người Việt có một phấn khởi tin tưởng vào ngày tương lai tốt đẹp. văn hóa ứng xử với biển từ rất lâu, văn hóa đó càng ngày càng bồi dưỡng phong phú và khẳng Ngay hôi ơ đinh ngoai phân nghi thưc lê con la định hơn chủ quyền biển đảo Việt Nam. Tài liệu tham khảo Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Phú Quốc. 2000. Phú Quốc những chặng đường đấu tranh Cách mạng (1930-1975).Hà Nội: Nxb Chính trị Quốc gia. Trịnh, Hoài Đức (Lý Việt Dũng biên dịch). 2005. Gia định Thành Thông chí. Nxb Đồng Nai. Nguyễn, Xuân Hoài và Đồng, Thị Huệ (đồng chủ biên).2012. Lịch sử Phú Quốc qua tài liệu lưu trữ. Hà Nội: Nxb Chính trị Quốc gia-Sự Thật. tr 23. Văn, Quảng. 2009. Văn hóa tâm linh Hà Nội. Hà Nội: Nxb Thanh niên, tr.10. Huỳnh, Quốc Thắng. 2003. Lễ hội dân gian của người Việt ở Nam Bộ. Hà Nội: NXB Văn hóa Thông tin, tr.84. Ngô, Đức Thịnh. 2007. Lên đồng hành trình của thần linh và thân phận. Thành phố Hồ Chí Minh: NXB Trẻ, tr 96. Nguyễn, Bình Phương Thảo và Nguyễn, Thanh Lợi. 2016. Tín ngưỡng dân gian Phú Quốc. Thành phố Hồ Chính Minh: Nxb Tổng hợp , tr 56. Số 22, tháng 7/2016 71