Vị thế văn hóa cố đô Huế trong lịch sử phát triển nền văn hóa Việt Nam

Nội dung text: Vị thế văn hóa cố đô Huế trong lịch sử phát triển nền văn hóa Việt Nam

1. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 3 VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ VÒ THEÁ VAÊN HOÙA COÁ ÑOÂ HUEÁ TRONG LÒCH SÖÛ PHAÙT TRIEÅN NEÀN VAÊN HOÙA VIEÄT NAM Phan Thuaän An* Theo ñaø Nam tieán cuûa daân toäc trong gaàn 10 theá kyû töø naêm 1075 döôùi thôøi nhaø Lyù, neàn vaên hoùa Vieät Nam ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån röïc rôõ ñoàng haønh vôùi doøng chaûy lieân tuïc cuûa lòch söû ñaát nöôùc. Treân con ñöôøng thieân lyù maø nôi xuaát phaùt laø chaâu thoå soâng Hoàng vaø choã ñeán laø ñoàng baèng soâng Cöûu Long aáy, boä ba ñòa danh Thaêng Long - Thuaän Hoùa - Gia Ñònh, hoaëc Haø Noäi - Hueá - Saøi Goøn, ñaõ thöôøng ñöôïc ngöôøi ñôøi vaø söû saùch trong nöôùc cuõng nhö treân theá giôùi duøng ñeå chæ ba coät moác quan troïng nhaát trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa lòch söû vaø vaên hoùa Vieät Nam. Trong hôn nöûa thieân nieân kyû hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa mình keå töø naêm 1306, vuøng ñaát Thuaän Hoùa - Phuù Xuaân - Hueá ñaõ keá thöøa doøng lòch söû vaø maïch vaên hoùa laâu ñôøi cuûa Thaêng Long (trong ñoù coù nhöõng yeáu toá Trung Hoa), tieáp thu moät soá yeáu toá vaên hoùa phöông Nam (keå caû moät ít yeáu toá Champa), vaø thích öùng vôùi phong thoå cuõng nhö moâi tröôøng thieân nhieân cuûa baûn ñòa ñeå daàn daàn taïo ra moät trung taâm vaên hoùa môùi trong neàn vaên hoùa Vieät Nam vaø ñaït ñeán ñænh cao cuûa neàn vaên minh Ñaïi Vieät vaøo theá kyû XIX. Vaøo naêm 1981, khi ñeán khaûo saùt coá ñoâ Hueá, oâng Toång Giaùm ñoác UNESCO baáy giôø laø A.M. M’Bow ñaõ nhaän ñònh: “Hueá khoâng chæ laø moät maãu möïc veà kieán truùc maø coøn laø moät cao ñieåm veà tinh thaàn vaø moät trung taâm vaên hoùa soâi ñoäng - ôû ñoù ñaïo Phaät vaø ñaïo Khoång ñaõ thaám saâu, hoøa nhuyeãn vaøo truyeàn thoáng ñòa phöông, nuoâi döôõng moät tö töôûng toân giaùo, trieát hoïc vaø ñaïo lyù heát söùc ñoäc ñaùo”.(1) Ñeå ñaït ñeán “moät cao ñieåm veà tinh thaàn vaø moät trung taâm vaên hoùa soâi ñoäng” nhö theá, vuøng ñaát naøy ñaõ traûi qua moät quaù trình laâu daøi hình thaønh vaø phaùt trieån veà vaên hoùa, maø caùc giai ñoaïn chuû yeáu laø thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1558- 1775) vaø nhaát laø thôøi caùc vua Nguyeãn (1802-1945). I. Vaên hoùa Phuù Xuaân thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1558-1775) Moät trôù treâu cuûa lòch söû laø söï chia caét ñaát nöôùc thaønh Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi trong thôøi Trònh-Nguyeãn phaân tranh (theá kyû XVII-XVIII) ñaõ môû roäng theâm cho daân toäc ta moät laõnh thoå vaø laõnh haûi bao la ôû phía nam cuûa toå quoác, vaø hình thaønh theâm moät trung taâm vaên hoùa môùi ôû Thuaän Hoùa - Phuù Xuaân sau trung taâm vaên hoùa Thaêng Long. Tröôùc khi trung taâm vaên hoùa Phuù Xuaân xuaát hieän beân bôø Soâng Höông, xöù Thuaän Hoùa vaøo naêm 1555 ñaõ ñöôïc taùc giaû saùch OÂ Chaâu caän luïc ñaùnh giaù nhö laø moät vuøng “ñòa linh nhaân kieät”: * Thaønh phoá Hueá.
2. 4 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 “Nhaân taøi do ñòa khí maø ñuùc neân, ñòa khí coù nhaân taøi môùi phaùt loä Huoáng ñòa phöông ta, maët ñaát thì non soâng toát ñeïp, beå caû thì soùng nöôùc meânh moâng. Soâng Bình Giang trong treûo, soâng Linh Giang bao la. Veû huøng vó cuûa nuùi Hoaønh Sôn, veû xinh ñeïp cuûa nuùi Linh Sôn. Nuùi Caåm Lyù linh kyø, töï nhieân saûn baïch ngaân quyù giaù. Nuùi Ñaâu Maâu vöôïng khí, töï nhieân sinh cua ñaù dò kyø. Nuùi Höông Uyeån quanh co, röïc rôõ nhö roàng uoán khuùc. Nuùi Ma Coâ xanh toát, nghi nguùt nhö phöôïng vôøn maây. Thaät laø moät nôi kyø dò cuûa trôøi ñaát. “Ñòa linh ñaõ nhö theá, coù leõ naøo khoâng chung ñuùc ra nhöõng ngöôøi tuaán kieät, keát tinh neân nhöõng baäc taøi hoïc ñöôïc ru ? Töø sau khi nhaø Traàn, nhaø Hoà cho daân di cö ñeán thì tieáng noùi hôi gioáng mieàn Hoan Dieãn, phong tuïc coù khaùc ngöôøi Chieâm Thaønh, möïc tieán hoùa coù cô ngang vôùi thöôïng quoác Ñaëng Taát thaéng traän Boâ Coâ, quaân uy löøng laãy Buøi Duïc Taøi ñoã Tieán só khai khoa cho moät ñòa phöông Thöïc laø nhaân taøi cuûa caû nöôùc, chöù khoâng phaûi nhaân taøi rieâng cuûa OÂ Chaâu”.(2) Caùc giaù trò veà thieân nhieân vaø nhaân taøi ñoù laø tieàn ñeà, töùc laø ñieàu kieän coù saün ñeå caùc theá heä ngöôøi Vieät ôû xöù Ñaøng Trong döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn naâng ñôøi soáng nhaân vaên taïi ñaây leân moät taàm cao môùi. Moät trong nhöõng nguyeân nhaân thuùc ñaåy söï phaùt trieån baáy giôø laø caùc nhaø caàm quyeàn taïi ñaây caàn taïo ra moät haäu phöông vöõng maïnh veà nhieàu maët ñeå ñöông ñaàu vôùi theá löïc hoï Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi sau khi cuoäc noäi chieán baét ñaàu noå ra vaøo naêm 1627 maø chieán tuyeán laø Soâng Gianh. Sau khi chuùa Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû Thuaän Hoùa (1558) vaø nhaát laø sau khi chuùa Nguyeãn Phuùc Thaùi choïn Phuù Xuaân laøm thuû phuû cuûa Ñaøng Trong (1687), vaên hoùa ôû ñòa baøn naøy coù cô hoäi ñôm boâng keát traùi treân nhieàu phöông dieän: vaên hoïc, myõ thuaät, aâm nhaïc v.v Ñaùnh giaù veà vaên hoïc ôû Thuaän Hoùa - Phuù Xuaân baáy giôø, nhaø söû hoïc Leâ Quyù Ñoân (1726-1784) cho raèng caùc chuùa Nguyeãn ñaõ taùc thaønh ñöôïc “vaên maïch moät phöông, daèng daëc khoâng döùt, thöïc ñaùng khen laém!”.(3) Nhôø saùch Phuû Bieân taïp luïc do Leâ Quyù Ñoân vieát vaøo naêm 1776 maø ngaøy nay chuùng ta bieát ñöôïc taøi naêng cuûa nhieàu nhaø vaên nhaø thô soáng taïi thuû phuû cuûa Ñaøng Trong luùc ñoù, chaúng haïn nhö: - Nguyeãn Cö Trinh (1716-1767) ngöôøi laøng An Hoøa, huyeän Höông Traø, vôùi quyeån Saõi vaõi (truyeän thô Noâm daøi 340 caâu)(4) vaø Ñoän Am thi taäp (thô chöõ Haùn). - Ngoâ Theá Laân (theá kyû XVIII) moät daät só ngöôøi laøng Vu Lai, huyeän Quaûng Ñieàn, vôùi Phong truùc taäp vaø Ngoâ Theá Laân thi taäp.(5) - Nguyeãn Quang Tieàn (ngöôøi laøng Phuù Ninh, huyeän Quaûng Ñieàn), Nguyeãn Ñaêng Thònh (chuù ruoät cuûa Nguyeãn Cö Trinh), Traàn Thieân Loäc, Traàn Duy Trung, Leâ Vieát Trình, Mai Chieâu Tö (ngöôøi laøng Döông Xuaân, huyeän Höông Traø) (6) Ngoaøi caùc vaên nhaân thi só noùi treân, ôû thuû phuû Ñaøng Trong baáy giôø coøn coù moät soá taùc gia noåi tieáng khaùc nöõa, ñaùng chuù yù nhaát laø: - Ñaøo Duy Töø (1572-1634) vôùi caùc taùc phaåm Ngoïa Long Cöông ngaâm, Tö Dung vaõn, Hoå tröôùng khu cô (7)
3. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 5 - Nguyeãn Khoa Chieâm (1659-1736) vôùi tieåu thuyeát lòch söû Nam trieàu coâng nghieäp dieãn chí.(8) - Nguyeãn Höõu Haøo (? - 1713) vôùi truyeän Song Tinh Baát Daï goàm 2.216 caâu thô baèng chöõ Noâm.(9) - Hoaøng Quang (theá kyû XVIII) vôùi Hoaøi Nam khuùc baèng chöõ Noâm goàm 670 caâu thô luïc baùt, 10 baøi thô thaát ngoân baùt cuù, 1 baøi caùo, 1 baøi vaên teá vaø 1 baøi vaõn (10) Veà maët myõ thuaät, bao goàm kieán truùc vaø thuû coâng myõ ngheä, caùc ngheä nhaân ôû Thuaän Hoùa - Phuù Xuaân theá kyû XVII-XVIII ñaõ thöïc hieän ñöôïc moät soá coâng trình vaø taùc phaåm coù giaù trò: - Chuøa Thieân Muï ñöôïc chuùa Nguyeãn Hoaøng cho xaây döïng vaøo naêm 1601 giöõa moät khung caûnh thieân nhieân thanh thoaùt, roài ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho naâng caáp vaøo naêm 1714. Ñaây laø coâng trình kieán truùc Phaät giaùo noåi tieáng nhaát ôû Phuù Xuaân noùi rieâng vaø ôû Ñaøng Trong noùi chung. Maõi cho ñeán ngaøy nay, ôû chuøa naøy vaãn coøn baûo löu ñöôïc moät soá phaùp khí raát quyù baùu, nhö caùi khaùnh ñoàng ñuùc naêm 1677, ñaïi hoàng chung ñuùc naêm 1710 (ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän laø Baûo vaät quoác gia vaøo naêm 2013), taám bia ñaù döïng naêm 1715 khaéc baøi vaên cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chu Taám bia ñaù aáy cao 2,60m, roäng 1,25m, döïng treân löng moät con ruøa cuõng baèng ñaù daøi 2,2m, roäng 1,6m, mang moät daïng thöùc môùi: coù caû ñaàu bia, traùn bia, thaân bia, tai treân, tai döôùi (tieáp caän vôùi löng ruøa), khaùc vôùi daïng bia ôû caùc ñình chuøa mieáu vuõ Ñaøng Ngoaøi. Ñaây laø taám bia ñaàu tieân ôû Phuù Xuaân ñöôïc cheá taùc theo daïng thöùc hoaøn haûo nhö vaäy ñeå sau ñoù ñöôïc duøng laøm khuoân maãu phoå bieán taïi coá ñoâ Hueá cuõng nhö trong caû nöôùc. - Cung ñieän cuûa caùc chuùa Nguyeãn ôû Phuù Xuaân ñaõ ñöôïc xaây döïng khaù quy moâ vaø traùng leä. Vaøo naêm 1776, Leâ Quyù Ñoân ñaõ moâ taû khaù tæ mæ caùc coâng trình kieán truùc cung ñình ôû hai beân bôø Soâng Höông vôùi “maùi lôùn nguy nga, ñaøi cao röïc rôõ chaïm khaéc veõ vôøi, kheùo ñeïp cuøng cöïc”. ÔÛ beân ngoaøi dinh phuû thì “chôï phoá lieàn nhau, ñöôøng caùi ñi ôû giöõa, nhaø cöûa chia taû höõu thaønh haøng. Thuyeàn buoân baùn, ñoø doïc ngang, ñi laïi nhö maéc cöûi”.(11) Nhìn chung, thuû phuû Phuù Xuaân vaøo giöõa theá kyû XVIII ñaõ laø moät ñoâ thò coù quy hoaïch ñaøng hoaøng. Baáy giôø, ôû ñòa baøn Phuù Xuaân ñaõ coù khaù nhieàu phöôøng hoäi saûn xuaát ñoà thuû coâng myõ ngheä ñeå phuïc vuï cho nhaø chuùa vaø daân chuùng, maø noåi tieáng hôn heát laø ngheà ñuùc ñoàng. Chính caùc ngheä nhaân ôû Phöôøng Ñuùc thôøi aáy ñaõ ñeå laïi cho Hueá khoâng ít saûn phaåm quyù baùu nhö chuoâng ñoàng, khaùnh ñoàng, vaïc ñoàng Cho ñeán ngaøy nay, caùc taùc phaåm myõ ngheä aáy vaãn coøn ñöôïc ñaùnh giaù raát cao veà kyõ thuaät laãn myõ thuaät. Rieâng veà lónh vöïc aâm nhaïc, thôøi caùc chuùa Nguyeãn cuõng ñaõ coù nhöõng thaønh töïu ñaùng keå. Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng chính Ñaøo Duy Töø laø ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc hình thaønh vaø löu truyeàn caùc toå chöùc sinh hoaït ca, muùa, nhaïc vaø tuoàng ôû Bình Ñònh vaø nhaát laø ôû Thuaän Hoùa - Phuù Xuaân. “Ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1613-1635), Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø laäp ra Hoøa Thanh Thöï luyeän taäp moät ban vuõ vaø nhaïc, ñeå muùa haùt vaøo nhöõng ngaøy khaùnh leã ”.(12)
4. 6 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 Vaøo naêm 1695, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu trong khi ñoùn tieáp moät vò thöôïng khaùch ñeán töø Trung Hoa laø Hoøa thöôïng Thích Ñaïi Saùn ñaõ môû moät böõa tieäc ñeå chieâu ñaõi taïi phuû chuùa. Trong böõa tieäc, coù tieát muïc bieåu dieãn haùt tuoàng ñeå giuùp vui. Vò thöôïng khaùch ñaõ thuaät laïi nhö sau: “Trong tieäc coù dieãn kòch, Quoác vöông daét boïn tieåu haàu (nöõ - ca - vuõ) ñeán; doïn laïi baøn tieäc, nhöôøng boïn tieåu haàu cuûa Vöông haùt tröôùc. Trong cuoäc haùt, chuû nhôn ñaët moät caùi troáng lôùn (troáng chaàu) beân saân khaáu, thænh thoaûng ñieåm hai ba tieáng troáng Ngaøy aáy Vöông raát cao höùng, töï ñaùnh troáng ñieåm nhòp cho boïn haùt; thanh ñieäu laï luøng, boä tòch ñöôøng loái cuõng khaùc, ngöôøi trong tieäc ngoài xem raát thuù vò ”.(13) Baáy nhieâu hoaït ñoäng noåi baät thuoäc caùc loaïi hình ngheä thuaät cho thaáy döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn, nhaân daân Phuù Xuaân noùi rieâng, Ñaøng Trong noùi chung ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu vaên hoùa ñaùng keå trong quaù trình phaùt trieån vaên hoùa Vieät Nam. Ñeán thôøi Taây Sôn (1788-1802), Phuù Xuaân laàn ñaàu tieân ñöôïc choïn laøm kinh ñoâ cuûa caû nöôùc, maëc duø laõnh thoå vaø loøng daân chöa ñöôïc thoáng nhaát hoaøn toaøn. Ngay töø naêm 1788, Nguyeãn Hueä cuõng ñaõ coù yù ñònh xaây döïng Phöôïng Hoaøng Trung Ñoâ ôû Ngheä An ñeå laøm trung taâm chính trò cho trieàu ñaïi, nhöng sau ñoù noù khoâng trôû thaønh hieän thöïc vì “Quang Trung maát sôùm”.(14) Luùc sinh thôøi, nhaø vua coù cho thaønh laäp Vieän Suøng Chính ôû Ngheä An do La Sôn Phu töû Nguyeãn Thieáp laøm Vieän tröôûng ñeå dòch kinh saùch coå ñieån cuûa Trung Hoa ra chöõ Noâm, nhöng coâng vieäc dòch thuaät vaø aán haønh ñeàu khoâng ñeán nôi ñeán choán nhö vua Quang Trung mong ñôïi.(15) ÔÛ Phuù Xuaân, vì trieàu ñaïi Taây Sôn ñoùng ñoâ chæ hôn moät thaäp nieân (1788- 1801), thôøi gian laøm vua cuûa Quang Trung quaù ngaén (1788-1792), ngöôøi keá vò baát taøi, noäi boä gia ñình cuõng nhö trieàu ñình Taây Sôn laïi luûng cuûng, cho neân, chöa ai ñuû thôøi gian vaø ñieàu kieän ñeå thöïc hieän ñöôïc moät kieät taùc naøo veà vaên hoùa ngheä thuaät löu laïi cho ñôøi. Vaû laïi, neáu coù thì cuõng ñaõ bò nhaø Nguyeãn huûy dieät ngay sau ñoù ñeå traû thuø. Bôûi theá, ngay taïi vuøng Hueá hieän nay, thaät khoù maø tìm thaáy ñöôïc moät di saûn vaên hoùa ngheä thuaät naøo cuûa thôøi Taây Sôn treân thöïc ñòa, ngoaïi tröø moät soá taùc phaåm vaên hoïc saùng taùc taïi choã cuûa Leâ Ngoïc Haân (1770- 1799), Ngoâ Thì Nhaäm (1746-1803), Phan Huy Ích (1750-1822) v.v (16) Phaûi ñôïi ñeán ñaàu theá kyû XIX, sau khi vua Gia Long thoáng nhaát sôn haø vaø tieáp tuïc choïn Hueá laøm kinh ñoâ, vaên hoùa Phuù Xuaân - Hueá môùi coù cô hoäi ñeå baét ñaàu nôû roä, roài phaùt trieån leân ñeán ñænh cao cuûa noù. II. Vaên hoùa Phuù Xuaân - Hueá thôøi vöông trieàu Nguyeãn (1802-1945) Nhìn laïi voán lieáng di saûn vaên hoùa nöôùc nhaø ñöôïc taïo döïng trong caû ngaøn naêm qua, chuùng ta thaáy khoâng coù trieàu ñaïi quaân chuû naøo ñeå laïi moät khoái löôïng di saûn vaên hoùa vaät theå vaø phi vaät theå mang giaù trò cao veà caû löôïng laãn chaát nhö vöông trieàu Nguyeãn (1802-1945), maø taäp trung nhaát laø ôû mieàn Nuùi Ngöï Soâng Höông. Ñaây laø nôi hoäi tuï vaø lan toûa cuûa trí tueä vaø taâm hoàn Vieät Nam trong gaàn moät theá kyû röôõi, ñaëc bieät laø trong theá kyû XIX, thôøi kyø quoác gia coøn giöõ ñöôïc neàn ñoäc laäp vaø töï chuû (1802-1884).
5. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 7 Döôùi trieàu Nguyeãn, vaên hoùa Phuù Xuaân - Hueá ñaõ phaùt trieån röïc rôõ treân nhieàu phöông dieän, maø noåi troäi nhaát laø myõ thuaät, aâm nhaïc, vaên hoïc vaø hoïc thuaät. 1. Myõ thuaät - Ngay vaøo naêm 1802, hai thaùng tröôùc khi xöng ñeá, vua Gia Long ñaõ duøng thuyeàn roàng ñi khaûo saùt ñòa theá vuøng löu vöïc Soâng Höông töø Kim Long ñeán Thanh Haø ñeå quy hoaïch laïi vaø môû roäng theâm quy moâ Kinh Thaønh Hueá.(17) Nhaø vua vaø caùc nhaø kieán truùc trong trieàu ñaõ aùp duïng dòch lyù vaø thuaät phong thuûy cuûa phöông Ñoâng, phoái hôïp vôùi kyõ thuaät xaây döïng thaønh luõy quaân söï theo kieåu Vauban cuûa phöông Taây vaø vaän duïng vaøo ñòa theá töï nhieân taïi choã ñeå taïo ra moät heä thoáng thaønh quaùch raát ñoà soä vaø kieân coá, goàm Kinh Thaønh, Hoaøng Thaønh vaø Töû Caám Thaønh. Töø ñoù cho ñeán nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû XX, caùc vua nhaø Nguyeãn coøn cho xaây döïng haøng traêm cung ñieän, ñeàn mieáu, ñaøn töø, quan thöï, phuû ñeä, laêng taåm ôû beân trong Kinh Thaønh vaø raûi raùc ñoù ñaây ôû vuøng Hueá ñeå aên ôû, laøm vieäc, cuùng teá vaø an giaác ngaøn thu. ÔÛ noäi ngoaïi thaát cuûa caùc coâng trình kieán truùc cung ñình aáy, ngheä thuaät trang trí baèng ñieâu khaéc vaø hoäi hoïa ñaõ ñöôïc theå hieän moät caùch tæ mæ, coâng phu, phong phuù, ña daïng vaø soáng ñoäng.(18) Cho ñeán ngaøy nay, maëc duø ñaõ bò chieán tranh vaø thôøi gian taøn phaù naëng neà, Quaàn theå Di tích Coá ñoâ Hueá vaãn coù ñöôïc giaù trò toaøn caàu noåi baät (outstanding universal value) vaø ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø Di saûn Vaên hoùa Theá giôùi ñaàu tieân cuûa Vieät Nam vaøo naêm 1993 khi toå chöùc vaên hoùa quoác teá aáy nhaän ñònh raèng: “Quaàn theå Di tích Hueá: Kinh ñoâ ñaàu tieân cuûa nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát, thaønh phoá ñaõ ñöôïc xaây döïng vaøo ñaàu theá kyû XIX döïa theo trieát lyù phöông Ñoâng vaø truyeàn thoáng Vieät Nam. Söï hoøa quyeän vaøo moâi tröôøng thieân nhieân, veû ñeïp cuûa kieán truùc ñaëc bieät vaø cuûa caùc toøa nhaø coù trang trí laø moät phaûn aùnh ñoäc ñaùo cuûa neàn ñeá cheá Vieät Nam ngaøy xöa vaøo thôøi ñaït ñeán ñænh cao cuûa noù”.(19) - Moät trong nhöõng thaønh töïu saùng giaù veà myõ thuaät cuûa vöông trieàu Nguyeãn laø nhöõng saûn phaåm ngheä thuaät baèng ñoàng. Xuaát saéc nhaát trong soá ñoù laø Cöûu vò thaàn coâng(20) ñuùc naêm 1803 thôøi Gia Long vaø Cöûu ñænh(21) ñuùc naêm 1836 thôøi Minh Maïng. Vôùi giaù trò ñaëc bieät cuûa chuùng, caû hai boä taùc phaåm thuû coâng myõ ngheä to lôùn naøy ñeàu ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän laø nhöõng Baûo vaät quoác gia vaøo naêm 2012. 2. AÂm nhaïc - Veà aâm nhaïc, bao goàm ñaøn, ca, muùa, tuoàng - trong cung ñình cuõng nhö ngoaøi daân gian - taát caû caùc boä moân ñeàu phaùt trieån maïnh, ñaït ñeán moät taàm möùc ngheä thuaät cao hôn nhieàu so vôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Ñaùng quan taâm hôn heát laø Nhaõ nhaïc, loaïi nhaïc leã chính thoáng cuûa caùc trieàu ñaïi quaân chuû. ÔÛ Vieät Nam, thuaät ngöõ Nhaõ nhaïc baét ñaàu xuaát hieän trong söû saùch töø naêm 1402 döôùi thôøi nhaø Hoà. Qua ñaàu nhaø Leâ (1427-1788), Nhaõ nhaïc ñöôïc toå chöùc chaët cheõ hôn. Nhöng, ñeán theá kyû XIX, nhaát laø töø thôøi Minh Maïng (1820-1840), trieàu ñình nhaø Nguyeãn môùi naâng Nhaõ nhaïc leân ñeán chuaån möïc hoaøn haûo.(22) Xem nhö quoác nhaïc cuûa caùc trieàu ñaïi quaân chuû Vieät Nam, Nhaõ nhaïc ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø moät “Kieät taùc Di saûn Vaên hoùa Phi vaät theå vaø Truyeàn khaåu cuûa nhaân loaïi” vaøo naêm 2003. Baáy giôø, toå chöùc vaên hoùa quoác teá aáy ñaõ nhaän ñònh raèng:
6. 8 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 “Trong nhieàu theå loaïi aâm nhaïc phaùt trieån ôû Vieät Nam, chæ coù Nhaõ nhaïc laø mang taàm côõ quoác gia”.(23) - Trieàu ñình nhaø Nguyeãn ñaõ taùi laäp Hoøa Thanh Thöï vaø laäp theâm Thanh Bình Thöï vôùi haøng traêm nhaïc sinh, vuõ sinh, ca nhi (ñeàu thuoäc bieân cheá Boä Binh)(24) ñeå chôi haøng chuïc loaïi nhaïc cuï, haùt haøng traêm nhaïc chöông, muùa haøng chuïc vuõ khuùc vaø dieãn haøng traêm vôû tuoàng ñeå phuïc vuï cho sinh hoaït leã nghi vaø giaûi trí ôû choán cung ñình. Maõi ñeán ngaøy nay, Hueá vaãn baûo toàn ñöôïc nhaø haùt Duyeät Thò Ñöôøng (xaây naêm 1826) trong Töû Caám Thaønh vaø nhaø haùt Minh Khieâm Ñöôøng (xaây naêm 1865) ôû laêng Töï Ñöùc. “Laân maãu xuaát laân nhi” vaø “Luïc cuùng hoa ñaêng” laø hai ñieäu muùa noåi tieáng nhaát trong nhöõng vuõ khuùc cung ñình ngaøy xöa coøn laïi vaø thöôøng ñöôïc bieåu dieãn trong vaø ngoaøi nöôùc hieän nay. - Ñaëc saéc nhaát trong aâm nhaïc daân gian ôû mieàn Nuùi Ngöï Soâng Höông laø boä moân ca Hueá. Ñaây laø moät theå loaïi ca nhaïc thính phoøng cuûa caùc tao nhaân maëc khaùch coù cuoäc soáng phong löu vaø taâm hoàn laõng maïn. Coù leõ ca Hueá ñaõ manh nha töø thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1691-1725), nhöng phaûi ñeán theá kyû XIX, noù môùi trôû neân phoå bieán vaø ñaït ñeán ñænh cao vaøo nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû XX nhö moät thuù vui tao nhaõ cuûa giôùi thöôïng löu trí thöùc vaø cuûa caùc ngheä nhaân. Ñaõ töøng coù haøng chuïc laøn ñieäu ca Hueá, bao goàm caû khí nhaïc laãn thanh nhaïc. Tuy thuoäc loaïi aâm nhaïc daân gian, nhöng ca töø mang tính baùc hoïc, vì ñoù ñeàu laø saùng taùc cuûa caùc oâng hoaøng baø chuùa hoaëc quan laïi, nhaø Nho, vaên nhaân, thi só.(25) 3. Vaên hoïc Ngöôøi ta thöôøng chia vaên hoïc ra laøm hai maûng: vaên hoïc baùc hoïc vaø vaên hoïc bình daân. Döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn cuõng nhö vöông trieàu Nguyeãn, caû hai maûng vaên hoïc naøy ôû Phuù Xuaân - Hueá ñeàu phaùt trieån raát maïnh. - Neàn vaên hoïc bình daân, bao goàm ca dao, tuïc ngöõ, hoø, veø, ñaõ coù nhöõng söu taàm vaø toång keát cuûa moät soá nhaø nghieân cöùu gaàn ñaây vôùi moät soá löôïng thô ca raát lôùn, chaúng haïn nhö nhöõng coâng trình Ca dao xöù Hueá bình giaûi toaøn taäp cuûa Öng Luaän,(26) Ñaëc khaûo hoø Hueá cuûa Leâ Vaên Chöôûng,(27) Veø Hueá cuûa Böûu Bieàn (28) Ñoù laø nhöõng thaønh quaû nghieân cöùu ñaëc saéc veà vaên hoïc bình daân xöù Hueá moät thôøi. - Veà vaên hoïc baùc hoïc, caùc nhaø bænh buùt taïi mieàn Nuùi Ngöï Soâng Höông cuõng ñaõ ñeå laïi moät khoái löôïng taùc phaåm raát ñoà soä, phaàn lôùn ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn hoaëc chöõ Noâm. Ñaây laø thôøi cöïc thònh cuûa neàn vaên hoïc nöôùc nhaø. Chính caùc vua vaø caùc oâng hoaøng baø chuùa trieàu Nguyeãn cuõng ñaõ saùng taùc raát nhieàu thô vaên. Caùc vua Minh Maïng (1820-1840), Thieäu Trò (1841-1847) vaø Töï Ñöùc (1848-1883) ñeàu laø nhöõng vò vua hay chöõ. Vua naøo cuõng ñeå laïi nhöõng “Ngöï cheá thi taäp” vaø “Ngöï cheá vaên taäp” goàm haøng ngaøn baøi thô vaø haøng traêm baøi vaên. Caùc oâng hoaøng baø chuùa ñaëc saéc nhaát veà vaên hoïc laø Tuøng Thieän Vöông Mieân Thaåm (1819-1870) vôùi Thöông Sôn thi taäp; Tuy Lyù Vöông Mieân Trinh (1820-1897) vôùi Vó Daï hôïp taäp; Quy Ñöùc coâng chuùa (1824-1892) vôùi Nguyeät Ñình thi thaûo; Mai Am coâng chuùa (1826-1904) vôùi Dieäu Lieân thi taäp; Thuaän Leã coâng chuùa (1830-1882) vôùi Hueä Phoá thi taäp (29) Ngoaøi hoaøng toäc, soá löôïng taùc gia thuoäc baùch tính laø heát söùc ñoâng ñaûo, bao goàm caùc nhaø khoa baûng, quan laïi, Nho só, tao nhaân maëc khaùch Hai vaên
7. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 9 nhaân noåi tieáng baáy giôø ñaõ töøng ñöôïc vua Töï Ñöùc ca ngôïi trong caâu “Vaên nhö Sieâu Quaùt voâ Tieàn Haùn ” laø Nguyeãn Vaên Sieâu (1799-1872) vôùi Phöông Ñình thi taäp, Phöông Ñình vaên taäp, Tuøy buùt luïc, vaø Cao Baù Quaùt (? -1854) vôùi Chu Thaàn thi taäp.(30) “Nhöng aùng vaên toaøn bích khoâng tieàn tuyeät haäu trong theá kyû thöù XIX vaãn laø Ñoaïn tröôøng taân thanh cuûa Nguyeãn Du”.(31) OÂng sinh ôû Thaêng Long naêm 1865, nhöng soáng vaø laøm quan ôû Hueá trong moät thôøi gian khaù daøi töø naêm 1805 ñeán khi maát vaøo naêm 1820. Luùc ñaàu, oâng ñöôïc choân ôû Hueá, ñeán naêm 1824, môùi caûi taùng veà queâ nhaø ôû Tieân Ñieàn, Haø Tónh. Caên cöù vaøo noäi dung moät soá caâu thô Noâm trong Truyeän Kieàu, chaúng haïn nhö “Thaønh xaây khoùi bieác, non phôi boùng vaøng”, coù ngöôøi cho raèng ñoù laø hình aûnh cuûa Kinh Thaønh Hueá vaø taùc phaåm vaên chöông baát huû aáy ñaõ ñöôïc Nguyeãn Du vieát taïi mieàn Nuùi Ngöï Soâng Höông. Söû saùch cuõng coøn ghi cheùp teân tuoåi cuûa haøng traêm vaên nhaân thi só khaùc, hoaëc sinh tröôûng taïi coá ñoâ naøy, hoaëc ñeán soáng, laøm vieäc ôû ñaây trong nhöõng thôøi gian daøi ngaén khaùc nhau; chaúng haïn nhö: Ñaëng Huy Tröù (1825-1874), ngöôøi laøng Thanh Löông (Quaûng Ñieàn), vôùi Hoaøng Trung thi vaên sao; Nguyeãn Loä Traïch (1852-1895), ngöôøi laøng Keá Moân (Phong Ñieàn), vôùi Thieân haï ñaïi theá luaän vaø nhieàu baûn ñieàu traàn; Nguyeãn Vaên Maïi (1853-1945), ngöôøi laøng Nieâm Phoø (Quaûng Ñieàn), vôùi Vieät Nam phong söû, Loâ Giang tieåu söû; Ñaøo Taán (1845-1907) vôùi nhieàu taäp thô vaên vaø nhieàu vôû tuoàng; Phan Boäi Chaâu (1867-1940) vôùi haøng chuïc teân saùch khaùc nhau; Huyønh Thuùc Khaùng (1867-1947) vôùi baùo Tieáng daân vaø hôn 10 ñaàu saùch; caùc hoäi vieân trong “Höông Bình thi xaõ”; caùc nhaø thô trong Höông Bình thi phaåm (32) 4. Hoïc thuaät Trong cô cheá toå chöùc boä maùy haønh chính trung öông thôøi Nguyeãn, trieàu ñình coù thieát laäp moät soá cô quan phuï traùch nhöõng coâng taùc lieân quan ñeán hoïc thuaät. Trong soá caùc cô quan vaên hoùa ñoù, quan troïng nhaát laø Noäi Caùc vaø Quoác Söû Quaùn. - Noäi Caùc: Xem nhö vaên phoøng nhaø vua, Noäi Caùc ñöôïc thaønh laäp döôùi thôøi Gia Long vôùi teân goïi laø Thò Thö Vieän, vaøo naêm 1829, vua Minh Maïng ñoåi teân laø Noäi Caùc, vaø ñeán thôøi Baûo Ñaïi thì goïi laø Ngöï tieàn Vaên phoøng. Cô quan naøy coù hai nhieäm vuï chính. Moät laø tieáp nhaän taát caû caùc vaên baûn haønh chính töø caùc caáp trong nöôùc ñeä trình leân vua vaø caùc chieáu duï töø vua ban xuoáng. Caùc vaên baûn naøy coù chöõ vua pheâ baèng möïc son, cho neân goïi laø “chaâu baûn”. Moãi chieáu duï ñöôïc sao ra moät baûn ñeå göûi ñi thi haønh. Baûn chính ñöôïc Noäi Caùc giöõ laïi, sau ñoù taát caû caùc chaâu baûn ñeàu ñöôïc chuyeån qua cho Quoác Söû Quaùn duøng laøm taøi lieäu maø vieát söû. Tröôùc thaùng 2/1947, khoái löôïng chaâu baûn do trieàu Nguyeãn ñeå laïi taïi Hueá laø raát lôùn, coù ñeán haøng ngaøn taäp. Nhöng ñeán nay, vì nhieàu lyù do khaùc nhau, khoái taøi lieäu goác ñoù chæ coøn laïi ñöôïc 735 taäp vôùi khoaûng 400.000 trang, ñöôïc baûo quaûn moät caùch caån troïng taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I ôû Haø Noäi.(33) Vaøo naêm 2014, khoái taøi lieäu quyù baùu naøy ñaõ ñöôïc UNESCO vinh danh laø “Di saûn Tö lieäu thuoäc Chöông trình Kyù öùc Theá giôùi Khu vöïc Chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông”.(34) Nhieäm vuï thöù hai cuûa Noäi Caùc laø bieân soaïn saùch Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä vaø “kieåm soaïn”, “kieåm hieäu”, “boå chuù” caùc taäp thô vaên Ngöï cheá ñeå aán haønh.
8. 10 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 Vôùi nhieäm vuï thöù hai naøy, Noäi Caùc trieàu Nguyeãn ñaõ bieân soaïn, bieân taäp vaø xuaát baûn ñöôïc caùc coâng trình sau ñaây: 1. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä (262 quyeån).(35) 2. Minh Meänh ngöï cheá vaên (1.209 baøi, 1.840 trang). 3. [Minh Meänh] Ngöï cheá thi taäp (60 quyeån, treân 3.500 baøi, 4.768 trang). 4. Ngöï ñeà ñoà hoäi thi taäp (cuûa vua Thieäu Trò, 910 trang). 5. Thieäu Trò ngöï cheá thi (5.634 trang). 6. Thieäu Trò ngöï cheá vaên taäp (1.846 trang). 7. Töï Ñöùc ngöï cheá thi (55 quyeån, 2.350 trang). 8. Töï Ñöùc ngöï cheá vaên (49 quyeån, 1.557 trang). 9. [Töï Ñöùc] Ngöï cheá Vieät söû toång vònh (10 quyeån, 212 baøi, 724 trang).(36) - Quoác Söû Quaùn: Vôùi tö caùch laø cô quan tröôùc taùc söû kyù vaø ñòa chí caáp nhaø nöôùc, keå töø khi baét ñaàu hoaït ñoäng vaøo naêm 1821 ñeán luùc trieàu Nguyeãn caùo chung, Quoác Söû Quaùn ñaõ bieân soaïn vaø khaéc in haøng chuïc boä saùch daøy daën, nhö caùc coâng trình tieâu bieåu sau ñaây: 1. Ñaïi Nam thöïc luïc (560 quyeån).(37) 2. Ñaïi Nam lieät truyeän (85 quyeån).(38) 3. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä tuïc bieân (51 quyeån, khoaûng 6.000 trang).(39) 4. Minh Meänh chính yeáu (25 quyeån).(40) 5. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (thôøi Töï Ñöùc, 28 quyeån).(41) 6. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (thôøi Duy Taân, 17 quyeån).(42) 7. Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc (53 quyeån, khoaûng 4.200 trang).(43) 8. Ñoàng Khaùnh-Khaûi Ñònh chính yeáu (17 quyeån, 1.090 trang).(44) 9. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân Ñeä luïc kyû phuï bieân (29 quyeån).(45) 10. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân Ñeä thaát kyû (10 quyeån).(46) 11. Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu (7 quyeån).(47) Trong quaù trình xuaát baûn caùc boä saùch ñöôïc saùng taùc vaø bieân soaïn döôùi trieàu Nguyeãn, Quoác Söû Quaùn ñaõ cho khaéc chöõ treân haøng vaïn taám moäc baûn ñeå in saùch. Duø soá löôïng moäc baûn maø Trung taâm Löu tröõ Quoác gia IV taïi Ñaø Laït ñang baûo quaûn chæ coøn 34.555 taám (aâm baûn), nhöng vì giaù trò ñaëc bieät cuûa noù, khoái moäc baûn naøy cuûa trieàu Nguyeãn cuõng ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø Di saûn Tö lieäu thuoäc Chöông trình Kyù öùc Theá giôùi vaøo naêm 2009.(48) Ngoaøi ra, trong theá kyû XIX, ôû kinh ñoâ Hueá, trieàu ñình coøn toå chöùc thöïc hieän moät soá coâng trình mang giaù trò hoïc thuaät khaùc nöõa, chaúng haïn nhö Hoaøng Vieät luaät leä, Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí löôïc, Ñaïi Nam quoác cöông giôùi vöïng bieân v.v 1. Hoaøng Vieät luaät leä: Thöôøng goïi taét laø “Luaät Gia Long”, do Nguyeãn Vaên Thaønh (1757-1817) laøm Toång taøi trong vieäc bieân soaïn döôùi söï chæ ñaïo tröïc tieáp cuûa vua Gia Long. Boä luaät ñöôïc khaéc in vaøo naêm 1816, goàm 22 quyeån, 398 ñieàu, daøy 1.622 trang.(49)
9. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 11 2. Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí löôïc: Saùch ñöôïc bieân soaïn theo saéc chæ cuûa vua Ñoàng Khaùnh (1886-1888), vieát veà ñòa lyù caùc tænh trong caû nöôùc vaø ñöôïc minh hoïa baèng nhieàu baûn ñoà maøu khoå lôùn, goàm 24 taäp, daøy khoaûng 3.000 trang.(50) 3. Ñaïi Nam quoác cöông giôùi vöïng bieân: Saùch ñòa chí naøy do Hoaøng Höõu Xöùng (1831-1905) chuû bieân vaøo naêm 1886 vôùi noäi dung khaûo cöùu veà ñòa danh, dieän tích, cöông giôùi cuûa caùc tænh vaø caû nöôùc, goàm 7 quyeån, 398 trang.(51) Ñeà caäp ñeán caùc di saûn vaên hoùa phi vaät theå do trieàu Nguyeãn ñeå laïi, chuùng ta khoâng theå khoâng noùi ñeán khoái löôïng ñòa baï raát ñoà soä hieän coøn gìn giöõ ñöôïc. “Ñòa baï laø loaïi soå ghi cheùp, thoáng keâ veà ruoäng ñaát cuûa caùc laøng xaõ, treân cô sôû söï khaùm ñaïc vaø xaùc nhaän cuûa chính quyeàn. Muïc ñích cuûa vieäc laäp ñòa baï laø ñeå quaûn lyù ruoäng ñaát, thu toâ thueá, vaïch ñònh ranh giôùi giöõa caùc ñôn vò haønh chính vaø traùnh söï tranh chaáp ruoäng ñaát”. Hieän nay, Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I ñang löu tröõ 1.106 taäp ñòa baï ghi cheùp ruoäng ñaát cuûa khoaûng 17.000 ñôn vò haønh chính caáp laøng, thoân treân toaøn quoác ñöôïc thöïc hieän töø naêm 1805 thôøi Gia Long ñeán naêm 1945 thôøi Baûo Ñaïi.(52) Ñoù laø chöa noùi ñeán moät soá loaïi hình di saûn vaên hoùa khaùc nöõa, chaúng haïn nhö: - Haøng ngaøn baûo vaät ñöôïc taïo taùc baèng ngoïc, ngaø, vaøng, baïc vaø caùc loaïi nguyeân lieäu quyù baùu khaùc. Rieâng ôû Baûo taøng Lòch söû Quoác gia Vieät Nam taïi Haø Noäi hieän coøn löu tröõ ñöôïc haøng traêm baûo vaät cuûa trieàu Nguyeãn, bao goàm vöông mieän, kim baûo, kim saùch, baûo kieám Coù giaù trò ñaëc bieät nhaát trong soá ñoù laø hôn 100 baûo tyû baèng vaøng vaø baèng ngoïc.(53) - Haøng ngaøn ñôn vò vaên töï ñöôïc trang trí treân cung ñieän, chaïm khaéc treân bia ñaù ôû caùc laêng taåm, chuøa thaùp, bia Tieán só ôû Vaên Mieáu, Voõ Mieáu Rieâng heä thoáng thô vaên chöõ Haùn töøng ñöôïc coå nhaân trang trí treân kieán truùc cung ñình Hueá, hieän nay coøn laïi hôn 3.000 ñôn vò. Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá ñang tieán haønh thieát laäp boä hoà sô veà heä thoáng thô vaên ñoäc ñaùo naøy ñeå ñeä trình UNESCO xeùt coâng nhaän laø Di saûn Tö lieäu thuoäc Chöông trình Kyù öùc Theá giôùi. * * * Nay nhìn laïi thôøi quaân chuû Vieät Nam trong maáy ngaøn naêm qua, khoâng coù trieàu ñaïi naøo ñeå laïi moät khoái löôïng di saûn vaên hoùa vaät theå vaø phi vaät theå ñoà soä vaø coù giaù trò cao nhö thôøi caùc vua chuùa hoï Nguyeãn keùo daøi gaàn 4 theá kyû khi hoï ñònh ñoâ ôû vuøng Hueá. Töø trung taâm chính trò vaên hoùa naøy, caùc chuùa Nguyeãn, roài caùc vua Nguyeãn ñaõ ñieàu haønh moät guoàng maùy haønh chính quoác gia höõu hieäu ñeå môû mang ñaát nöôùc Vieät Nam roäng lôùn chöa töøng coù trong lòch söû. Laõnh thoå phaùt trieån ñeán ñaâu, vaên hoùa vuøng mieàn vaø vaên hoùa daân toäc phaùt trieån ñeán ñoù. Rieâng coá ñoâ Hueá ñaõ giöõ vò theá trung taâm vaø vai troø chuû ñaïo ñoái vôùi caû nöôùc trong maáy traêm naêm. Ñaây laø nôi ñaõ töøng hoäi tuï nguyeân khí quoác gia vaø laø nôi toûa saùng vaên hoùa ra khaép caùc vuøng mieàn trong moät thôøi gian daøi. Vaøo ñaàu theá kyû XIX, sau khi thoáng nhaát sôn haø vaø baét ñaàu xaây döïng kinh ñoâ Hueá, vua quan nhaø Nguyeãn ñaõ töï haøo veà vò theá cuûa mình vaø veà maáy ngaøn
10. 12 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 naêm vaên hieán cuûa daân toäc. Tuyeân ngoân mang tính lòch söû vaø vaên hoùa aáy cuûa hoï ñaõ ñöôïc chaïm khaéc vaø trang trí ôû moät vò trí trang troïng nhaát taïi ñieän Thaùi Hoøa xaây döïng vaøo naêm 1805 maø maõi ñeán ngaøy nay, chuùng ta vaãn coøn coù theå ñoïc ñöôïc taïi choã: 文獻千年國 Vaên hieán thieân nieân quoác, 車書萬里圖 Xa thö vaïn lyù ñoà. 鸿庞開闢後 Hoàng Baøng khai tòch haäu, 南服一唐虞 Nam phuïc nhaát Ñöôøng Ngu. Taïm dòch Nöôùc ngaøn naêm vaên hieán, Vaïn daëm moät sôn haø. Töø Hoàng Baøng laäp quoác, Thònh trò coõi Nam ta. Taát nhieân, vò theá cuûa ñeá ñoâ moät thôøi aáy ñaõ thay ñoåi. Keå töø thaùng 8/1945, kinh ñoâ Hueá ñaõ trôû thaønh coá ñoâ nhö lòch söû ñaõ an baøi cho noù. Cuõng keå töø ñoù, coá ñoâ Hueá maëc duø ñaõ traûi qua nhöõng bieán ñoäng döõ doäi cuûa lòch söû, söï taøn phaù khoác lieät cuûa chieán tranh vaø söï huûy hoaïi aâm thaàm cuûa thôøi gian, nhöng vaãn duy trì ñöôïc haàu heát caùc giaù trò vaên hoùa vaät theå vaø phi vaät theå nhö vöøa ñöôïc trình baøy moät caùch vaén taét treân ñaây. Trong maáy chuïc naêm qua, coù khaù nhieàu hoïc giaû ñöa ra nhöõng nhaän ñònh vaø ñaùnh giaù khaùch quan veà vaên hoùa coá ñoâ Hueá. Vaøo nhöõng naêm 1983-1984, Tieán só Leâ Vaên Haûo ñaõ ñöa ra khaùi nieäm “Coù moät giai ñoaïn vaên hoùa Phuù Xuaân trong lòch söû vaên hoùa Vieät Nam” vaø ñaõ tìm caùch chöùng minh ñieàu ñoù baèng nhieàu cöù lieäu lòch söû.(54) OÂng cho raèng: “Vaên hoùa Phuù Xuaân ñaõ ñaùnh daáu moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi cuûa neàn vaên hoùa daân toäc Vaên hoùa Phuù Xuaân ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta nhöõng di saûn tinh thaàn ñaùng töï haøo”.(55) Sau ñoù 3 naêm, Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng ñaõ vieát treân taïp chí Soâng Höông raèng: “Thì vaãn coøn ñoù moät xöù Hueá vôùi nhöõng thanh tuù cuûa soâng Höông nuùi Ngöï, nhöõng neùt thanh lòch cuûa phong caùch soáng aên maëc ôû, ñi laïi cuûa con ngöôøi thöôïng kinh, nhöõng giai ñieäu ñoäc ñaùo, saâu laéng, tinh teá cuûa gioïng hoø ñieäu haùt treân soâng Höông laøm ñoái töôïng cho vaên hoùa hoïc Vieät Nam. Thì vaãn coøn ñoù moät xöù Hueá vôùi toång theå di tích kieán truùc cung ñình, toân giaùo, laêng moä daân gian khoâng ñaâu ñaày ñuû hôn vaø taäp trung hôn, ñieån hình hôn cho chuùng ta caûm nhaän vaø phaân tích veà veû ñeïp Vieät Nam theá kyû XIX, veà moät neàn ngheä thuaät vaø myõ thuaät thôøi Nguyeãn cuûa Vieät Nam”.(56) Naêm 1988, trong baøi vieát “Nhöõng giaù trò cuûa di saûn kieán truùc Hueá”, KTS Hoaøng Ñaïo Kính cho raèng Hueá laø “thaønh phoá baûo taøng”(57) vaø laø “moät ñoâ thò khaûm naïm vaøo thieân nhieân, vaø thieân nhieân vaãn coøn ngöï trò vôùi vai troø chuû ñaïo Ñaáy chính laø di saûn voâ song cuûa vaên hoùa Vieät Nam ”.(58) Sau ñoù 5 naêm, GS Ngoâ Ñöùc Thònh vieát: “Noùi tôùi vaên hoùa Hueá laø noùi tôùi moät neàn vaên hoùa ñænh cao vaø laø tinh hoa vaên hoùa coå truyeàn [cuûa] daân toäc”.(59)
11. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 13 Naêm 1994, GS Phan Ngoïc cho raèng: “Hueá laø taám göông cho nhaø vaên hoùa hoïc nhaän thaáy theá naøo laø söùc maïnh cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Toâi keâu goïi moïi ngöôøi töï cho mình laø coù vaên hoùa goùp toaøn löïc cho Hueá maõi maõi laø queâ höông vaên hoùa trong noäi taâm mình”.(60) ÔÛ ñoaïn cuoái cuøng trong baøi vieát “Vaên hoùa Hueá treân daëm ñöôøng daøi lòch söû”, GS Traàn Quoác Vöôïng ñaõ duøng töø “kheùp laïi noãi loøng” ñeå vieát nhöõng doøng chöõ sau ñaây: “Xöù Hueá ñaõ mang laïi cho caû nöôùc moät saéc thaùi môùi cuûa vaên hoùa ñoâ thò Vieät Nam Hueá ñoåi môùi, bieán dòch, maø vaãn giöõ caùi gì ñoù nhö laø moät haèng soá vaên hoùa Hueá”.(61) Nhö vaäy, thaät chính xaùc khi noùi raèng “ñaõ coù moät giai ñoaïn vaên hoùa Phuù Xuaân trong lòch söû vaên hoùa Vieät Nam, cho neân ngaøy nay Hueá xöùng ñaùng laø moät trung taâm vaên hoùa lôùn cuûa ñaát nöôùc ”.(62) Vaøo ñaàu naêm 2014, moät nhaø baùo ôû Hueá ñaõ toû roõ söï ñoàng tình vôùi nhaän ñònh vöøa roài vaø ñöa ra yù kieán veà theá chaân vaïc cuûa Haø Noäi - Hueá - Saøi Goøn trong boái caûnh phaùt trieån cuûa Vieät Nam hieän nay: “Trong suy nghó cuûa nhieàu ngöôøi: Thuû ñoâ Haø Noäi laø trung taâm chính trò, Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø trung taâm kinh teá vaø Hueá laø trung taâm vaên hoùa cuûa ñaát nöôùc. Theá chaân vaïc naøy taïo ra söï caân baèng trong phaùt trieån ñaát nöôùc, ngaøy caøng coù yù nghóa hôn khi ñaát nöôùc ngaøy caøng hoäi nhaäp saâu roäng vaøo coäng ñoàng quoác teá”.(63) Hy voïng raèng nhöõng cöù lieäu lòch söû vaø nhöõng yù kieán neâu ra trong baøi vieát naøy cuõng ñaõ taïm ñuû ñeå xaùc ñònh vai troø, vò theá vaø taàm quan troïng cuûa vaên hoùa coá ñoâ Hueá ñoái vôùi quoác gia, khu vöïc vaø quoác teá. P T A CHUÙ THÍCH (1) “Modeøle d’ architecture, Hueù est aussi un haut lieu spirituel et un intense foyer culturel - ouø bouddhisme et confucianisme ont impreùgneù en profondeur les traditions locales, et nourri une penseùe religieuse, philosophique et eùthique, d’une grande originaliteù” (“Pour la protection, la preùservation, la restauration et la mise en valeur de la ville de Hueù”. Appel de M.Amadou - Mahtar - M’Bow, Directeur Geùneùral de l’UNESCO, p. 1). (2) Döông Vaên An (nhuaän saéc), OÂ Chaâu caän luïc, baûn dòch cuûa Buøi Löông, Vaên hoùa AÙ chaâu xuaát baûn, Saøi Goøn, 1961, tr. 111-112. (3) Leâ Quyù Ñoân, Phuû Bieân taïp luïc, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1977, tr. 243. (4) Nguyeãn Cö Trinh vôùi quyeån Saõi vaõi, Leâ Ngoïc Truï vaø Phaïm Vaên Luaät sao luïc vaø chuù thích, Taân Vieät xuaát baûn, Saøi Goøn, 1951. Xem theâm: Phan Höùa Thuïy, Thô vaên Nguyeãn Cö Trinh, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1989. (5) Nguyeãn Vaên Saâm, Vaên hoïc Nam Haø, Löûa thieâng xuaát baûn, Saøi Goøn, 1972, tr. 179-201. (6) Leâ Quyù Ñoân, sñd, tr. 261-317. (7) Hoå tröôùng khu cô, baûn dòch cuûa Nguyeãn Ngoïc Tænh vaø Ñoã Moäng Khöông, in chung trong saùch Binh thö yeáu löôïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1970, tr. 307-408. Veà Ñaøo Duy Töø, xem theâm: Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam lieät truyeän tieàn bieân, baûn dòch cuûa Ñoã Moäng Khöông (Vieän Söû hoïc), Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1993, tr. 83-87. (8) Nguyeãn Khoa Chieâm, Nam trieàu coâng nghieäp dieãn chí, baûn dòch cuûa Ngoâ Ñöùc Thoï vaø Nguyeãn Thuùy Nga, Nxb Hoäi Nhaø vaên taùi baûn, Haø Noäi, 2003, 630 trang. (9) Töø ñieån vaên hoïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, taäp II, 1984, tr. 69-70.
12. 14 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 (10) Ñaïi Nam lieät truyeän tieàn bieân, baûn dòch ñaõ daãn, tr. 190-191. Xem toaøn vaên baûn phieân aâm “Hoaøi Nam khuùc” ôû saùch Vaên hoïc Nam Haø cuûa Nguyeãn Vaên Saâm, sñd, tr. 343-381. (11) Phuû Bieân taïp luïc, baûn dòch ñaõ daãn, tr. 112. (12) Ñoã Baèng Ñoaøn, Ñoã Troïng Hueà, Nhöõng ñaïi leã vaø vuõ khuùc cuûa vua chuùa Vieät Nam, Hoa Lö xuaát baûn, Saøi Goøn, 1968, tr. 442. (13) Thích Ñaïi Saùn, Haûi ngoaïi kyû söï, baûn dòch cuûa UÛy ban Phieân dòch Söû lieäu Vieät Nam, Vieän Ñaïi hoïc Hueá xuaát baûn, Hueá, 1963, tr. 129. (14) Hoaøng Xuaân Haõn, La Sôn Phu Töû, Nxb Minh taân, Paris, 1952, tr. 126-128. (15) Hoaøng Xuaân Haõn, sñd, tr. 148-155. (16) Hoaøng Thuùc Traâm, Quoác vaên ñôøi Taây Sôn, Nhaø saùch Vónh baûo xuaát baûn, Saøi Goøn, 1950, 122 trang; Phaïm Vaên Ñang, Vaên hoïc Taây Sôn, Löûa thieâng xuaát baûn, Saøi Goøn, 1973, 250 trang; Nguyeãn Caåm Thuùy, Nguyeãn Phaïm Huøng, Vaên thô Noâm thôøi Taây Sôn, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1997, 437 trang. (17) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Söû hoïc, Haø Noäi, 1963, taäp III, tr. 13. (18) Nguyeãn Tieán Caûnh (chuû bieân), Myõ thuaät Hueá, Vieän Myõ thuaät vaø Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá xuaát baûn, Hueá, 1992, 120 trang. Tham khaûo theâm: L. Cadieøre, “L’art aø Hueù”, BAVH, 1919; Albert Durier, Deùcoration annamite, A. Calavas, Paris, khoâng ghi naêm xuaát baûn (Khoaûng naêm 1924). (19) “The Complex of Hue Monuments. The first capital of unified Vietnam, the city was built at the beginning of the 19th century in line with eastern philosophies and Vietnamese tradition. Its melting with the natural environment, the beauty of the exceptional architecture and decorated buildings are a unique reflection of the old Vietnamese empire at its height” (UNESCO, The World Heritage Newsletter, Paris, soá 4, thaùng 3/1994, tr. 7). (20) H. Le Bris, “Les Cannons - Geùnies du Palais de Hueù”, BAVH, 1914, tr. 101-110; R.Orband, “EÙpheùmeùrides annamites”, BAVH, 1917, tr. 305. (21) R.P. Barnouïn, “Les bas-reliefs des urnes dynastiques de Hueù”, Bulletin de la Socieùteù des EÙtudes Indochinoises, Saøi Goøn, soá 3, naêm 1974, tr. 425-585. (22) AÂm nhaïc cung ñình Hueá, Kyû yeáu hoäi thaûo, Hueá, 2003, 260 trang; Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Minh Meänh chính yeáu, taäp III, baûn dòch cuûa Voõ Khaéc Vaên vaø Leâ Phuïc Thieän, Boä Vaên hoùa, Giaùo duïc vaø Thanh nieân xuaát baûn, Saøi Goøn, 1974, tr. 188-191; Traàn Kieàu Laïi Thuûy, AÂm nhaïc cung ñình trieàu Nguyeãn, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1997, 268 trang. (23) “Among the numerous musical genres developed in Vietnam, only Nha nhac has nation wide scope” (Trích töø baûn tin cuûa UNESCO ngaøy 07/11/2003). (24) Noäi Caùc trieàu Nguyeãn, Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1993, taäp 9, tr. 218-222. Tham khaûo theâm: “Baûo toàn vaø phaùt huy giaù trò tuoàng cung ñình Hueá”, Kyû yeáu hoäi thaûo do Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá toå chöùc, Hueá, 2001, 330 trang (tieáng Vieät vaø tieáng Anh); Toân Thaát Bình, Tuoàng Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1993, 234 trang. (25) Thaùi Vaên Kieåm, Coá ñoâ Hueá, Nha Vaên hoùa, Boä Quoác gia Giaùo duïc xuaát baûn, Saøi Goøn, 1960, tr. 186-190, 275-311. Tham khaûo theâm: Vaên Thanh, Tìm hieåu ca Hueá vaø daân ca Bình Trò Thieân, Sôû Vaên hoùa-Thoâng tin Bình Trò Thieân xuaát baûn, Hueá, 1989, 143 trang; Nguyeãn Huy Hoàng, Truyeàn thoáng saân khaáu Hueá, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Bình Trò Thieân xuaát baûn, Hueá, 1986, tr. 103-115; “Baûo toàn vaø phaùt huy giaù trò ngheä thuaät ca Hueá”, Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc do Hoïc vieän AÂm nhaïc Hueá toå chöùc, Hueá, 2013, 97 trang. (26) Öng Luaän, Ca dao xöù Hueá bình giaûi toaøn taäp, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Thöøa Thieân Hueá xuaát baûn, 1999, 260 trang. (27) Leâ Vaên Chöôûng, Ñaëc khaûo hoø Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2000, 232 trang. (28) Böûu Bieàn, Veø Hueá, Am Hoàn [?] xuaát baûn, Champigny Sur Marne, France, 2014, 408 trang.
13. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 15 (29) Rieâng “Hueä Phoá thi taäp ñaõ coù 260 baøi thô töùc caûnh, töùc söï, ñeà vònh, caûm hoaøi ” (GS Traàn Nghóa vaø GS François Gros chuû bieân, Di saûn Haùn Noâm Vieät Nam, thö muïc ñeà yeáu, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993, taäp 1. tr. 891). Tham khaûo theâm: Vónh Cao (chuû bieân), Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1995, tr. 237-368. (30) Döông Quaûng Haøm, Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu, Trung taâm Hoïc lieäu xuaát baûn (in laàn thöù 10), Saøi Goøn, 1968, tr. 356-358. (31) Nguyeãn Töôøng Phöôïng, Buøi Höõu Suûng, Vaên hoïc söû Vieät Nam tieàn baùn theá kyû thöù XIX, Nhaø in Vuõ Huøng, Haø Noäi, 1951, tr. 110. (32) Hoaøng Troïng Thöôïc, Höông Bình thi phaåm, Nhaø in Thoâng tin, Saøi Goøn, 1962, 240 trang. (33) Haø Vaên Hueà (chuû bieân), Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I, Haø Noäi, 2009, tr. 43-50. (34) Nguyeãn Quang Ngoïc, “Giaù trò cuûa Chaâu baûn trieàu Nguyeãn: Di saûn Tö lieäu thuoäc Chöông trình Kyù öùc Theá giôùi Khu vöïc Chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông”, taïp chí Vaên thö Löu tröõ Vieät Nam, Haø Noäi, soá thaùng 5/2014, tr. 20. (35) Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1993, 15 taäp. (36) Baûn dòch cuûa Ban Coå vaên, Phuû Quoác vuï khanh Ñaëc traùch Vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn, 1970, 3 taäp. (37) Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1962-1978, 38 taäp. (38) Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1993-1994, 4 taäp. (39) Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc vaø Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá, Nxb Giaùo duïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi vaø Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2004-2012, 10 taäp. (40) Baûn dòch cuûa UÛy ban Dòch thuaät, Phuû Quoác vuï khanh Ñaëc traùch Vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn, 1972-1974, 6 taäp. (41) Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1969-1971, 5 taäp. (42) Baûn dòch cuûa UÛy ban Dòch thuaät, Phuû Quoác vuï khanh Ñaëc traùch Vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn, 1960-1970, nhieàu taäp. (43) Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1998, 2 taäp. (44) Baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Nguyeân, Nxb Thôøi ñaïi, Haø Noäi, 2010. (45) Baûn dòch cuûa Cao Töï Thanh, Nxb Vaên hoùa-Vaên ngheä, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2011. (46) Baûn dòch cuûa Cao Töï Thanh, Nxb Vaên hoùa-Vaên ngheä, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2012. (47) Baûn dòch cuûa Boä Hoïc, xuaát baûn taïi Hueá, 1925. (48) Nguyeãn Thu Hoaøi, “Ñieåm qua caùc di saûn tö lieäu theá giôùi khu vöïc Chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông thuoäc Chöông trình Kyù öùc Theá giôùi cuûa UNESCO”, taïp chí Vaên thö Löu tröõ Vieät Nam, soá thaùng 8/2013, tr. 48. Tham khaûo theâm taïp chí Vaên thö Löu tröõ Vieät Nam, soá thaùng 2/2014, tr. 46. (49) Baûn dòch cuûa Nguyeãn Q.Thaéng vaø Nguyeãn Vaên Taøi, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 1994, 5 taäp. (50) Theo saùch Di saûn Haùn Noâm Vieät Nam , ñaõ daãn, taäp 1, tr. 647. Xem theâm: Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí, baûn dòch cuûa Ngoâ Ñöùc Thoï vaø caùc coäng taùc vieân, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 2003 (3 taäp). (51) Theo saùch Di saûn Haùn Noâm Vieät Nam , ñaõ daãn, taäp 1, tr. 496. (52) Haø Vaên Hueà (chuû bieân), sñd, tr. 50-55. (53) Nguyeãn Ñình Chieán, Phaïm Quoác Quaân, Nguyeãn Coâng Vieät, Kim ngoïc baûo tyû cuûa Hoaøng ñeá vaø Vöông haäu trieàu Nguyeãn Vieät Nam, Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam xuaát baûn, Haø Noäi, 2009, tr. 13. (54) Leâ Vaên Haûo, “Coù moät giai ñoaïn vaên hoùa Phuù Xuaân trong lòch söû vaên hoùa Vieät Nam”, taïp chí Soâng Höông, Hueá, soá 2, thaùng 8/1983, tr. 72-78. (55) Leâ Vaên Haûo, Hueá giöõa chuùng ta, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1984, tr. 66. (56) Traàn Quoác Vöôïng, “Vaøi suy nghó veà xöù Hueá vaø vò theá lòch söû cuûa noù”, taïp chí Soâng Höông, Hueá, soá 25 thaùng 5-6/1987, tr. 75.
14. 16 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015 (57) Hoaøng Ñaïo Kính, “Nhöõng giaù trò cuûa di saûn kieán truùc Hueá”, in chung trong Hueá luoân luoân môùi, nhieàu taùc giaû, Hoäi Vaên ngheä thaønh phoá Hueá xuaát baûn, Hueá, 1988, tr. 84. (58) Daãn bôûi Hoaøng Thò Thoï, Ngaøy mai nhôù Hueá veà thaêm Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2014, tr. 17. (59) Ngoâ Ñöùc Thònh (chuû bieân), Vaên hoùa vuøng vaø phaân vuøng vaên hoùa ôû Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993, tr. 263. (60) Phan Ngoïc, Vaên hoùa Vieät Nam vaø caùch tieáp caän môùi, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 1994, tr. 139. (61) Traàn Quoác Vöôïng, “Vaên hoùa Hueá treân daëm ñöôøng daøi lòch söû”, in chung trong Vaên hoùa vì con ngöôøi, nhieàu taùc giaû, Hoà Só Vònh chuû bieân, Nxb Vaên hoùa vaø taïp chí Vaên hoùa Ngheä thuaät xuaát baûn, Haø Noäi, 1993, tr. 329-330. Baøi naøy ñöôïc in laïi trong Vieät Nam, caùi nhìn ñòa vaên hoùa, Traàn Quoác Vöôïng, Nxb Vaên hoùa Daân toäc vaø taïp chí Vaên hoùa Ngheä thuaät xuaát baûn, Haø Noäi, 1998, tr. 416-417. (62) Leâ Vaên Haûo, bñd, tr. 78. (63) Haûi Leâ, “Hueá, thaønh phoá vaên hoùa”, taïp chí Vaên hoùa Hueá, Sôû Vaên hoùa,Theå thao vaø Du lòch Thöøa Thieân Hueá, soá xuaân Giaùp Ngoï 2014, tr. 29. TOÙM TAÉT Neàn vaên hoùa Vieät Nam ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån röïc rôõ ñoàng haønh vôùi quaù trình Nam tieán cuûa daân toäc, trong ñoù, 3 coät moác chính laø Thaêng Long, Thuaän Hoùa vaø Gia Ñònh (sau ñoù goïi laø Haø Noäi, Hueá, Saøi Goøn), ñaïi dieän cho 3 mieàn Baéc, Trung, Nam. Rieâng vuøng ñaát Thuaän Hoùa - Phuù Xuaân - Hueá ñaõ ñöôïc choïn ñeå xaây döïng thuû phuû cuûa Ñaøng Trong roài kinh ñoâ cuûa caû nöôùc töø theá kyû XVI ñeán giöõa theá kyû XX. Trong gaàn 400 naêm aáy, ñaây laø nôi hoäi tuï nguyeân khí vaø taøi löïc cuûa quoác gia, cho neân, neàn vaên hoùa cuûa daân toäc ñaõ coù cô hoäi phaùt trieån ñeán ñænh cao so vôùi caùc thôøi ñaïi tröôùc. Trong maáy chuïc naêm vöøa qua, nhieàu thaønh töïu vaên hoùa töø thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1558- 1775) vaø nhaát laø thôøi caùc vua Nguyeãn (1802-1945) ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc vinh danh laø Baûo vaät quoác gia vaø UNESCO coâng nhaän laø Di saûn Vaên hoùa Theá giôùi, nhö Quaàn theå Di tích Hueá (1993), Nhaõ nhaïc cung ñình Hueá (2003), Moäc baûn trieàu Nguyeãn (2009), Chaâu baûn trieàu Nguyeãn (2014) Hueá ñaõ trôû thaønh coá ñoâ, nhöng phaàn lôùn caùc giaù trò vaên hoùa vaät theå vaø phi vaät theå vaãn coøn toàn taïi treân vuøng ñaát Nuùi Ngöï Soâng Höông khaû dó goùp phaàn mình vaøo theá chaân vaïc giöõa boä ba Haø Noäi (trung taâm chính trò), Hueá (trung taâm vaên hoùa), Saøi Goøn (trung taâm kinh teá) cuûa quoác gia ñeå cuøng ñöa ñaát nöôùc tieán leân. ABSTRACT CULTURAL POSITION OF HUEÁ ANCIENT CAPITAL IN THE HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF VIETNAMESE CULTURE Vietnamese culture has got striking development during the process of the Southward march, three major milestones of which were Thaêng Long, Thuaän Hoùa and Gia Ñònh (later known as Hanoi, Hue, Saigon) representing the North, the Central and the South of Vietnam. Particularly, the land of Thuaän Hoùa - Phuù Xuaân - Hueá was chosen to build the capital city of “Ñaøng Trong” (Cochinchina) and then the capital of the whole country from the 16th century to mid-20th century. In nearly 400 years, it was the center of life-sustaining elements and resources of the country; therefore, the national culture attained many achievements. In the past decades, many cultural achievements from the time of the Nguyeãn Lords (1558- 1775) and especially the Nguyeãn Kings (1802-1945) were honored as National treasures and were recognized as World’s Cultural Heritages, such as Hueá relic complex (1993), Hueá court music (2003), Wood-blocks of the Nguyeãn Dynasty (2009), Official Documents of the Nguyeãn Dynasty (2014) Although Hueá became the old imperial city, but most of its tangible and intangible cultural values still exist, possibly contribute its role as one of the three national centers, i.e. Hanoi (political center), Hueá (cultural center), Saigon (economic center), to promote the national progress.