Tài liệu Nội dung và phương pháp giảng dạy ngữ âm tiếng Việt thực hành cho học viên quốc tế (Phần 2)

Nội dung text: Tài liệu Nội dung và phương pháp giảng dạy ngữ âm tiếng Việt thực hành cho học viên quốc tế (Phần 2)

1. Ch ư ng 5 ÂM TIẾT VÀ GIẢNG DẠY ÂM TIẾT 5.1. Nh ng nh n th c chung v âm ti t Tr ưc khi tìm hi u âm ti t ting Vi t, chúng ta hãy tìm hi u âm ti t trong m t vài ngôn ng khác, ch ng h n nh ư âm ti t trong ti ng Nga, qua ó có th th y ưc nh ng c tr ưng khu bi t trong c u t o âm ti t ti ng Vi t và trên c s ó có th áp d ng nh ng tri th c v âm ti t vào vi c gi ng d y ti ng Vi t. Âm ti t - không ph i là t ng s các âm c a âm ti t hình thành mà là n v m i có ph m ch t riêng. Thông qua c u âm c a âm ti t, chúng ta không phát âm m i âm c a âm ti t riêng r ra mà k t h p các âm l i v i nhau. Âm ti t liên k t bên trong nó các hi n t ưng tác ng ca m t âm i v i m t âm khác; c u âm (nh ư m t d ng c thay i ca các âm) bi u th tr ưc h t các ranh gi i c a âm ti t. Nh ng c im siêu on c a các t ng âm, các ng on và câu, c ng nh ư các ki u khác nhau c a tr ng âm, ng iu, có liên quan n âm ti t và ưc th hi n trong các âm ti t. Có m t vài âm ti t tr ng âm trong các t hình ưc phân ra trong l i nói, nh ưng ph n ln các âm ti t là không mang tr ng âm; các ng iu khác nhau t o ra s thay i các c im c a âm ti t trong dòng l i nói liên t c. Khi phân bi t v tính th ng nh t c a c u âm và tính th ng nh t ca âm h ưng thì có th th y r ng âm ti t ph c v nh ư là m t n v ti thi u, mà ngôn ng âm thanh ưc phân b trên c s nh ng n v t i thi u ó, ó là t h p mang tính thành t c u thành ngôn ng âm thanh. Âm ti t, ch không ph i âm t là ranh gi i v t lý c a các thành t trong dòng ng l ưu. C u trúc l i nói không ưc t ch c theo các âm t riêng bi t mà theo các âm ti t. Nói m t cách khác, âm ti t là n v t i thi u, có th phát âm ( i v i ph âm c l p làm âm ti t thì 92
2. t ưc phát âm theo ki u âm ti t m ), là on âm thanh ng n nh t, có th ưc phân chia n u phân tích s chuy n ng c a dòng âm thanh. Phân chia các âm ti t trong các t di n ra không ph i trên c s ca ý ngh a, mà ch theo c im ng âm. Âm ti t m là ki u c b n ca âm ti t ti ng Nga, còn trong ti ng Anh, c, Hà Lan thì ki u chi m ưu th c a c u trúc âm ti t – âm ti t óng. 5.2. c tr ưng âm ti t ti ng Vi t Trên ây là nh ng c tr ưng c a âm ti t nói chung, còn v i ti ng Vi t c tr ưng chung c a âm ti t là gì? c tr ưng in hình c a âm ti t ti ng Vi t là: ranh gi i âm ti t trùng v i ranh gi i hình v . Nu hi u hình v là n v nh nh t có ngh a thì a s các âm ti t ti ng Vi t là hình v . Gi s chúng ta ph i phân tích m t on âm thanh sau ây. Anh / i / anh / nh / quê / nhà /, Nh / canh / rau / mu ng / nh / cà / d m / t ơ ng //. Trong câu l c, chúng ta có sáu âm ti t, thì c sáu âm ti t này u có ngh a, còn câu bát có tám âm ti t, c tám âm ti t này u là hình v có ngh a, th m chí u là các t n. Chính vì v y, Cao Xuân H o ã nh n xét r ng “trong ti ng Vi t (và các ngôn ng n l p khác), âm ti t (hay ti ng, ti t v ) là n v ng âm h c trung tâm c a h th ng ký hi u, h u h t các âm ti t u ng th i là hình v và u có c ư ng v ca t ” 9. c tr ưng có tính k thu t phân tích là “Trong ti ng Vi t âm ti t là im xu t phát c a vi c phân tích âm v h c”. Khi phân tích c tr ưng có tính k thu t này, oàn Thi n Thu t ã vi t “Mu n phân xu t âm v trong ti ng Vi t chúng ta xu t phát t các hình v i ti âm v , nh ưng vì hình v l i trùng v i âm ti t nên chúng chính là xu t phát t âm ti t i t i âm v ” [sd, tr.73]. Về c ấu trúc âm ti ết làm rõ hn c u trúc âm ti t ti ng Vi t, chúng ta gi nh m t tình hu ng là m t sinh viên Nga h c ti ng Vi t, anh ta s th y nh ng 9 Cao Xuân Hạo, sđd, tr. 34. 93
3. c im gì c a c u trúc âm ti t ti ng Vi t. Mu n v y, chúng ta hãy xu t phát t âm ti t trong ti ng m c a anh ta. Vn t ra là, nh ng âm ti t c th nào là in hình i v i ti ng Nga? Các t ti ng Nga âm ti t th ưng có c u trúc CC C10 ( ), C C () và C CC ( ); th m chí có nh ng c u trúc CCC C ( ), CC ( ). Bên c nh các t n âm ti t, còn có nh ng t a âm ti t. Trong các t a âm ti t thì c u trúc c a âm ti t b n gi n hoá. Chính nh ng t thông th ưng nh t trong v n b n ti ng Nga, là các t g m có hai – ba âm ti t v i mô hình c a các thành t là âm ti t có c u trúc C vi âm ti t cu i m (ki u C C – ), s dng ít h n các t v i các âm ti t ki u này, là các t v i âm ti t cu i óng (C – xomem ). Các t ba âm ti t v i t h p ph âm và các t có c u trúc ph c t p h n không thu c s các t th ưng dùng. Trong các c u trúc in hình thì các âm ti t ưc b t u v i ph âm (có ngh a các âm ti t óng). i v i các t trong ch nh th có c im bt u b ng ph âm, m t trong nh ng c u trúc in hình c a âm ti t ưc b t u t t h p các ph âm ( ). Trong v n b n ti ng Nga hi m g p các t v i t h p ph âm i cu i t . Khó kh n trong vi c h c tp, nghiên c u âm ti t ti ng Nga, là ch , nó không ph i là n v có ý ngh a (nh ư hình v , t , câu), mà ch ưc d a trên c s c a các c im ng âm. ây là m t c im khác bi t i v i ti ng Vi t. Trong ti ng Vi t, âm ti t có kh n ng phân xu t thành nh ng y u t nh h n. Ti ng Vi t có hi n t ưng l p t , ch ng h n t “ ” có th ưc l p l i t o thành m t tính t m i mang ý ngh a “h i ”: “ o ” và do ó trong ti ng Vi t có nhi u t ghép láy, ch ng h n nh ư “nhan nh n”, “nho nh ”, “xinh xinh” ây là m t c s i n nh n nh r ng, ti ng Vi t có th phân chia âm ti t thành nh ng n v nh h n. M t khác, có hi n t ưng “i c” hóa ki u: bn bi c gì? bàn bi c gì? Cách c u t o này cho phép kh ng nh r ng “âm ti t g c, âm u có kh n ng tách kh i ph n còn l i, thanh iu không g n ch t v i âm u ho c ph n sau mà d dàng b thay th b ng m t âm iu khác và ranh gi i gi a ba b ph n này có ý ngh a hình thái h c”. Hi n tưng nói lái c ng cho phép phân chia âm ti t, ch ng h n: cái àn => cán ài . Trong hai c p này, thanh iu và âm u không thay i mà 10 C: phụ âm; Г: nguyên âm. 94
4. ph n thay i ch là s hoán v c a ph n còn l i. M t khác, hi n t ưng hi p v n trong th ch ng h n nh ư câu th : Anh c thì cho em xin / hay là anh làm tin trong nhà . In trong hai t ưc g ch chân ưc gi là ph n v n, không có liên quan gì n ph n ph âm u. Nh ư v y, âm ti t ti ng Vi t g m ba b ph n: Thanh iu, âm u và b ph n còn l i. Ph n g i là b ph n còn l i g m nh ng y u t nào? Ph n này g m âm m, âm chính và âm cu i. Âm m ưc hi u là thành t có ch c nng bi n i âm s c c a âm ti t. Âm s c có th b tr m hóa ho c trung hòa hóa là nh thành t này. Âm chính là âm h t nhân c a âm ti t. Nó mang ch c n ng quy nh âm s c ch y u c a âm ti t. Âm cu i là âm mang ch c n ng k t thúc âm ti t. B ng nh ng cách k t thúc khác nhau, âm cu i làm thay i âm s c c a âm ti t và khu bi t các âm ti t. N u âm cu i là m t ph âm thì “Trong c u trúc c a âm ti t, ph âm cu i (chung âm) là m t b ph n c a v n m u và do ó có c ư ng v khác v i ph âm u, v n ngang c p v i v n m u v i t ư cách là thành t tr c ti p c a âm ti t. Vì v y, hoàn toàn không có lý do nào cho phép ng nh t hai h th ng “ph âm u” và “ph âm cu i” 11 . a s các tác gi nghiên c u ng âm ti ng Vi t u th a nh n cu trúc âm ti t Ti ng Vi t nh ư d ưi ây 12 : Thanh điệu Vần đầ Âm u Âm đệm Âm chính Âm cu ối 5.3. Gi ng d y âm ti t ti ng Vi t Âm ti ết nh ư m ột đơn v ị t ối thi ểu c ủa vi ệc gi ảng d ạy ng ữ âm Trong th c t , khi d y tr em ti ng Vi t, ng ưi ta tách các âm ti t thành nh ng ph n khác nhau. Và trên c s ó, d y cách ánh v n. Vy thì, cách ánh v n mà ng ưi ta ã áp d ng i v i tr con có th áp d ng trong gi ng d y cho ng ưi n ưc ngoài không? Vì sao v y? V ph ư ng di n lý lu n, theo nhà nghiên c u Cao Xuân H o thì “âm ti t 11 Cao Xuân Hạo, sđd, trang 28. 12 Nguồn: Đoàn Thiện Thuật (sđd,tr.88). 95
5. ti ng Vi t là m t n v phi tuy n tính, vì trong ó m i thành t u có m t v trí hoàn toàn c nh cho nên tr t t th i gian c a các “nguyên âm”, “ph âm” và “bán nguyên âm” - hay nói cho úng h n, các thanh, thanh m u và v n m u u không quan y u. Nói cách khác, âm ti t ti ng Vi t c ng nh ư âm ti t âm v h c (hay n v “mora” c a ti ng Nh t) chính là n v âm v h c nh nh t có tham gia vào th i lp v tr t t th i gian. Nói tóm l i, trong ti ng Vi t c ng nh ư trong ti ng Nh t, âm v chính là âm ti t, và âm ti t (ch không ph i là âm t) m i chính là i l ưng ng âm th hi n y nh ng c tr ưng cu trúc và ch c n ng c a âm v , nh t là khi ta hi u khái ni m này trên mt quan im th c s ngôn ng h c, ngh a là không r i vào “ngôn âm lu n”. 13 Th c t , cách d y ng âm ti ng Vi t b ng cách tách các thành ph n c a âm ti t ra c a m t gi ng viên Vi t Nam t i i h c Ngo i ng Hankuk (Hàn Qu c) ã b sinh viên k ch li t ph n i. Do v y, có th i n k t lu n r ng, âm ti t ph i là n v t i thi u trong gi ng dy ng âm ti ng Vi t. Bài h c ví d Bài h c ví d 1 • Bài t p: Xác nh s l ưng âm ti t c a các câu • dùng d y h c: Phi u ghi câu • i t ưng áp d ng: Sinh viên n m th hai xác nh vai trò quan tr ng c a âm ti t ti ng Vi t, bài h c n gi n là lo i bài h c v âm ti t. M c ích c a bài này là sinh viên ph i nh n th c và phân bi t ưc các âm ti t. Yêu c u c a bài h c là sinh viên ph i xác nh ưc s l ưng âm ti t và bi t cách ng t ng on trong câu và phát âm chính xác. Bài t p này có hai b ưc: Bưc m t: Sinh viên ưc c p m t t phi u nh ư m u ví d d ưi ây: Câu Số âm ti ết 1 Ở Vi ệt Nam, bánh tét và bánh ch ưng bi ểu th ị s ự no ấm. 2 Ở Hàn Qu ốc, ng ười ta ăn teok kuk để lên m ột tu ổi. 3 Ở Nh ật B ản, ng ười ta ăn cá chép chiên vào ngày t ết. 4 Ở Hà Lan, ng ười ta ăn bánh n ướng v ới nho khô. 5 Ở Mỹ, ng ười ta ăn b ắp c ải, cá mòi và m ật ong. 13 Cao Xuân Hạo, sđd, tr.28 – 29. 96
6. Nhi m v c a sinh viên là xác nh s l ưng âm ti t c a m i câu. Bưc 2: Sau khi xác nh úng s l ưng âm ti t, t ng sinh viên ph i bi t phân on úng nh ng câu trên thành các ng on. Ch ng h n, trong câu th nh t c a ví d trên, h ph i bi t cách ng t on câu thành: Vi t Nam / bánh tét và bánh ch ưng/ bi u th s no m//. Bài t p này tuy n gi n nh ưng không ph i sinh viên nào c ng làm úng khi h ch ưa hi u rõ khái ni m âm ti t. Bài t p ví d 2 • Bài t p: Xác nh ranh gi i ng on b ng t lo i c a n v c b n trong câu • dùng d y h c: Phi u ghi câu • i t ưng áp d ng: N m th hai Mc ích c a bài t p này là, sinh viên ph i xác nh ưc các cm t (c m danh t , tính t , ng t ) trong câu, trên c s ó, có kh n ng phân on câu thành các ng on m t cách chính xác. Yêu cu sinh viên nh n di n ưc ranh gi i gi a các c m t trong câu. Bài hc này g m các b ưc sau ây: Bưc m t: Gi ng viên cung c p phi u ghi các lo i câu v i các ki u t lo i khác nhau và yêu c u sinh viên, ch ng h n: Gch chân nh ng c m danh t trong các câu sau ây: - H th ng giáo d c Vi t Nam kéo dài 12 n m. - Tên c a ng i Hàn Qu c th ng g m ba ch Hán. - Truy n th ng này ã thay i. - M t s ph n Hàn Qu c mu n l y h c a ch ng. - Nh ng ng i àn ông ó th ng b t tay r t ch t. Bưc 2: Trên c s k t qu c a b ưc m t, gi ng viên yêu c u sinh viên xác nh ranh gi i các ng on r i c to câu, v i yêu c u ng t úng nh p iu câu. Ch ng h n, câu 1 có th ng t làm hai ng on: 1. H th ng giáo d c Vi t Nam / kéo dài 12 n m. Bưc 3: Trên c s ng t on thành các ng on, sinh viên chú ý phân bi t ng t các ng on theo các ranh gi i gi a các t ng âm: H th ng \ giáo d c \ Vi t Nam / kéo dài \ 12 n m. 97
7. Bài t p ví d 3 • Bài t p: Xác nh ranh gi i ng on, quãng ng ưng, ng ưng • dùng d y h c: Phi u ghi câu • i t ưng áp d ng: Sinh viên n m th hai Mc ích c a bài h c này giúp sinh viên xác nh ưc quãng ng ưng và ng ưng trong khuôn kh t ch c c a m t câu nói. Yêu c u cn t là sinh viên ph i bi t ng ưng âu và ng ưng bao lâu. Bài h c này g m các b ưc: Bưc 1: Gi ng viên yêu c u sinh viên c các ng on và chú ý n cách phát âm n v cu i cùng ch ng h n nh ư nh ng ng on sau ây: - /Nh ng nhà c nh ưng ó/ - /Ba ng ưi con trai này/ - /T t c nh ng cái áo c a ch y/ - /Các sinh viên c a l p này/ - /M t ng ưi àn ông thông minh và p trai/ - /Ba cô gái xinh p và khôn ngoan ó/ - /T t c nh ng cô yêu anh y. - /Nh ng quy n sách trên bàn ó/ - /Nh ng cái m len này/ - /Các phòng ng ó/ Bưc 2: Gi ng viên yêu c u sinh viên t o câu v i các ng on trên, và phân bi t quãng ng ưng trong câu. Ví d : Tt c nh ng cô yêu anh y / u r t xinh gái // Bưc 3: Xác nh ranh gi i gi a các t ng âm, chú ý cách ng t quãng ng n và dài. Tt c \ nh ng cô \ yêu anh y / u r t \ xinh gái // Bài t p ví d 4 • Bài t p: Xác nh ranh gi i t trong câu • dùng d y h c: Phi u ghi câu 98
8. • i t ưng áp d ng: Sinh viên t n m th hai tr lên Mc ích c a bài h c này là sinh viên ph i tìm ưc các t ghép tng h p, ưc xây d ng t nh ng t n. Yêu c u sinh viên nh n bi t ưc các t và bi t cách c các n v này trong câu. Bài t p này gm có các b ưc: Bưc 1: Gi ng viên yêu c u sinh viên tìm ranh gi i các t trong các câu sau ây: 1. Con c m th y th t là v t v cho m . 2. Ta có t á, núi non, sông bi n, tr ng sao Bưc hai: Gi ng viên yêu c u sinh viên phân chia câu theo t ng cp : Cp 1: Con / (1) c m th y th t là v t v cho m . Cp 2: Con / (1) c m th y / (2) th t là v t v cho m . Cp 3: Con / (1) c m th y / (2) th t là / (3) v t v / (4) cho m //. Trên c s s phân chia này sinh viên ưc yêu c u phát âm và chú ý n quãng ng ưng và ng ưng các lo i ranh gi i khác nhau. 5.4. Ti u k t Trong ch ư ng này, chúng ta ã bàn v : - Nh ng nh n th c chung v âm ti t: trong ó m t nh n th c quan tr ng c n ph i nh n m nh là: Âm ti t – không ph i là t ng s các âm c a âm ti t hình thành, mà là n v m i có ph m ch t riêng. Thông qua c u âm c a âm ti t, chúng ta không phát âm m i âm c a âm ti t riêng r ra, mà là kt h p các âm l i v i nhau. - c tr ưng âm ti t ti ng Vi t: m t trong nh ng c tr ưng lo i bi t ca ti ng Vi t là ranh gi i âm ti t trùng v i ranh gi i hình v . c tr ưng có tính k thu t phân tích là trong ti ng Vi t âm ti t là im xu t phát c a vi c phân tích âm v h c. V c u trúc âm ti t, có th th y r ng trong ti ng Vi t âm ti t có kh n ng phân xu t thành nh ng y u t nh h n. - Âm ti t nh ư là n v c b n trong vi c gi ng d y ng âm ti ng Vi t cho ng ưi n ưc ngoài. Âm ti t ti ng Vi t chính là n v 99
9. âm v h c nh nh t có tham gia vào th i l p v tr t t th i gian. Trên có s ó, có th kh ng nh r ng, âm ti t là n v t i thi u trong gi ng d y ng âm ti ng Vi t. Tuy nhiên, c n ph i gi ng d y âm ti t trong t và ng on. T h p “âm ti t - t ng âm” nh ư là m t n v dy ti ng ã ưc chúng tôi xem xét nh ư m t n v c n y u trong quá trình gi ng d y ng âm ti ng Vi t. Ng on trong l i nói ph c v cho vi c s n sinh câu nói - c v ng ngh a, cú pháp và c u âm. Ph ư ng ti n quan tr ng nh t m b o s th ng nh t c a ng on là mc khác nhau v m nh trong tr ng âm. 100
10. Ch ư ng 6 THANH ĐIỆU VÀ GIẢNG DẠY THANH ĐIỆU 6.1. Nh ng nh n th c chung v thanh iu Th i gian g n ây, trong các công trình nghiên c u v ng âm và âm v h c thì vi c nghiên c u “tr ng tâm” ã có nh ng s thay i. Ng ưi ta chú ý nhi u n nh ng n v siêu on: tr ng âm, thanh iu và ng iu. Theo cách nói c a Cao Xuân H o thì thanh iu là “m t t p h p nh ng nét khu bi t mà các nhà ngôn ng h c ph ư ng Tây th ưng g i là iu tính (Prosodic) hay siêu on (Supradegmental), i l p v i các nét khu bi t mà h g i là n i t i (Inherent), ưc coi là nh ng nét khu bi t cu t o nên các âm v “ on tính” (Segmental). S phân bi t này ưc hình dung nh ư sau: các nét khu bi t n i t i còn th c hi n cùng m t lúc bên trong ph m vi m t âm v (m t âm on), còn các nét iu tính thì nh ư “m t l p v a trát lên trên m t dãy âm v ” [xem. E. Haugen 1949: 378]. Nh ư v y, s phân bi t gi a hai y u t âm v hc này c n c vào nh ng tiêu chu n ngôn âm h c thu n tuý và do ó không th có hi u l c i v i ngôn ng h c i c ư ng ưc” [Cao Xuân H o , tr. 18]. Vn này thu c bình di n lý thuy t, chính vì v y vi c gi ng d y ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng không i sâu vào v n thanh iu thu c v siêu on hay không ph i siêu on. Nh ưng ai c ng ph i th a nh n trong ti ng Vi t thanh iu là m t b ph n c a âm ti t mang thanh iu. Trong ti ng Vi t, thanh iu không ch g n bó ch t ch v i ng âm mà còn g n bó v i ý ngh a, ch ng h n, “ma” và “m ” bi u th hai khái ni m khác nhau, do s khác bi t v thanh iu mà có. Khái ni m siêu on ( iu tính), trong quan ni m c a a s các nhà khoa h c, ch – tr ng âm, thanh iu và ng iu. Vi c nghiên 101
11. cu thanh iu trong các công trình ng h c Vi t Nam ã có m t s thành t u nh t nh. Còn tr ng âm và ng iu tuy ã có nh ng k t qu nghiên c u nh t nh nh ưng v n còn r t m ng, ch ưa t ư ng x ng vi v trí c a chúng trong th c t ti ng Vi t. Tr ưc khi i sâu vào v n gi ng d y thanh iu ti ng Vi t c n nghiên c u thanh iu trong h th ng ngôn ng nói chung. Thanh điệu trong h ệ th ống ngôn ng ữ nói chung Ngôn ng trình bày “h th ng b ng h th ng”. Các n v (âm v , t ) t o thành h th ng các n v ngôn ng . Các n v này ưc nm trong m t h th ng, chúng th ưng ưc mô t b ng các mô hình. Các mô hình này th c ch t th hi n c u trúc c a các n v ngôn ng , ó là các s tr u t ưng, ph n ánh nh ng cái c th , có tính cá nhân trong các v n b n c th . Các n v và mô hình c a h th ng ưc tn t i trong các ho t ng l i nói c th theo quy t c c a ngôn ng . Các n v siêu on hay iu tính t o thành m t ti u h th ng có các n v , có mô hình, quy tc riêng c a mình. Cách th hi n c a các n v này trong các ngôn ng khác nhau thì khác nhau. Thanh iu n m trong ph m vi c a các n v siêu on. Nói m t cách khác, thanh iu, tr ng âm, ng iu là nh ng thành t c a cái g i là các n v siêu on. Chúng có t ư ng liên là các y u t nh ư giai iu, dài, cưng , ch ng ng Nh ng mô hình thanh iu có d u v t riêng ca mình. Các ph ư ng ti n âm thanh c a ngôn ng t ư ng ng v i các l nh vc iu tính: 1) t n t i bên c nh các ph ư ng ti n on tính, t c là các nguyên âm và ph âm, các âm ti t; 2) m i ngôn ng có nh ng quy lu t riêng c a mình v các n v iu tính. Ti ng Vi t là ngôn ng âm ti t tính, chính vì v y, thanh iu ưc hi u là các âm v thanh iu; 3) các ph ư ng ti n iu tính khác nhau th ưng i v i nh ng n v ngôn ng khác nhau, nó ưc s d ng v i nh ng l p ch c n ng xác nh (ví d , thanh iu th ưng i v i âm ti t hay các t n, tr ng âm th ưng g n v i ng on, và ng iu th ưng g n v i câu). Tuy nhiên, các ph ư ng ti n iu tính l i th ưng xuyên có tác ng qua l i vi nhau. Ch c n ng c a các ph ư ng ti n iu tính là gì? Rõ ràng là các ph ư ng ti n iu tính khác nhau thì có nh ng ch c n ng khác nhau. 102
12. Chúng ta hãy b t u chú ý n ch c n ng h th ng bên trong c a n v iu tính, tr ưc h t là thanh iu. Các nhà ngôn ng h c khi nghiên c u v thanh iu th ưng ch n các ngôn ng Trung Qu c và ông Nam Á nh ư nh ng ngôn ng in hình. Khi nghiên c u thanh iu, ng ưi ta th ưng g n vi c nghiên c u thanh iu trong quan h v i âm ti t. Chính nh ng c im v âm iu ã t o ra s phân bi t gi a các thanh iu. Bên c nh s khác bi t v âm iu c ng còn có m t tiêu chí khu bi t các thanh iu: ó là âm v c. Ch c n ng chính trong s các ch c n ng bên trong c a h th ng thanh iu chính là m r ng các âm v . Thanh iu ưc s d ng trong các ngôn ng này, xét v m t s l ưng là h u h n (ti ng Trung Qu c có 4 thanh và ti ng Vi t có 6 thanh). Trong các ngôn ng nh ư ti ng Vi t và ti ng Trung Qu c thì âm ti t có c u trúc ch t ch . M t khác, các t có xu h ưng n ti t hóa. V l i, s l ưng âm ti t không ph i là nhi u, chính vì l ó, trong các ngôn ng thanh iu, thanh iu ưc s d ng nh ư nh ng âm v gia t ng s l ưng t . Trong quá trình gi ng d y ng âm ti ng Vi t, khi gi i thi u r ng ti ng Vi t có 6 thanh, gi ng viên th ưng ch ng minh iu này b ng nh ng ví d ki u: Ma (thanh không d u) Mà (thanh huy n) Má (thanh s c) M (thanh h i) M (thanh n ng) Mã (thanh ngã) Tuy nhiên, ng ưi d y ít nh n ra ho c không chú ý n m t iu: có nh ng âm ti t ch có kh n ng k t h p v i hai thanh iu. Chúng tôi ã h i m t ng nghi p tr , có thâm niên 10 n m làm ngh d y ti ng Vi t cho ng ưi n ưc ngoài r ng: có ph i t t c các âm ti t trong ti ng Vi t u có 6 thanh iu không? Ng ưi b n ng nghi p c a tôi ã tr l i r ng “ úng”. Tôi l i h i t “bi t” i v i thanh s c, thanh nng nh ưng thanh không d u, thanh huy n, thanh ngã, thanh h i thì sao? Hãy phát âm th các âm này! Anh b n c a tôi th a nh n r ng 103
13. không th phát âm ưc nh ng âm này và anh ta cho r ng ó là m t ngo i l . V y là: 1) K hông ph i m i âm ti t u có “h th ng thanh iu” y . Trong ti ng Vi t, có th có âm ti t i v i 6 thanh iu nh ư: ma1, ma2 , ma3, ma4 ma5, ma6, nh ưng âm ti t - t ki u “bi t” ch có th i vi thanh s c và thanh n ng. 2) Kh n ng thanh iu t n t i trong t h p c a âm ti t nào ó có quy lu t riêng c a nó. Ch ng h n, trong ti ng Vi t thì “thanh không du, thanh huy n có ưng nét âm iu b ng ph ng. ưng nét này yêu cu có m t tr ưng nh t nh m i b c l ưc tính ch t b ng ph ng ca chúng. Do ó, hai thanh này không bao gi ưc phân b trong các âm ti t có âm cu i vô thanh” *. Quy lu t phân b c a thanh iu t ư ng t : Thanh ngã, thanh h i có ưng nét thanh iu không b ng ph ng và ph c t p - i h ưng. Trong iu ki n tr ưng b h n ch thì chúng không th m b o ưc tính ph c t p v ưng nét c a mình, do ó, thanh ngã và h i c ng không bao gi ưc phân b trong nh ng âm ti t có âm cu i vô thanh. Nh ư th , không ph i m t âm ti t ưc t h p v i t t c các thanh iu mà n m trong nh ng gi i h n nh t nh. Theo ó, không th coi nh ng âm ti t không có kh n ng mang thanh iu này hay thanh iu khác là nh ng ngo i l . Tuy nhiên, c n ph i nh n m nh r ng, m i âm ti t u có th mang ít nh t m t thanh iu. Trong ho t ng l i nói, thanh iu b chi ph i c a m t s b i cnh: (1) các âm ti t ánh m t tính xác nh thanh iu do nh h ưng ca ng iu. Khi chúng ta nói bình th ưng thì “xây cho nhà cao cao mãi”, âm ti t cu i cùng có thanh ngã m t thanh có âm v c cao, không bng ph ng, nh ưng khi t n t i trong l i bài hát thì nó không ưc xác nh m t cách chính xác là thanh ngã, có âm iu gãy hay thanh s c, là âm iu không gãy. Chính vì v y, các nhà khoa h c th ưng lưu ý “ưng nét thanh iu c a thanh trong nh ng âm ti t tách r i không ưc b o toàn nguyên v n khi các âm ti t n m trong ng l ưu” 14 . (2) Các thanh iu có th b m t do các c im phát âm có tính ch t ph ư ng ng . Ch ng h n, thanh h i b m t i trong m t s ph ư ng ng * Đoàn Thiện Thuật, 1977, tr.118. 14 Đoàn Thiện Thuật, 1977, tr.117. 104
14. Hà Tây (anh i ngu i). Hay vi c s d ng thanh ngã và thanh h i mt s a ph ư ng. (3) Các thanh iu có th b m t i m t ph n ph m ch t c a mình ph thu c vào l a tu i: trong phát âm c a tr em “ưng nét âm iu th ưng không có ph n i lên”. Lch s c a các ngôn ng khác nhau có th có s d ch chuy n t tr ng thái ngôn ng thanh iu n ngôn ng không thanh iu, và ng ưc li. Và trong quá trình chuy n i y, ch c ch n có nh ng hi n t ưng m t thanh iu, ho c gia t ng thanh iu. Trong quá trình phát tri n c a ngôn ng l i có s chuy n i c tr ưng c a các thanh. Ch ng h n, v m t l ch s thanh h i hi n nay, tr ưc kia thu c âm v c cao, nó g n v i các ph âm u vô thanh c ng gi ng nh ư thanh không d u, thanh s c. Tuy nhiên, ây không ph i là v n chúng tôi quan tâm trong chuyên kh o này mà ch mu n nh n m nh r ng các thanh có th có nh ng bi n i trong nh ng hoàn c nh nh t nh. Các âm ti t ưc t h p t i thi u v i m t trong s các thanh iu, và m i âm ti t c th mang t i a m t thanh iu. Ngoài s tác ng nh ư ã trình bày trên, các thanh iu còn b chi ph i trong “t ch c” ca m t n v , ch ng h n, m t s tr ưng h p, trong ti ng Vi t, âm ti t th nh t có th quy nh âm ti t th hai. ó là nh ng tr ưng h p các t ghép láy. “N u trong hai âm ti t t o thành t kép láy có thanh iu huy n ch ng h n thì âm ti t còn l i ch có th mang thanh huy n, ho c ngã ho c n ng. Ví d : vui v , sáng s a, khó kh n ” 15 . Nh ư v y, có th th y r ng m t vài thanh iu mang tính k ti p nhau trong ph m vi c a t có hai âm ti t nh ư t kép láy, âm ti t u tiên có th quy nh thanh iu c a âm ti t th hai. Nó nh ư k t qu k t hp c a hai m t xích th c s móc vào nhau, t o ra s k t h p c a các n v on tính và siêu on tính mà tr ưc h t là s tác ng c a các thanh iu. Tuy nhiên, c n ph i kh ng nh r ng, trong nh ng tr ưng hp này, các thanh iu có s tác ng t ư ng h l n nhau và c ng c n kh ng nh r ng nh ng n v ki u này có th b t ngu n trong quá trình l ch s . T t nhiên, c n ph i kh ng nh l i r ng âm ti t mang thanh iu - ó là m t n v ng âm âm on, là n i thanh iu có th ưc th hi n. Nói c th h n, i v i ti ng Vi t thì vì âm u 15 Đoàn Thiện Thuật 1977, tr.124. 105
15. trong âm ti t ti ng Vi t k t h p m t cách l ng l o v i ph n v n, nó không tham gia vào vi c m b o tr ưng c a âm ti t, cho nên ưng nét in hình cho m i thanh iu ti ng Vi t n m ph n v n. Các nhà khoa h c c ng ã th o lu n v n : nh v thanh iu trong âm ti t nh ư th nào. Có nh ng ý ki n khác nhau v v n này. i v i ti ng Vi t thì Nguy n B t T y cho r ng “thanh là tính ch t riêng c a âm chính và bao gi c ng thu c v âm chính”. Có ý ki n cho r ng “âm u h u thanh bao gi c ng có m t âm iu gi ng nhau, tc là không tham gia vào vi c khu bi t các thanh iu” (Gordina). Tuy nhiên, quan ni m ưc nhi u ng ưi th a nh n là quan ni m c a Nguy n Hàm D ư ng cho r ng thanh iu n m trên toàn b âm ti t, có các xác nh và ưng nét c tr ưng c a s bi n chuy n cao y. Khi nghiên c u thanh iu, các nhà ngôn ng h c ưa ra nh ng mô hình thanh iu nh ư H, L, HL, LH và LHL (trong ó H và L bi u th thanh iu cao và th p t ư ng ng). i v i ti ng Vi t, các nhà ngôn ng h c ưa ra nh ng tiêu chí âm v c và tiêu chí âm iu. Âm iu ưc hi u là s bi n thiên c a cao theo th i gian. T nh ng iu ã ưc nói n trên, chúng ta có th i n m t s nh n xét: (1) Có th th y r ng không ph i t mà là âm ti t là c s âm on c a thanh iu. Trong tr ưng h p này: a) ch c n ng c b n c a thanh iu là gia t ng âm v cho h th ng, làm c s phát tri n t v ng; b) t n ti hai ki u thanh iu trong h th ng – cao và th p; c) các âm ti t trong các ngôn ng âm ti t tính có s l ưng h u h n và không ph i mt âm ti t có th k t h p v i m i thanh iu. (2) Các t ưc bi u hi n b ng các âm on, và trong m t s tr ưng h p là c s ho t ng ca thanh iu. Trong m t s tr ưng h p, ch ng h n nh ư t kép láy trong ti ng Vi t, các âm ti t trong t h p này nh ư là ưc móc vào nhau, âm ti t th nh t có th quy nh s t n t i thanh iu trong âm ti t th hai. Tuy nhiên, c n ph i nh n th c r ng: a) L và H – không ph i là các thanh iu, mà ch là các c tr ưng mang tính phân lo i ca thanh iu, các thanh iu trong h th ng thanh iu ti ng Vi t gm có 6 thanh. b) Âm iu là m t trong hai tiêu chí phân lo i thanh iu. c) Khi các t n trùng v i hình v , trùng v i âm ti t thì thanh iu c a âm ti t ng th i là thanh iu c a t , theo cách nói c a Cao Xuân H o. Ông cho r ng: N u ta có th hình dung h th ng ngôn ng ca các th ti ng châu Âu nh ư m t c ch v n chuy n trên ba cái tr c 106
16. chính là t , hình v và âm v , thì ti ng Vi t d ưng nh ư k t h p ba cái tr c y thành m t - ó là ti ng. 6.2. Thanh iu ti ng Vi t Cng nh ư t t c các ngôn ng khác trên th gi i, ti ng Vi t tr ưc ht, dùng âm thanh làm ch t li u. Ch t li u âm thanh mang m t c tr ưng quan tr ng là nó tr i dài theo chi u c a th i gian. Tuy nhiên, mi ngôn ng khác nhau có nh ng c tr ưng riêng c a mình. iu ó phù h p v i quy lu t r ng không có lý do gì cho phép ta kh ng nh mt cách tiên nghi m r ng m i ngôn ng u s d ng m t i l ưng âm thanh có kích th ưc nh t nh làm ranh gi i ánh d u ch phân chia gi a nh ng n v tuy n tính v i nh ng n v phi tuy n tính. Tuy nhiên, các nhà ngôn ng h c càng ngày càng có nhi u c s bi t r ng trong t t c các ngôn ng c a nhân lo i âm ti t là âm on t nhiên nh nh t. Âm ti t - theo cách nh n m nh c a Cao Xuân H o - là n v c u âm và nh n di n âm thanh nh nh t; tuy có chi u dài và có th c t ra t ng khúc, nh ưng nh ng khúc có ưc b ng cách c t âm ti t ra nh ư v y không th nào ưc thính giác c a con ng ưi, dù nói th ti ng gì, nghe nh ư nh ng âm thanh tách b ch c a ti ng nói con ng ưi, ch ng nói gì nh n di n. Ch có biên gi i c a âm ti t thì nh ng nhát c t nh ư v y m i l i nh ng i l ưng âm thanh gi ng ti ng nói ca con ng ưi và có th ưc ng ưi b n ng nh n di n. Kh ng nh vai trò quan tr ng c a âm ti t ti ng Vi t ây, c n nh n m nh l i m t iu r ng âm ti t là iu ki n t n t i c a thanh iu. Thanh iu là m t trong ba b ph n h p thành c a âm ti t. Vì thanh iu mang c tr ưng siêu on nên khi phát âm m t âm ti t các thanh iu th hi n c tr ưng c a mình ng th i v i vi c th hi n các n v on tính c a âm ti t. D ưi ây, d a trên k t qu nghiên c u v ng âm h c ti ng Vi t cu i th k XX, chúng tôi s im l i c tr ưng c a các âm iu ti ng Vi t thông qua các tiêu chí c b n là âm v c, âm iu và s phân b c a chúng: Thanh không [1] a) V âm v c: Thanh không có âm v c cao. b) V âm iu: Thanh không có âm iu b ng (ph ng). Thanh này không có s thay i gì t u n cu i dù ph n v n có th có thay i. 107
17. Thanh không d u trong tha, thau, than u có âm iu v c b n là không thay i. c) V phân b : Xu t hi n t t c các âm ti t tr âm ti t khép. Ví d: ma xuân, công ty . Nh ưng không có các âm ti t nh ư: lach, bat, lac . Thanh huy ền [2] a) V âm v c: Thanh huy n có âm v c th p. N u so sánh v i thanh không d u thì thanh huy n th p h n. b) V âm iu: Thanh huy n có âm iu b ng, h i i xu ng. Có th hình dung nó gi ng nh ư nó ã ưc các nhà truy n giáo châu Âu ánh d u trong ti ng Vi t. c) V phân b : Thanh huy n i v i các âm ti t có âm cu i không vô thanh, và không i v i âm ti t có âm cu i vô thanh. Thanh ngã [3] a) V âm v c: Thanh ngã có âm v c cao, cao xu t phát ngang vi thanh [2]. Thanh [3] có cao xu t phát âm v c th p nh ưng k t thúc âm v c cao. b) V âm iu: Thanh ngã có âm iu tr c và gãy. Khi xu t phát, thanh [3] cao h n thanh huy n, nh ưng n gi a âm ti t thì h xu ng mt cách t ng t, d c ng trong m t th i gian ng n r i lên cao i qua v ch xu t phát ban u lên thêm m t chút r i d ng h n. Nó hình gi ng nh ư d u [ √]. c) V phân b : i v i các âm ti t có âm cu i không vô thanh, và không i v i âm ti t có âm cu i vô thanh. Thanh hỏi [4] a) V âm v c: Thanh h i “thu c v lo i thanh iu có âm v c th p” 16 Có cùng cao xu t phát v i thanh huy n. K t thúc cao th p. b) V âm iu: Thanh h i mang âm iu tr c và gãy. ưng nét thanh iu th p d n t khi xu t phát; sau ó, chuy n sang m t nét i lên t ư ng ư ng v i nét i xu ng ban u, k t thúc b ng v i cao lúc xu t phát. Có th hình dung ưng nét c a thanh này nh ư d u [∨∨∨]. Quãng th p nh t c a ưng nét âm iu n m gi a ph n v n. Chính vì có s chuy n h ưng này mà ng ưi ta nói r ng, thanh [4] có c 16 Đoàn Thiện Thuật, Sđd, tr. 112. 108
18. tr ưng gãy, xét v m t âm iu. Nó ưc phát âm gi ng nhau trong nh ng tr ưng h p ha, h ng, m, ng Trong nh ng tr ưng h p âm cu i là ph âm m i và nguyên âm chính nh ư là “t n’’, “m n” thì nó n m vào âm cu i. c) V phân b : Thanh h i i v i các âm ti t có âm cu i không vô thanh, và không i v i âm ti t có âm cu i vô thanh. Thanh s ắc [5] a) V âm v c: Thanh s c có âm v c cao. b) V âm iu: Thanh s c mang âm iu tr c và không gãy. Tuy nhiên, chúng có nh ng bi n th khác nhau khi i v i nh ng âm ti t khác nhau. Khi i v i các âm ti t có âm cu i không ph i là âm t c vô thanh, ch ng h n nh ư mái , máng, mé , thì nó xu t phát v i cao g n bng thanh không v i m t âm iu ngang, trong kho ng th i gian i ht g n ½ ph n v n. Sau ó, âm iu i lên và k t thúc cao h n thanh [1]. Trong tr ưng h p i v i âm t c, n u âm chính là nguyên âm dài thì ph n b ng ng n h n. Cao xu t phát và k t thúc gi ng nh ư khi i vi âm ti t có âm không ph i là âm t c vô thanh. Trong tr ưng h p thanh iu i v i âm ti t có âm chính là nguyên âm ng n thì im xu t phát c a thanh iu cao h n nh ng tr ưng h p trên. ưng nét âm iu i lên nhanh và m nh h n k t thúc m t kho ng cách nh , nh ư trong th p, p c) V phân b : Thanh s c i v i các âm ti t có âm cu i không vô thanh, và i v i c âm ti t có âm cu i vô thanh. Thanh nặng [6] a) V âm v c: Thanh n ng có âm v c th p. b) V âm iu: Thanh n ng mang âm iu tr c và không gãy. ưng nét âm iu c a thanh [6] có các bi n th nh ư: Khi thanh này i v i các âm ti t có âm cu i là âm t c vô thanh thì xu t phát là ưng nét b ng và ngang kéo dài cho n g n h t ph n v n sau ó i xu ng. Khi âm ti t có âm cu i là m t âm m i thì ph n i xu ng n m âm cu i. Trong tr ưng h p thanh n ng i v i âm ti t có ph n cu i là m t âm t c vô thanh thì ph n i xu ng n m cu i nguyên âm trong t ư cách là âm chính. Ph n b ng ngang b thu ng n l i trong tr ưng h p âm chính là m t âm ng n nh ư ht, t t, m t. 109
19. c) V phân b : Thanh n ng i v i các âm ti t có âm cu i không vô thanh, và i v i c âm ti t có âm cu i vô thanh. M t s khái ni m ưc dùng trên, c n ưc gi i thích thêm: Khái ni m âm v c ưc dùng ch cao c a thanh iu. ây là mt trong hai tiêu chí th a áng âm v h c c a thanh iu. Thu c v các thanh iu có âm v c cao là các thanh không [1], thanh ngã [3] và thanh s c [5]. Thu c v các thanh iu có âm v c th p là các thanh huy n [2], thanh h i [4] và thanh n ng [6]. Khái ni m “b ng” dùng ch các thanh iu có ưng nét âm iu b ng ph ng, còn khái ni m tr c dùng ch các thanh iu có ưng nét không b ng ph ng. Liên quan t i khái ni m b ng và tr c là khái ni m âm iu. Âm iu là khái ni m dùng ch bi n thiên c a cao theo th i gian. c tr ưng này th ưng ưc nh n th y trong s bi n thiên c a thanh iu. Thanh iu th ưng ưc phân lo i theo c tr ưng bng hay tr c tc là “gãy” hay “không gãy”. 6.3. Gi ng d y các thanh iu Một s ố điểm c ần chú ý khi gi ảng d ạy thanh điệu ti ếng Vi ệt • Thanh iu c a vào ngay bài luy n âm u tiên Nu nh ư trên kia ta ã ch ng minh r ng, âm ti t là n v nh nh t trong gi ng d y ng âm ti ng Vi t thì t t y u là chúng ta ph i b t u d y thanh iu ngay t bài h c u tiên. Nói các khác, sinh viên ngay t bài h c u tiên ã có th h c v thanh iu. Nh ưng không ph i là nh ng gi ng gi i dài dòng v lý thuy t thanh iu ti ng Vi t. tr l i thêm v n vì sao bài h c u tiên sinh viên ã ưc h c v thanh iu, m t n v r t khó trong ti ng Vi t? iu này th t là n gi n b i l , các thanh iu th ưng ưc th hi n trong âm ti t mà dy ti ng Vi t ph i b t u t n v c b n nh t, n v c u âm và nh n di n âm thanh nh nh t. T t nhiên, khi gi ng d y thanh iu, tr ưc h t nên b t u t nh ng thanh b ng. Có ngh a là, d y các thanh như thanh không và thanh huy n: / ba-bà, bo-bò, cô c /. • Gi ng d y thanh iu g n li n v i âm ti t Ti ng Vi t thu c lo i hình ngôn ng n l p. ây là c tr ưng chung c a m t s ngôn ng ông Nam Á. c tr ưng âm ti t tính v i 110
20. tư cách là c tr ưng n i tr i c n ph i ưc sinh viên nh n di n nh ư c im quan tr ng nh t. Ti ng Vi t là m t ngôn ng có thanh iu. Xét v m t v t lí âm h c, thanh iu ưc c u t o t 3 thông s c bn: 1. T n s c b n (Fo); 2. C ưng (I); 3. Th i gian (T). Xét v mt c u trúc, thanh iu là thu c tính ng âm c a toàn b âm ti t ti ng Vi t nh ư ã ưc trình bày trên. N u xét m t cách khái quát nh t thì âm ti t ti ng Vi t là c u trúc 2 thành ph n: 1. C u trúc âm ( n v chi t on); 2. Thanh iu ( n v siêu on). Thanh iu là n v siêu on có ý ngh a âm v h c. ây là m t chùm các nét khu bi t ưc th c hi n ng th i, t ư ng t nh ư các n v chi t on, có ch c nng khu bi t hình th c ng âm, t ó phân bi t ý ngh a c a t và ưc gi là thanh v . Hin t ưng này quá xa l vi sinh viên nói các ngôn ng không có thanh iu, c bi t là các ngôn ng n - Âu, chính vì v y, i v i các sinh viên Âu châu thì vi c g n li n luy n t p âm ti t và thanh iu là m t iu h t s c c n thi t. Thanh iu v i vai trò c bi t quan tr ng c a nó bu c gi ng viên ph i chú ý không ch khía c nh n i dung, mà c khía c nh ph ư ng pháp. Vi c k t h p ch t ch gi a gi ng d y âm ti t v i thanh iu c ng là s áp ng yêu c u c a c n i dung và ph ư ng pháp gi ng d y thanh iu. • Gi ng d y thanh iu g n li n v i vi c so sánh v i thanh iu ti ng m c a sinh viên và tôn tr ng chu n m c thanh iu ti ng Vi t Có hai v n t ra ây: th nh t là gi ng viên gi ng d y ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng có c n bi t ti ng m c a sinh viên hay không? Vn th hai là, m t gi ng viên d y ti ng Vi t có th n t nh ng vùng mi n khác nhau, v i ti ng a ph ư ng c a anh ta, có th có ít h n 6 thanh iu, trong tr ưng h p ó, thái c a anh ta i v i các thanh iu ti ng Vi t nh ư th nào? i v i v n th nh t, khi so sánh ngôn ng m v i ngôn ng th hai, ng ưi ta th ưng ch chú ý n s khác bi t quan tr ng là vn t v ng. Th c ra, s khác bi t c b n gi a chúng chính là c u trúc. M i ngôn ng u có m t h th ng riêng v c u trúc câu, c u t o t, ng iu, tr ng âm và ng âm. iu lý t ưng i v i ng ưi gi ng viên là anh ta bi t ti ng c a ng ưi h c so sánh v i ti ng Vi t, th ti ng mà anh ta ang d y nh ư m t ngo i ng . Ch ng h n, i v i sinh 111
21. viên là ng ưi Trung Qu c, ng ưi d y bi t ti ng Trung Qu c s bi t la ch n thanh nào c n t p trung gi ng d y và thanh nào ch c n gi i thi u qua vì nó ã t n t i trong ti ng m c a ng ưi h c. i v i v n th hai, ch ng h n nh ư m t gi ng viên ng ưi mi n Nam hay Trung B d y ti ng Vi t, thì khi d y ti ng m nh ư mt ngo i ng , anh ta có c n ph i h c cách nói y các thanh hay không? T th c t gi ng d y v i ng nghi p ng ưi Nam B , chúng tôi ã b sinh viên phàn nàn r ng: “khi i v i Th y, em ph i nói gi ng B c, khi i v i Th y P. chúng em ph i nói gi ng Nam”. T th c t này, chúng tôi th y r ng, ngoài nh ng yêu c u c n thi t khác, tr ưc h t, gi ng viên ph i n m ưc hình th c chu n m c c a ti ng Vi t và có th s d ng ưc trong gi ng d y, m c d u cá nhân gi ng viên có th nói m t ph ư ng ng nào ó nh ư kh u ng hàng ngày. Ch có nh ư v y m i giúp cho ng ưi h c n m ưc ph ư ng di n giao ti p ph bi n và r ng rãi trong c ng ng ngôn ng mà ng ưi h c s ti p xúc. Trong th c t , h th ng ng âm siêu ph ư ng ng ưc ph n ánh trên ch vi t hi n nay, m c nhiên ưc coi là chu n m c, mà nguyên t c c a nó, v th c ch t, là l y ph ư ng ng B c B (trung tâm là Hà N i) làm c s và b sung thêm nh ng y u t ng âm tích cc c a các ph ư ng ng khác. Chu n m c này c n ưc các gi ng viên g c a ph ư ng tôn tr ng. M t khi h th ng 6 thanh iu c a ti ng Vi t ã ưc nhi u nhà nghiên c u và toàn xã h i coi là chu n mc thì gi ng viên d y ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng không có lý do gì t ch i nó. • c tr ng âm v c và âm iu c a các thanh iu nh là n i dung c ơ b n trong gi ng d y v thanh iu Tr ưc h t là v c tr ưng âm v c, t c là m i t ư ng quan v cao trong ph m vi v n ng c a Fo gi a các thanh iu trong h th ng. V âm v c, 6 thanh iu ưc chia thành 2 nhóm: Nhóm cao g m các thanh 1,3,5.; Nhóm th p: các thanh 2,4,6. c tr ưng v tr ưng (th i gian): Tr ưng t ư ng i c a các thanh iu ưc chia thành 2 nhóm: Nhóm dài: các thanh 1, 2, 3, 4 và 5 (trong các lo i âm ti t không ph i là khép); Nhóm ng n: các thanh 5 (trong các lo i âm ti t khép) và 6. c tr ưng v âm iu, t c là c tr ưng v ưng nét (s v n ng ca Fo theo th i gian): Thanh 1 là thanh không, tuy nhiên có m t s 112
22. tác gi g i là thanh ngang, vì v c b n, có ưng nét ngang. Thanh 2 hay còn g i là thanh huy n có ưng nét i xu ng u n. Thanh 3 còn ưc g i là thanh ngã, có ưng nét gãy. ưng nét c a thanh iu b ng t làm hai on do hi n t ưng t c h ng gi a gây ra; on 1, ưng nét có th ho c ngang, ho c xu ng, ho c lên r i xu ng, on 2 ưng nét bao gi c ng i lên. Tuy nhiên, hi n t ưng t c hng gi a có th y u ho c không th t rõ ràng, nh ưng ưng nét thanh iu v n b gãy. Thanh 4 hay còn g i là thanh h i, có ưng nét võng, lúc u i xu ng u n, n kho ng gi a thì i lên và t ư ng i cân x ng v i ưng nét i xu ng. Tuy nhiên, ưng nét i lên cu i có th y u h n. Thanh 5 hay còn g i là thanh s c, có ưng nét i lên, nh ưng tính ch t và tr ưng có th khác tu thu c vào ph ư ng th c k t thúc c a âm ti t. N u xu t hi n trong các lo i hình âm ti t không khép, thì ưng nét thanh iu i lên u n. Ng ưc l i, trong các âm ti t khép, ưng nét i lên g p và ng n. Thanh 6 hay còn g i là thanh n ng, có ưng nét i xu ng th p và ng n. N u thanh n ng xu t hi n trong các lo i hình âm ti t m , n a m và n a khép, thì ưng nét ưc k t thúc b ng hi n t ưng t c h ng. ưng nét c a thanh nng i xu ng g p và rút ng n. Tuy v y, theo gi i pháp âm v h c, hi n t ưng t c h ng cu i là m t nét ng âm i kèm c a thanh iu, có ý ngh a khu bi t trong các lo i hình âm ti t không ph i là khép. Các gi ng viên d y ti ng Vi t cho ng ưi n ưc ngoài c n n m vng và th hi n ưc trong l i nói khi lên l p, c ng nh ư h ưng d n các h c viên hi n th c hoá ưc y và chính xác 6 thanh iu c a ti ng Vi t và nh ng nét khái quát v c tr ưng ng âm c b n c a thanh iu ti ng Vi t nh ư ã trình bày trên. Nh ưng th c ti n cho th y, không ph i ai c ng áp ng ưc yêu c u ó. • Gi ng d y thanh iu trong âm ti t g n li n v i các hi n tng ng hóa gi a các âm ti t trong t (ng ) kép - láy Trong gi i ngôn ng h c, có nh ng cách g i khác nhau cho nh ng c m t ưc hình thành do s l p l i hoàn toàn hay l p l i có kèm theo s bi n i ng âm nào ó c a t ã có. Nh ư v y, hi n tưng ng hóa các n v i sau c a các n v i tr ưc là m t hi n tưng t n t i th c trong ti ng Vi t. Nh ng n v ưc g ch chân dưi ây th ưng ưc g i là ng láy âm hay t láy âm: 113
23. Cu tr ng phau phau ôi ván ghép. Nc trong leo l ẻo m t dòng thông. C gà lún phún leo quanh mép. Cá di c le te lách gi a dòng. (H Xuân H ư ng) Hay: Tho t trông nh ờn nh ợt màu da, n gì cao l n đẫy đà làm sao, Tr c xe lơi l ả han chào. (Truy n Ki u - Nguy n Du) Hi n t ưng này ưc các nhà ngôn ng lý gi i m t cách t ư ng i ch t ch , ch ng h n Nguy n Thi n Giáp cho r ng do hi n t ưng phát âm lưt nh âm ti t u nên có th x y ra hi n t ưng bi n thanh, bi n v n; nh ưng ph i bi n thanh, bi n v n theo nh ng quy lu t ch t ch . Các thanh tr c bao gi c ng chuy n sang thanh b ng cùng âm v c. Ví d : Tím tím  tim tím Mn m n  m ơn m n Vnh v nh  vành v nh Ch m ch m ch m ch m. Trong gi ng d y ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng , vi c gi ng d y quy lu t “cùng âm v c” còn ch ưa ưc chú ý m t cách th a áng. Trong m t s công trình nghiên c u g n ây, m t s tác gi ã chú ý n m i quan h gi a thanh iu v i các s c thái bi u c m c a các t . H ã ư a ra nh ng k t qu nh t nh. Ch ng h n khi nghiên c u v v t có y u t ng sau bi u th m c cao trong ti ng Vi t, Hu nh Th Hng H nh kh ng nh r ng: Trong 50 t ưc ưa ra kh o sát, thanh iu có s t ư ng ng v i các s c thái bi u c m nh ư sau: Thanh Âm v ực cao Âm v ực th ấp điệu / Bằng Không b ằng Bằng Không b ằng ph ẳng STBC ph ẳng ph ẳng ph ẳng Ngang Ngã Sắc Huy ền Hỏi Nặng Tích c ực 4 0 10 1 0 1 Trung hoà 0 0 2 1 1 1 Tiêu c ực 1 2 8 7 3 8 Tổng c ộng 5 2 20 9 4 10 50 t ừ 114
24. Và tác gi này ã ư a ra nh n xét: - Thanh có âm v c cao (ngang) có xu h ưng bi u t s c thái tích cc, thanh có âm v c th p (huy n) có xu h ưng bi u t s c thái tiêu c c. - Nh ng thanh có ưng nét không b ng ph ng, gãy (h i, ngã) có xu h ưng bi u t s c thái tiêu c c17 . T ây có th i n m t ý t ưng r ng, h ưng nghiên c u v m i quan h gi a thanh iu và s c thái bi u c m là m t h ưng nghiên c u mi và có th áp d ng t ng b ưc vào vi c gi ng d y ti ng Vi t nh ư mt ngo i ng. Bài h c ví d Bài h c ví d 1 • Bài h c: Tìm thanh iu cho các t trong bài khóa. • i t ưng áp d ng: Sinh viên h c trình b t u (A). • Dng c h c t p: Phi u ghi t , máy ghi âm. Mc ích c a bài h c này là ki m tra hai kh n ng: Ki m tra kh nng nh thanh iu c a nh ng t ã h c và ki m tra kh n ng tri nh n các thanh iu c a ng ưi h c. Yêu c u c a bài h c này là sinh viên ph i t p trung s chú ý vào thanh iu ti ng Vi t. Có hai b ưc ti n hành lo i bài t p này. Bưc 1: Sinh viên ưc phát m t t phi u bài t p, trong bài khóa ca phi u bài t p có m t s t ã h c và m t s t ch ưa h c, các d u thanh iu ưc lo i b hoàn toàn, sinh viên ưc yêu c u ánh d u thanh iu cho các t trong bài t p, ch ng h n nh ư bài d ưi ây: Nghe và in d u thanh iu cho các âm ti t d ưi ây. Tôi tên la Sin Mi Lan, ng ơ i Han Quôc, sang Ha Nôi ê hoc tiêng Viêt. Tôi inh se hoc tiêng Viêt ơ ây khoang 6 thang. Tôi co môt ng ơ i ban thân. Tôi quen anh ây khi tôi v a sang Ha Nôi ơ c hơn 1 thang . Anh ây tên la Chiên. Tôi va Chiên b ng tuôi nhau. Chiên sinh 17 Huỳnh Thị Hồng Hạnh, Một khảo sát về biểu tượng ngữ âm của thanh điệu ở vị từ có yếu tố sau biểu thị mức độ cao trong tiếng Việt ngonngu.edu.vn/home/ 115
25. nm 1982, tôi c ng sinh n m 1982. Chiên la sinh viên tiêng Han ơ tr ơ ng i h c Xa hôi Nhân v n. N m nay, Chiên ang hoc n m th Ba, khoa ông ph ơ ng. Quê cua Chiên không phai ơ Ha Noi. Quê Chiên ơ Hai D ơ ng cach Ha Noi khoang h ơn 50 km. Mot thang Chien vê th m gia inh 1 lân. Anh ây i b ng xe buyt. Tôi cung a vê quê Chiên hai lân rôi. T Ha Noi ên Hai D ơ ng i xe buyt m t khoang môt tiêng. Sau o, chung tôi di xe ôm khoang 30 phut n a. Quê cua Chiên la nông thôn nên rât yên tinh va trong lanh. ây, ng ơ i ta trông vai. Va Chi n noi v ơi tôi, vai ơ Hai D ơ ng nôi tiêng nhât Vi t Nam. Trong th c t c a m t l n ki m tra c a chúng tôi cho th y, sinh viên ch ánh d u ưc các t ã h c còn nh ng t m i h u nh ư không ai có th ánh d u ưc. Ch ng h n nh ư “tr ng v i” không có sinh viên nào ánh d u úng hoàn toàn. 100% không ánh d u úng thanh iu trong t “trong lành”. Thanh iu sai nhi u nh t là thanh huy n và n ng - ch có 50 % sinh viên ánh d u úng d u n ng trong t “Hà N i”. iu này ch ng t r ng: Vi c gi ng d y thanh iu là c c k quan tr ng giúp cho sinh viên có th nh n di n ưc âm thanh c ng nh ư th hi n chúng trong l i nói. Th hai là, ng ưi b t u h c ti ng Vi t khó có kh n ng n m b t quy lu t thanh iu trong các âm ti t c a các t nh ư các sinh viên l p sau (mà chúng tôi s ti n hành kh o sát trong bài h c ví d 3). Th ba là, vi c cho sinh viên ánh d u thanh iu nh ng t ã h c là m t iu c n thi t và c n làm th ưng xuyên. Bưc 2: Cho sinh viên ánh d u thanh iu theo b ng ho c theo li gi ng viên c. ây là b ưc sinh viên th c hành nghe và nh n di n các d u thanh iu. C ng trên t phi u v a ghi, sinh viên có nhi m v ánh d u các thanh iu sau khi nghe. Trong m t l n th c nghi m, c ng v i bài t p trên, chúng tôi ã yêu c u 25 sinh viên làm bài t p này và k t qu nh ư sau: Không sai Sai m ột l ỗi Sai hai l ỗi Sai trên 3 l ỗi Số l ượng SV 1 1 2 21 Tỷ l ệ 4% 4% 8% 84% T k t qu này có th i n m t s nh n xét: 1. Ng ưi n ưc ngoài h c ti ng Vi t hoàn toàn có kh kh n ng tri nh n các thanh iu (ít nh t có m t sinh viên ánh d u úng 100%, 1 116
26. sinh viên sai m t l i, hai sinh viên sai hai l i trong m t v n b n g n 200 âm ti t). 2. Thanh iu ti ng Vi t r t khó i v i ng ưi n ưc ngoài, có t i 84% sai t 3 l i tr lên. 3. Ki u bài luy n này có kh n ng phân lo i cao và có th cho phép tìm ra nh ng thanh iu mà sinh viên nói cùng ngôn ng th ưng gp khó kh n khi nh n di n ho c phát âm (trong bài t p trên ch có 1 sinh viên ánh d u thanh iu úng cho t “tr ng v i”). ng th i, bài luy n này cho phép xác nh ưc nh ng thanh iu hay sai c a t ng cá nhân sinh viên. T ó, làm c s gi ng viên kh c ph c l i cho tng sinh viên m t, m i khi có iu ki n. Bài h c ví d 2 • Bài h c: Tìm thanh iu cho các t kép. • Dng c h c t p: Phi u ghi t . • i t ưng áp d ng: Sinh viên h c trình nâng cao (n m th ba). Mc ích c a bài luy n này là ki m tra hai kh n ng: 1) Kh n ng nh thanh iu c a nh ng t ã h c và 2) Khuy n khích kh n ng khám phá quy lu t phân b thanh iu trong các t kép láy. Yêu c u ca bài h c này là sinh viên khám phá ra và n m b t quy lu t phân b thanh iu ti ng Vi t, c bi t là hi n t ưng l p thanh iu. Sinh viên ưc ưa cho m t t phi u ghi các t mà thanh iu ã ưc xóa i. Các t ưc l a ch n là nh ng t mà sinh viên ã ưc hc và nh ng t m i có cùng m t quy lu t âm thanh nh t nh. Sinh viên ưc yêu c u ánh d u cho các thanh iu c a các t này. Ch ng hn nh ư bài t p d ưi ây: Đánh d ấu thanh điệu cho các t ừ láy dưới đây n ếu th ấy c ần thi ết + 1 lang thang, lung tung, xa x m, xa xôi, khoe khoang, th ơm tho, mê man, m ơn man, hay ho, no nê, linh tinh, lung linh, long lanh, + 2 gây go, gô ghê, l ơ ơ , công kênh, nông nan, lang nhang, lem nhem, c n nh n, mu m ơ, leo teo, phi pho, bung nhung, sô sê, ngo n ngoeo, tôi tan, thinh linh, 117
27. +3 cu ki, b ơ ng ơ, mum mim, cun c ơn,l ơ c ơ, roi rai, la cha, lô chô, + 4 thinh thoang, ung inh, nho nhe, hôn hen, tun mun, thung th ng, lâm bâm, lâm nhâm, lâm câm, ti mi, long leo, lam nham, lan quan, lung cung, lung lang, linh kinh, le te, tum tim, thu thi, x ơi l ơi, + 5 ch c ch n, chum chim, heo h t, nh c nhôi, t c tôi, rôi rit, th cm c, khoac lac, long lanh, lung liêng, meo mo, rôi r m, ruc rich, qua qu t, lung tung, lau tau, nhôn nhao, vơt vat, + 6 cham chap, chat chôi, chay vay, bap be, bin rin, bân biu, ông ây, ng ơng nghiu, luc uc, luc tuc, luc loi, cây cuc, s c sua, vun v t, ngâp ngua, mâp map, s ơ sêt, dai dôt, b c bôi, Kt qu trong m t l n th nghi m c a chúng tôi, t i i hc Ngo i ng Hàn Qu c nh ư sau: Đúng Sai h ơn 1 l ỗi Số l ượng Sv 13 5 Tỷ l ệ 72,22 27,77 T k t qu này, có th i n nh n xét: 1. Sinh viên trình nâng cao (n m th 3 b c i h c) hoàn toàn có kh n ng khám phá ra ưc quy lu t phân b thanh iu khi h n m ưc quy lu t phân b thanh iu c a m t n v ã bi t. 2. Thanh iu ti ng Vi t tr nên d dàng khi ng ưi h c ã qua mt th i gian ào t o và t ưc m t trình nh t nh. 3. T l sinh viên sai th p ch ng t r ng h hoàn toàn có th n m ưc nh ng quy lu t phân b thanh iu n u h ưc ch d n m t cách y . iu này s cho ta m t k t lu n quan tr ng là nh ng quy tc hòa h p ng hóa, d hóa trong các n v c n ph i ưc ưa vào gi ng d y trong các ch ư ng trình d y ti ng Vi t nh ư m t ngoi ng . Bài t p ví d 3 • Bài h c: Tìm v n th . • Dng c h c t p: Phi u ghi bài th . 118
28. • i t ưng: Sinh viên trình hoàn thi n (n m th 4). Mc ích c a bài t p này là ki m tra hai kh n ng: 1) Ki m tra kh n ng hi p v n gi a các câu th 2) Khuy n khích kh n ng khám phá quy lu t h p v n gi a câu th trên và câu th d ưi. Sinh viên ưc ưa cho m t phi u ghi m t bài th mà ph n h p vn c a câu th d ưi b lo i b . Ch ng h n nh ư bài t p d ưi ây: 1) in các âm ti t, t sau ây vào on th sao cho phù h p: xin, cành, tin. Hôm qua tát n c bên ình B quên chi c áo trên . (1) hoa sen Anh c thì cho em (2) Hay là anh làm (3) trong nhà 2) in các âm ti t, t sau ây vào bài th sao cho phù h p: th a, âu, ch ng, cay, bi c, cà, ti c, ngày, l ng. Trèo lên cây b i hái hoa Bc xu ng v n (1) hái n t m xuân N t m xuân n ra xanh (2) Em có ch ng r i anh (3) l m thay V gì m t mi ng tr u (4) Mà anh không h i nh ng . (5) còn không Bây gi em ã có (6) Nh chim vào . (7) nh cá c n câu Cá c n câu bi t (8) mà g Chim vào l ng, bi t (9) nào ra Chúng tôi ã ti n hành th c nghi m bài t p i v i 5 sinh viên ca Trưng i h c Ngo i ng Hàn Qu c. K t qu nh ư sau Câu 1 Số l ượng Sv Đúng hoàn Sai m ột l ỗi Sai hai l ỗi Sai hoàn toàn toàn Tỷ l ệ 2 0 3 0 Tỷ l ệ 40% 0% 60% 0% 119
29. Câu 2 Đúng Sai Sai Sai Sai Sai Sai Sai Sai 100% 1 l ỗi 2 l ỗi 3 l ỗi 4 l ỗi 5 l ỗi 6 l ỗi 7 l ỗi 8 l ỗi SL 2 0 1 1 1 0 0 0 0 SV Tỷ l ệ 40% 0% 20% 20% 20% 0% 0% 0% 0% T k t qu này có th th y: 1. Sinh viên trình hoàn thi n (n m th 4 b c i h c) hoàn toàn có kh n ng khám phá ra ưc quy lu t phân b thanh iu trong các âm ti t h p v n. Có 1 sinh viên úng hoàn toàn c hai câu trong bài t p trên. 2. S hòa h p thanh iu và ph n v n trong ti ng Vi t là m t v n khó i v i sinh viên n ưc ngoài nh ưng không ph i là h không có kh n ng ti p nh n, c bi t là các sinh viên ã tr i qua m t h c ph n v v n h c Vi t Nam. 3. T l sinh viên sai th p trong bài t p 2 ch ng t r ng h hoàn toàn có th n m ưc nh ng quy lu t phân b thanh iu và h p v n nu h ưc ch d n và làm quen v i th lo i th m t cách y . iu này s cho ta m t k t lu n quan tr ng là các quy t c hi p v n trong th có th ưc ưa vào gi ng d y trong nh ng ch ư ng trình h c t p ng âm cho các sinh viên trình nâng cao và hoàn thi n. 6.4. Ti u k t Trong ch ư ng này chúng ta ã nghiên c u v : - Nh ng v n chung v thanh iu. Các n v siêu on hay iu tính t o thành m t ti u h th ng có các n v , mô hình, quy t c riêng c a mình. Cách th hi n c a các n v này trong các ngôn ng khác nhau thì khác nhau. Thanh iu nm trong ph m vi c a các n v siêu on. Các ph ư ng ti n âm thanh c a ngôn ng t ư ng ng v i các l nh v c iu tính 1) t n t i bên cnh các ph ư ng ti n on tính, t c là các nguyên âm và ph âm, các âm ti t; 2) M i ngôn ng có nh ng quy lu t riêng c a mình v các n v iu tính. Ti ng Vi t là ngôn ng âm ti t tính, chính vì v y, các thanh iu ưc hi u là các âm v thanh iu, 3) Các ph ư ng ti n iu 120
30. tính khác nhau th ưng i v i nh ng n v ngôn ng khác nhau, nó ưc s d ng v i nh ng l p ch c n ng xác nh (ví d , thanh iu th ưng i v i âm ti t hay các t n, tr ng âm th ưng g n v i ng on, và ng iu th ưng g n v i câu). Tuy nhiên, các ph ư ng ti n iu tính l i th ưng xuyên có tác ng qua l i v i nhau. Khi nghiên c u thanh iu ng ưi ta th ưng g n vi c nghiên c u thanh iu trong quan h v i âm ti t. Chính nh ng c im v âm iu ã t o ra s phân bi t gi a các thanh iu. Bên c nh s khác bi t v âm iu c ng còn có m t tiêu chí khu bi t các thanh iu ó là âm v c. Ch c n ng chính trong s các ch c n ng bên trong h th ng thanh iu chính là m r ng các âm v . Thanh iu ưc s d ng trong các ngôn ng , xét v m t s l ưng, là h u h n. Trong các ngôn ng nh ư ti ng Vi t và ti ng Trung Qu c thì âm ti t có c u trúc ch t ch . Mt khác, các t có xu h ưng n ti t hóa. V l i, s l ưng các âm ti t không ph i là nhi u, chính vì l ó, trong các ngôn ng có thanh iu, thanh iu ưc s d ng nh ư nh ng âm v gia t ng s l ưng t . Trong hot ng l i nói, thanh iu b chi ph i c a m t s b i c nh dưi ây (1) Các âm ti t ánh m t tính xác nh thanh iu d ưi nh hưng c a ng iu. (2) Các thanh iu có th b m t do các c im phát âm có tính ch t ph ư ng ng , (3) Các thanh iu có th b m t i mt ph n ph m ch t c a mình, trong s ph thu c vào l a tu i. Các âm ti t ưc t h p t i thi u v i m t trong s các thanh iu, và m i âm ti t c th mang t i a m t thanh iu. Ngoài s tác ng nh ư ã trình bày trên, các thanh iu còn b chi ph i trong “t ch c” ca m t n v . Khi nghiên c u thanh iu các nhà ngôn ng h c ưa ra nh ng mô hình thanh iu nh ư H, L, HL, LH và LHL. Các nhà ngôn ng h c ti ng Vi t ã ư a ra nh ng tiêu chí âm v c và tiêu chí âm iu. Âm iu ưc hi u là s bi n thiên c a cao theo th i gian. Có th th y r ng (1) không ph i t mà là âm ti t là c s âm on c a thanh iu. Trong tr ưng h p này: a) ch c n ng c b n c a thanh iu là gia t ng âm v cho h th ng, làm c s phát tri n t v ng b) t n ti hai ki u thanh iu trong h th ng – cao và th p; c) các âm ti t trong các ngôn ng âm ti t tính có s l ưng h u h n và không ph i mt âm ti t có th k t h p v i m i thanh iu. (2) Và các t ưc bi u hi n b ng các âm on, và trong m t tr ưng h p là c s ho t ng ca thanh iu. Trong m t s tr ưng h p khác, ch ng h n nh ư t kép 121
31. láy, các âm ti t trong t h p này nh ư là ưc móc vào nhau, âm ti t th nh t có th quy nh s t n t i thanh iu trong âm ti t th hai. * Thanh iu ti ng Vi t Thanh iu ti ng Vi t gm có: Thanh Không [1]; Thanh Huy n [2]; Thanh Ngã [3]; Thanh H i [4];Thanh s c [5] ; Thanh N ng [6] . - Gi ng d y các thanh iu, c n chú ý nh ng im sau ây (1)Thanh iu ưc ưa vào ngay bài luy n âm u tiên. (2) Gi ng dy thanh iu g n li n v i âm ti t. (3) Gi ng d y thanh iu g n li n vi vi c so sánh v i thanh iu ti ng m c a sinh viên và tôn tr ng chu n m c v thanh iu ti ng Vi t. (4) c tr ưng âm v c và âm iu ca các thanh iu nh ư là n i dung c b n trong gi ng d y v thanh iu. (5) Gi ng d y thanh iu trong âm ti t g n li n v i các hi n tưng ng hóa gi a các âm ti t trong t (ng ) kép - láy. C n chú ý n các bài h c tìm thanh iu cho các t trong bài khóa cho sinh viên hc trình b t u; tìm thanh iu cho các t kép cho sinh viên trình nâng cao (n m th ba); tìm v n th cho các sinh viên trình hoàn thi n (n m th 4). Ngoài ra, vi c gi ng d y còn c n ph i nêu ưc nh ng c tr ưng ng âm c b n c a thanh iu ti ng Vi t trong các t n ti t riêng l , trong các t song ti t c bi t trong câu, giúp ng ưi h c c g ng th hi n úng thanh iu trong ng l ưu. Ng ưi d y không nh ng c n n m ưc các c tr ưng ng âm, mà quan tr ng h n ph i th hi n ưc y và chính xác 6 thanh iu trong l i nói c a mình. Vi c luy n t p v thanh iu c n ph i xác nh nh ư m t chi n l ưc, có yêu c u t ng bưc, có n i dung c th l ng ghép trong m i bài khoá, bài t p c, bài luy n nghe - hi u, bài luy n nói, mà m c ích cu i cùng là ng ưi hc ph i th hi n ưc úng thanh iu c a ti ng Vi t trong nói n ng, hn ch n m c t i a gi ng l l ca ng ưi n ưc ngoài. Hai ch ư ng ti p theo nghiên c u v m t lo i n v siêu on khác ó là tr ng âm và ng iu. 122
32. Ch ư ng 7 TRỌNG ÂM VÀ GIẢNG DẠY TRỌNG ÂM 7.1. Nh ng nh n th c chung v tr ng âm Trong các ch ư ng tr ưc, chúng tôi ã kh ng nh, tr ng âm là mt n v siêu on tính, nó có th ghi c tr ưng ng âm c a các t . Tr ng âm nh ư ã ưc nh c n, có ch c n ng tr ưc h t tr c cú on. c im cú pháp c a tr ng âm nói chung ưc hi u nh ư là s i l p c a các âm ti t có tr ng âm i l p m t âm ti t không tr ng âm trong ph m vi c a các t . iu này nói lên r ng, các khinh âm s không t n t i n u không có cái g i là tr ng âm; ch trong các s i lp khinh // tr ng, tr ng âm m i ưc th hi n mt cách rõ ràng c th . N u không có khinh âm thì không có tr ng âm và ng ưc l i. B n ch t c a tr ng âm – không ch có trong c p cú pháp mà nó còn t n ti c p t . Vi c s d ng tr ng âm trong l i nói giúp chúng ta th hi n và hi u ưc ngh a trong nh ng phát ngôn dài. Tr ng âm liên k t ch t ch v i ng iu. Chính vì v y, trong ch ư ng này, chúng ta s c p ch y u n tr ng âm nh ưng không th tách r i nó v i ng iu. Vi c phân chia thành hai ch ư ng nghiên c u tách bi t ưc t ra ch yu m b o tính h th ng c a vi c nghiên c u. Tuy nhiên, s phân chia này ch là t ư ng i. Nói n tr ng âm là nói n m t n v siêu on c a các ngôn ng châu Âu. Nh ng sinh viên ng ưi châu Âu mang tr ng âm trong ngôn ng c a h vào h c ti ng Vi t, m t ngôn ng ưc coi là n ti t tính. Chính vì v y, gi ng viên d y ti ng cng c n ph i có nh ng nh n th c nh t nh v tr ng âm nói chung và tr ng âm trong ti ng Vi t; nói riêng; m c dù “không nên nói v tr ng âm trong ý ngh a nghiêm ng t c a t này khi áp dng vào trong ngôn ng n ti t”. Chính vì v y, hi u sâu v tr ng âm, chúng tôi s chú 123
33. ý phân tích các ng li u ti ng Anh làm sáng t khái ni m tr ng âm. Hãy xem xét câu ti ng Anh sau ây: He LIVEs in the HOUSE on the CORner. (Nh ng ch in hoa ch âm ti t tr ng âm phân bi t v i các âm ti t phi tr ng âm hay là khinh âm). Câu ví d trên ây truy n i ba ý tưng khác nhau: anh ta sinh s ng m t c n nhà c th ; c n nhà c th này là c n mà anh ta - con ng ưi c th trong cu c i tho i này ưc i l p v i toà nhà chung c ư cao t ng, c n nhà này n m trong s ti p giáp c a m t ho c hai con ph . iu này ưc t o ra, ưc chúng ta nh n th c nh vào ba th c t ( live, house và corner ). Ba t này truy n i nh ng ý t ưng quan tr ng nh t trong câu. Ph n còn l i c a phát ngôn bao g m nh ng t mang tính ch c n ng , chúng ta c n nh ng t ch c n ng ó g n k t n i dung ngôn ng l i v i nhau. Trong Ti ng Vi t c ng có tình hình t ư ng t nh ư v y: Nh ng t g ch chân d ưi ây th ưng là nh ng t ưc nh n gi ng. Hn SNG trong m t c n NHÀ GÓC ph . Khi xét ví d này trong ti ng Anh và ti ng Vi t, chúng ta th y rng ây là nh ng câu y v c u trúc nh ưng trong th c t giao ti p, v i s tác ng c a ng c nh thì tình hình th hi n tr ng âm phong phú h n và c th h n. ti n t i vi c hi u iu này c th hn, chúng ta c n tr l i khái ni m tr ng âm c a t . Trong ti ng Anh, t COrner có hai âm ti t, âm ti t th nh t có tr ng âm còn âm ti t th hai thì không có tr ng âm. Trong giao ti p th c t , chúng ta th ưng g p câu h i “ Nhà c a Doanh âu?” . Trong tr ưng h p này, có th có hai âm ti t ưc ánh d u tr ng âm, s n i k t c a hai âm ti t tr ng âm này u ưc c ng ưi nói và ng ưi nghe hi u và nh n th c y , ng ưi nghe có th tr l i và ng ưi nói ti ng Vi t hoàn toàn có th nói: Nhà nó GÓC ph này . Ng ưi nói s nói t “góc” m t cách rõ h n, m nh h n và m t âm v c cao. Ta nói “góc” là âm ti t mang tr ng âm. Và trong ti ng Anh, ng ưi ta có th nói: “It's on the COR ner” . Âm ti t th nh t ca COR ner trong câu này là âm ti t tr ng âm, ưc xác nh b ng du g ch chân. CORner là t quan tr ng nh t trong câu này khi mà nó tr l i cho câu h i: “Where is Doanh’s house?’’ V y, có th nói âm ti t tr ng âm là âm ti t quan tr ng nh t trong phát ngôn - nó ưc phát 124
34. âm v i tr ưng dài h n, âm l ưng to h n mang cao l n nh t trong phát ngôn. Trong giao ti p, có m t ng ưi khác, khi anh ta ã bi t, Doanh th ưng h c tr ưng i h c nh ưng ch ưa bi t anh ta s ng âu, anh ta có th h i “Doanh S NG âu” thì ng ưi tr l i có th tr l i câu hi này b ng cách ánh d u tr ng âm “H n S NG trong c n nhà GÓC ph này” . Sng trong ti ng Vi t, trong tr ưng h p này ưc ánh d u tr ng âm. “Nhà” trong tr ưng h p này l i không mang tr ng âm. Trong ti ng Anh, ng ưi ta có th có câu tr l i nh ư sau: “he LIVEs in the house on the CORner” , “lives” mang tr ng âm và vì v y nó ưc vi t b ng ch hoa, “Lives” trong tr ưng h p này là m t âm ti t m nh mà trong khi nói nó có m t cao ho c cao h n ho c th p hn n v bên c nh nó, còn “house” không ph i là âm ti t mang tr ng âm. Có th phát hi n ra m c nh n nh “house”, nh ưng so vi “lives” và “cor” thì nó n i lên ít h n. Nh ng thông tin m i ưc chia s gi a ng ưi nói và ng ưi nghe th ưng bi u th b ng âm ti t tr ng âm. Ch ng h n trong ti ng Vi t, mt ng ưi h i: “Doanh s ng trong m t c n h tòa nhà ó ph i không ?” Ng ưi tr l i có th nói: “ Không, h n S NG trong m t c n NHÀ m t góc ph ”. Nh ư v y, “nhà” trong tr ưng h p này ưc mang tr ng âm, nó nh n m nh ý ngh a không ph i c n h . Còn “góc” vn d ưc nh n m nh khi nói v a im trên l i không ưc nh n m nh trong tr ưng h p này. Trong ti ng Anh, n u ưc h i: “Doanh lives in the block of the flats on the corner, doen't he?” thì câu tr l i có th là, “NO, he LIVEs in the HOUSE on the corner .” T i ây “lives” l i m t l n n a là âm ti t m nh nh ưng âm ti t tr ng âm lúc này là house , ph n ánh t m quan tr ng c a t này trong phát ngôn. Nó c ng là m t âm ti t tr ng âm và ưc theo sau b ng m t quãng dng. Trong khi âm ti t th nh t c a “corner” ưc mang tr ng âm trong nh ng tr ưng h p trên thì l i không mang tr ng âm khi nó ã ưc hi u và ưc chia s gi a hai ng ưi nói. So sánh ti ng Vi t v i ti ng Anh qua các ví d trên, chúng ta th y r ng, trong ti ng Vi t ng ưi ta c ng s d ng tr ng âm nh ư m t ph ư ng th c bi u th ng ngh a. Tuy nhiên, trong ti ng Vi t, do c tr ưng âm ti t tính c a mình có nh ng khác bi t v i nh ng ngôn ng tr ng âm in hình nh ư ti ng Anh. Trong các ngôn ng tr ng âm, 125
35. mt t có th có nhi u âm ti t và có nh ng âm ti t trong s nh ng âm ti t c a t , mang tr ng âm. Ch ng h n nh ư: Nh ng âm ti t c a t là âm ti t c nh. Nó i l p v i nh ng âm ti t t do ã ưc phân tích các ví d trên. Trong các ví d c a c ti ng Vi t và ti ng Anh, chúng ta nh n m nh vào âm ti t tr ng âm làm n i b t ý ngh a c a thông tin m i. Chúng ta s d ng nh ng âm ti t m nh khai m m t cao , và iu ó d n n âm ti t tr ng âm. T nh ng phân tích trên có th rút ra các nh n xét sau: 1. Trong các ngôn ng tr ng âm, khi chúng ta nói m t t có tr ng âm tc là t ó có h n m t âm ti t. Ng ưi nói s ánh tr ng âm vào mt âm ti t trong s nh ng âm ti t c a t ó. 2. Khi các t ưc t ch c l i v i nhau thành m t câu nói ho c mt phát ngôn, âm ti t mang tr ng âm truy n thông tin quan tr ng nh t. 3. Ng iu ưc s d ng cung c p nh ng nét ngh a tinh t mà chúng ta ã s d ng tr ng âm nh ư m t ph ư ng ti n bi u th ngh a. Ng ưi nói gi nh nh ng thông tin c và thông tin m i và dùng tr ng âm th hi n nh ng s i l p này. Ng ưi nghe ch p nh n ho c t ch i s gi nh này thông qua ph n ng c a h . C n nh r ng, ngôn ng nói c a chúng ta không b trói bu c i v i c u trúc câu. Khi truy n thông báo, chúng ta th ưng s d ng câu nói v i nh ng ng on không hoàn ch nh. Tuy nhiên, chúng ta c n c g ng kh o c u tr ng âm nh ư m t ph ư ng ti n ngôn ng và xem xét cách gi ng d y chúng cho sinh viên n ưc ngoài. Tr ng âm câu và nh ng hình th c y (m nh) và không y (y u) Trong giao ti p, chúng ta th ưng g p nh ng on i tho i nh ư dưi ây: - Hôm nay ông y nói V cái gì? - V v th h t nhân c a B c Hàn. Trong câu h i “v ” là hình th c y . Trong câu tr l i, do a v thông tin c a mình mà “v ” ưc phát âm y u h n so v i “v ” trong câu h i. Th m chí, nó có th hoàn toàn b l ưc b mà ngưi nghe v n có th hi u ưc nh ư: 126
36. - Hôm nay ông y nói V cái gì? - V th h t nhân c a B c Hàn. Nh ư v y, có th t n t i nh ng hình th c b y u i, bên c nh nh ng hình th c m nh hay là hình th c y . Nh ng t có hình th c yu th ưng là nh ng t ch c n ng, nó ưc ng ưi nghe c m nh n qua nh ng t n i dung, và ánh giá nh ng ho t ng c a câu v ph ư ng di n ng pháp. Nh ng bài t p l nh h i âm thanh có th ưc s d ng sinh viên nh n th c và hoà h p nh ng ki n th c ã có trong u h vi nh ng ý t ưng mi và h ưng h n vi c nh n di n ưc nh ng hình th c khác nhau c a các t . Nh ng bài t p s n sinh có th c ng ưc s d ng giúp sinh viên h ưng n các ích h c t p phát âm. Tuy nhiên, khi d y nh ng t ch c n ng nh ưng l i v trí tiêu im thông tin thì hình th c y l i là hình th c c n thi t. Ch ng hn nh ư: - Anh v a t nhà n ga à? - Không, tôi T ga v nhà ch không ph i t nhà N ga. Trong tr ưng h p này, hình th c y (m nh) là hình th c c n thi t. Nh ư v y là, ôi khi, nh ng ng ưi nói có th nh n m nh vào nh ng t ch c n ng vì nh ng lý do c bi t. Trong ti ng Anh c ng hoàn toàn có th có s nh n tr ng âm vào t ch c n ng: - No, I was coming FROM the station, not going TO it. Nh ng hình th c y u là c im c a l i nói th ưng ngày và các sinh viên c n có c h i h c t p có th hoà nh p vào giao ti p trong xã h i Vi t Nam. Các sinh viên c n ưc t o c h i th c hành nh ng hình th c m nh và y u trong giao ti p. 7.2. Tr ng âm trong ti ng Vi t Tr ọng âm trong các t ừ ng ữ âm và các t ổ h ợp song ti ết Ti ng Vi t có tr ng âm t không? V m t lý thuy t câu tr l i s là không vì n u coi m t âm ti t là m t t thì s không có cái g i là tr ng âm t . Nh ưng trong th c t thì, các tác gi ưa ra cái g i là t 127
37. hp song ti t gi i quy t tr ng âm c a nh ng n v mà th c ch t là tr ng âm t n u quan ni m m t cách c i m h n là t có th l n h n mt âm ti t. Trong các sách d y ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng , các b ng t dy cho sinh viên n ưc ngoài, các tác gi sách giáo khoa th ưng ghi nh ng n v nh ư: h ch ? v quê, ã lâu ch a?, l n th hai, i du hc, m t bao lâu vào m c t v ng. Vi c ghi này ph i ch ng là nh ng sai sót và không khoa h c trong vi c xác nh nh ng n v này là t . Chúng tôi không bàn n ý ngh a úng sai c a cách làm này mà ch ch ng minh nh ng t h p h n m t âm ti t nh ư là m t n v gi ng d y quan tr ng cho sinh viên n ưc ngoài v ph ư ng di n ng âm. Trong ti ng Nga, ng ưi ta dùng thu t ng t ng âm. Các quy lu t âm thanh ho t ng trong ti ng Nga n m các ranh gi i c a t ng âm này. Khái ni m t ng âm th ưng ưc hi u là - t có ngh a, ti p giáp v i các t công c (liên t , gi i t , ti u t ), và chúng ưc th ng nh t l i thành m t n v có tr ng âm. Mi m t ngôn ng có c tr ưng ng âm riêng c a mình. áp dng thu t ng t ng âm vào ti ng Vi t. Chúng ta xét on âm thanh, ưc ghi ra nh ư d ưi ây: - Tôi yêu ly cà phê bu i sáng . Nh ng n v ưc g ch chân trên ưc phát âm li n nhau t o thành m t kh i. Nh ng t này có th trùng v i ranh gi i c a t ghép (cà phê) nh ưng c ng có th không trùng h p v i ranh gi i c a t ghép (bu i sáng). Nh ưng chúng u có c im chung là ưc phát âm thành m t kh i. Và nh ng kh i này l n h n m t âm ti t. Nh ng n v ó, ưc chúng tôi t m coi là m t t ng âm. Cao Xuân H o cho r ng “Nh tính tr n v n c a ưng nét thanh iu, mà thêm vào y là tính phân minh c a các phát âm c a âm t , mt ti ng có tr ng âm bao gi c ng ưc tri giác nh ư có tr ng âm, ngay khi bên c nh không có m t ti ng khinh âm so sánh.” [Cao Xuân H o, 1998, 138]. Và “Trong khi nói nh p ch m, và nh t là trong khi c theo vn b n, nh ng ti ng khinh âm có th ưc phát âm m nh và dài g n 128
38. bng nh ng ti ng tr ng âm, nh ưng ng ưc l i, dù nói nhanh n âu thì mt ti ng tr ng âm c ng không th rút ng n và gi m nh ngang m t ti ng khinh âm. Ch ng h n, nhà v n [01] khi nói có th phát âm g n nh ư [11], nh ưng nhà c a [11] không bao gi có th phát âm thành [01] ưc” [ Cao Xuân H o, 1998, 138]. Nh ư th , dù cho r ng nhà c a và nhà v n là m t hay hai t thì chúng c ng có quan h v i nhau v m t ng âm và t o thành m t kh i trong quá trình phát âm và có nh ng quy lu t riêng c a mình. T ng âm - ó là t l n h n m t âm ti t xét v m t hình th c, có th mang ý ngh a b t k , có th có ho c không có t công c bên cnh xét v mt t lo i; ví d trong câu “ chúng tôi i c nh nhau” . Cnh nhau trong câu nói này ưc phát âm thành m t kh i và nó g n vi nhau c ng gi ng nh ư nhà v n / hay nhà c a. Chính vì th , có th coi ây là m t t ng âm. T ng âm có th là m t c p g m m t t có ý ngh a th c t và t công c . Ch ng h n nh ư trong câu “ Vi tôi, t t c nh vô ngh a” thì c p vi tôi ưc phát âm li n nhau t o thành m t kh i ng âm, chia tách v i các âm i tr ưc và i sau nó, v i m t dng ng n, t t nhiên nó có th trùng v i m t ng on ho c không. Nh ưng tính ch t kh i li n nhau c a hai âm ti t là r t rõ. Tuy nhiên, kho ng d ng gi a các t ng âm ng n h n so v i ranh gi i c a các ng on, nó không ph i là quãng d ng c a m t ng on. Trong câu “Nh nhau th ư ng m y cho v a ” có “cho v a” ưc t o ra m t n v li n thành m t kh i gi ng nh ư m t t ghép. Cái g i là t ng âm có hn m t âm ti t. Nó có th ng v i m t n v ng pháp ho c không. Trong câu “Ta c ng xa em t ó” có “t ó” nh ư m t gi i ng và nó tư ng ng v i m t t ng âm. Trong ti ng Vi t, gi i t có th ưc phát âm v i tính tr n v n ca ưng nét thanh iu, các âm t ưc phát âm minh b ch, có ngh a là gi i t có th mang tr ng âm: T y / trong tôi / b ng n ng h //. t ra v n t ng âm c ng là gi i quy t m t vn có tính ch t th c ti n là có m t s n v ưc g i là t v ng trong các b ng t mà các sách giáo khoa d y ti ng th ưng coi chúng d ưi m t cái tên chung là t v ng ( v n c, i ngh , ngh hè, t p vi t, t p nói, gi ng nhau ). Và qua ó kh ng nh cái gi là t ng âm nh ư là m t n v gi ng d y d ưi tên g i là t ng âm là hoàn toàn có th ch p nh n c 129
39. trong lý thuy t l n th c t . iu này ã d n ưc sáng t trong nh ng công trình nghiên c u g n ây. Khi nghiên v các t l n h n m t âm ti t, các tác gi ã có nh ng nh n xét v tr ng âm c a các n v này. Ch ng h n nh ư, khi nghiên c u v v t có y u t ng sau bi u th mc cao trong ti ng Vi t Hu nh Th H ng H nh, ã ư a ra k t lu n r ng: “- Mô hình tr ng âm c a các v t V ( t  h) là [01]”. Tác gi gi i thích thêm: “s nh n m nh r i vào y u t th 2, góp ph n di n t ý ngh a m c cao kèm theo m t s c thái bi u c m nh t nh”. Nh ư v y, có th th y r ng, khuynh h ưng nghiên c u tr ng âm trong các t h p song ti t mà th c ch t là nghiên c u tr ng âm t trong ti ng Vi t ã là m t khuynh h ưng m i. Nó i l p v i khuynh h ưng cho r ng không nên nghiên c u tr ng âm c a các ngôn ng n l p. Tr ng âm ng on S th ng nh t v ng âm c a ng on có ưc nh s t ng cưng c a tr ng âm t ng , th c hi n ch c n ng hoàn thi n câu, nh ư trong: - i hay không? [OoO] nh ưng tr ng âm c a ng on c ng có th không làm nhi m v hoàn thi n câu mà ch th c hi n ch c n ng ánh d u nh ư trong: Tôi không i âu [ooOo]. Tr ng âm ng on giúp ng ưi nghe hi u úng v n bn, và trong nhi u tr ưng h p xác nh tr t t cú pháp c a ng on, t o iu ki n liên k t ng âm c a các t này và th c hi n vai trò là d u hi u ánh d u ranh gi i c a ng on. Cao Xuân H o kh ng nh r ng m i “ng on” hi u theo ngh a “ n v mang tr ng âm” hình nh ư trùng v i m t n v ch c n ng cú pháp c a câu. Ch ng h n: (1) Lan // i mua cá // mí l kh // v n u canh //”. [1 0 0 1 0 0 1 0 0 1] Nu iu này là úng thì có th th y r ng, có th có các l i ng ngh a xu t hi n thông qua k n ng nói (và k n ng c) trong h c t p ngo i ng nói chung và h c ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng nói riêng. S d nói nh ư v y là vì khi nói hay khi c mà sinh viên s d ng không úng tr ng âm ng on thì s d n n s hi u sai câu nói. Vi t ư cách là m t n v quan tr ng c v ng âm c v ng pháp, ng ngh a, các ng on c n ph i ưc coi nh ư m t n v d y ti ng trong quá trình gi ng d y ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng . làm sáng t 130
40. thêm v n này, chúng ta c n phân bi t rõ h n hai khái ni m câu và câu nói nh ư chúng tôi v a dùng trên. Ng on trong l i nói ph c v nh ư mt n v c u thành “câu nói” và câu, nói chung. Câu nói ưc hi u là s th ng nh t gi a ng ngh a và ng âm, mang c tr ưng c a c a quy lu t ng iu. C n ph i phân bi t câu và câu nói. Khi nói v câu là nói v s c u trúc tr u t ưng v ph ư ng di n ng pháp còn câu nói là nh n mnh v ph ư ng di n ng iu. Câu v i t ư cách là m t s tr u t ưng, là m t n v ng pháp không có ng iu. Câu ưc hi n th c hóa trong giao ti p thông qua câu nói hay phát ngôn hay có ng ưi g i là phát ngôn - câu. Ng iu c a câu nói hay phát ngôn t ch c câu thành m t ch nh th ng âm và ch nh th giao ti p duy nh t. Các ki u c u trúc ng iu, s t hp chúng và s thay th ng ngh a có c tr ưng c a nh ng ki u khác nhau c a câu - theo m c ích c a phát ngôn, v c u trúc và tình thái. Trong câu nói, ch ng ng gi a các ng on óng vai trò quan tr ng. Theo quan im ng ngh a và ng iu – nh p iu, các câu ưc phân chia tr ưc h t không ph i thành các t ng âm mà là các ng on. Ng on là các n v ưc liên k t l i v i nhau thành m t ch nh th ng âm - ng ngh a – cú pháp. C ng nh ư trong các t ng âm, các n v ngôn ng có ngh a, ưc hình thành b i nh ng ph ư ng ti n ng âm có tính ch t bên trong, thu c v các ng on. Trong các ngôn ng khác nhau, có các quy lu t riêng c a mình; theo ó, t ưc t ch c trong ng on. n t ưng v các ch ng ng v ph ư ng di n cu âm có th ưc n y sinh trên ranh gi i c a các ng on, ưc t o bi s t ư ng ph n ng iu, ho c th hi n ch ng ng. Ng ngh a c a phát ngôn do m t ng ưi nào ó ti n hành trong mt tình hu ng nh t nh ph n ánh s phân chia câu theo nh ng cách khác nhau. Câu “ cần ph ải h ọc t ập làm vi ệc và ngh ỉ ng ơi” khi ưc phân chia thành các ng on khác nhau s cho các ý ngh a khác nhau. Chúng ta có ba cách hi u khác nhau v câu này trong s ph thu c vào cách phân chia các ng on. 1. C n ph i h c t p / làm vi ệc và ngh ỉ ng ơi // (Tr l i câu h i: C n ph i h c t p cái gì?) 2. C n ph i / học t ập / làm vi ệc / (và) ngh ỉ ng ơi // (Tr l i câu h i: Chúng ta c n ph i làm gì?) 3. Chúng ta c n ph i / hc t p làm vi c / và ngh ng i // 131
41. (Tr l i câu h i: Chúng ta c n ph i k t h p h c t p, làm vi c v i cái gì?) Trong ví d (1) câu tr l i ưc chia thành hai ng on. Nó tr li cho câu h i Cn ph i h c t p cái gì? Câu 2 có th tách thành 4 ng on tr l i cho câu h i: chúng ta c n ph i làm gì? Câu 3 có th chia thành 3 ng on và tr l i câu h i: Chúng ta c n ph i k t h p hc t p, làm vi c v i cái gì? Nh ư th , ng ưi nói v i m c ích thông báo khác nhau có th t o ra nh ng ng on khác nhau và k t qu là, có nh ng câu khác nhau ưc phân chia thành ng on khác nhau v i n i dung khác nhau. Có ngh a là, có nh ng câu hoàn toàn khác nhau v ngh a; m c dù chúng ưc xây d ng b ng nh ng t và c m t hoàn toàn gi ng nhau, d a trên c s phân chia ng on v m t ng âm. Trong t ch c ng on có ho t ng c a các y u t có tính ch t ng pháp nh ư nh ng y u t : tr t t t trong câu, m c m r ng ca thành ph n câu và các tiêu chí ng ngh a. Nói cách khác, s phân chia ng on c a l i nói ưc d a trên nh ng nh n th c v mi quan h cú pháp gi a các thành ph n c a câu, và có s ph tr ca các thành t ng ngh a. Cao Xuân H o ã có nhng k t qu nghiên c u xác áng khi ông i theo quan im: “ ng on ( c nh ngh a b ng nh ng thu t ng âm h c) có th trùng v i m t ơn v có ch c n ng cú pháp”. Tuy nhiên, ông c ng c nh báo r ng “ ây mi ch là “m t gi thuy t t m dùng làm vi c, còn ph i c ki m nghi m thêm” [Sd, tr.156]. Nh ư th , trong s ph thu c vào ng ngh a và dài c a mình, câu có th có m t, hai ng on. Ng on là n v t i thi u có t ch c và là k t qu phân on c a dòng ng l ưu l i nói. ó, ng iu ưc hi n th c hóa. Chính nh vào c im này mà s hi n di n ng iu c a ng on ưc phân bi t v i t ng âm nh ư m t n v c p th p h n, không có ưc nét ng iu riêng. Âm ti t trong t ư cách là n v phát âm t i thi u, là ranh gi i bên trong c a m i ng on. Và trong s các âm ti t c a ng on có âm ti t mang tr ng âm. Âm ti t mang tr ng âm này m nh n ch c n ng phân gi i các ng on trong câu. Chính vì l ó, Cao Xuân H o ã vi t “M i câu u mang m t hay nhi u tr ng âm, m i tr ng âm ánh d u m t ng on (syntagme): nó ưc t vào ti ng (âm ti t) cu i cùng hay duy nh t c a ng on. 132
42. Nh ư v y tr ng âm có ch c n ng phân gi i (demarcative) gi a t ng ng on v i ng on k theo sau trong câu”. Nh ư v y, khái ni m ng on g n li n v i khái ni m tr ng âm trong ti ng Vi t” . Trong câu nói ti ng Vi t có s t ư ng ph n gi a các ti ng (các âm ti t) k ti p nhau, v dài, m nh và tính tr n v n c a ưng nét thanh iu. S t ư ng ph n này có tác d ng ánh d u ch phân gi i các ng on và góp ph n xác nh quan h k t h p gi a các ti ng. Ta g i s t ư ng ph n ó là s i l p v tr ng âm. Ng on trong l i nói ph c v cho vi c s n sinh câu nói c v ng ngh a, cú pháp và c u âm. Theo tâm lý ngôn ng h c và lý thuy t truy n thông, ng on ưc hi u là m t n v c a tri nh n. Ph ư ng ti n quan tr ng nh t, m b o s th ng nh t c a ng on là m c khác nhau v m nh c a tr ng âm. Có th chia tr ng âm thành 4 lo i “tr ng l ưng” khác nhau trong m t ng on: 1. T không tr ng âm trong ng on; Trong nh ng cách ghép các t v i nhau có tr ưng h p có m t t h p song ng mà n v i tr ưc mang tr ng âm và n v i sau không mang tr ng âm. n v tr ng âm và khinh âm có nh ng nét khác bi t, tr ưc h t là ti ng có tr ng âm dài h n m t ti ng không có tr ng âm và “âm m nh h n t ba n n m l n và có m t ưng nét thanh iu tr n v n h n h n, nh t là các ti ng có thanh “s c”, “h i”, “ngã” hay “n ng”. các ti ng không có tr ng âm, thanh “s c” m t h n ph n n a sau, cho nên th p h n thanh “s c” các ti ng có tr ng âm khá nhi u, thanh “h i” m t h n ph n i lên, thanh “ngã” và thanh “n ng” m t ph n ti p theo xi t thanh h u, cho nên có th có s trung hoà hoá (neutralization) gi a thanh này và thanh “huy n” (ví d : M c c / mà c ) [Cao Xuân H o, trang 137]. 2. T mang tr ng âm y u trong ng on: Hàng lo t các t trong ng on có tr ng l ưng tr ng âm y u. S t s l ưng là nh ng n v th ưng mang tr ng âm y u, ví d : Mi ba cái [011]. Mi mang tr ng âm y u; Ba m ơ i ba cái [0011]; nh ng t quan h nh ư là trong“là m ” [01]. Các ti u t có th là tr ng âm y u ho c không tr ng âm trong ng on. 3. T v i tr ng âm thông th ng v “tr ng l ng”: Tr ng âm t ng v i chu n thông th ưng trong vi c hình thành ng on chính là các âm ti t tr ng âm trong các t ng âm. Ngoài các th c t , thì các gi i t , tr ng t có th là i di n c a tr ng âm t ng thông th ưng. 133
43. 4. Tr ng âm ng on: V i t ư cách là m t n v quan tr ng c v ng âm c v ng pháp, các ng on c n ph i ưc coi nh ư m t n v d y ti ng trong quá trình gi ng d y ti ng Vi t nh ư m t ngo i ng . Các bài h c ví d ph n cu i c a ch ư ng này ưc xây d ng vi m c ích sinh viên có nh n th c úng n v nh ng khái ni m ã ưc trình bày và có kh n ng phát âm úng không ch các âm ti t riêng mà phát âm úng c trong câu nói. 7.3. Gi ng d y tr ng âm Gi ảng d ạy tr ọng âm và các t ừ ng ữ âm Khi xem xét b ng t trong bài 7 c a Giáo trình Ting Vi t th c hành tp 3 c a Cho Jae Huyn, Jeon Hye Kuang, Song Joeng Nam, Nguy n V n Phúc (trang 62 - 63), chúng tôi th y có nh ng n v sau ây: 1. i du l ch 2. mua vé 3. vé kh h i 4. i công tác 5. l ch trình 6. du l ch tr n gói 7. vé 1 chi u 8. hành khách 9. i tham quan 10. máy bay 11. c t cánh 12. visa, th th c 13. chuy n i 14. h i quan 15. hành lý 16. th t c 17. an ninh 18. kiêng k 134
44. 19. t p t c 20. gi i quy t 21. ch i m ng 22. cúng bái 23. h cánh 24. h chi u 25. l phí sân bay 26. khai 27. cân (hành lý) 28. công an c a kh u 29. ki m tra 30. b n x 31. l ưu truy n 32. sát sinh 33. tránh 34. trùng tên Trong b ng t trên, t ng s có 34 n v . Trong ó có 31 n v hn 1 âm ti t chi m x p x 90,1 % và có 3 n v có m t âm ti t chi m 0,9 %. iu này nói lên r ng nh ng n v có t hai âm ti t tr lên chi m s l ưng l n trong b ng t . iu ó có ngh a là s “hòa hp” c a các âm ti t trong các t ng âm này làm cho m i âm ti t ch u nh h ưng c a các n v i cùng r t cao. Nh ng t m t âm ti t, tc là chúng có tính t tr v ng âm cao, chi m m t t l th p. Do ó, vi c rèn luy n các n v t v ng này là m t yêu c u khách quan c a vi c gi ng d y ng âm. Mi khi gi ng viên gi i thi u m t n v t v ng m i, iu quan tr ng là ch h c n xem xét cái gì là cái sinh viên th c s c n bi t v t : ý ngh a, kh n ng k t h p (có ngh a là nh ng t nào th ưng i vi nó); kh n ng s d ng (có ngha là nó có ph i là t b h n ch s dng không i v i nh ng b i c nh c b n ho c ưc s d ng r ng rãi), chính t ho c phát âm. 135
45. Vic phân bi t nh ng âm ti t tr ng âm và nh ng âm ti t phi tr ng âm (khinh âm) là r t quan tr ng khi d y phát âm. Có nhi u cách khác nhau gi ng viên khuy n khích sinh viên h c t p v tr ng âm. Tr ưc h t, gi ng viên c n c g ng luy n t p phát âm t theo nh ng cách t nhiên nh t. N u nh ư nh ng sinh viên v n còn có khó kh n, thì ý t ưng t t nh t là c g ng phóng i âm ti t tr ng âm ( iu ó có th làm thay i m t s c tr ưng c a âm v trong âm ti t, vì vy c n ph i tr l i t không ưc phóng i m t khi sinh viên ã nh n th c ưc). M t k thu t khác thông th ưng ưc s d ng là ánh nh p vào m u tr ng âm b ng bàn tay ho c các ngón tay c a gi ng viên, ho c gõ nh th ưc ho c bút vào b ng, nói ho c hát mô hình tr ng âm c ng r t c n thi t. Hành vi nghe c ng h u d ng theo h ưng th c hành giúp phát tri n nh n th c v tr ng âm t . Ho t ng phát âm ph i ưc xem nh ư là ph n không th thi u c a nh ng gì c n x y ra trong l p h c. V i nh n th c nh ư v y, iu quan tr ng là ph i t o ra m t thói quen xác nh m u tr ng âm i v i nh ng t m i, c bi t là, nh ng t mà gi ng viên và sinh viên ã ghi ra và s d ng. Có nhi u cách khác nhau xác nh tr ng âm c a các t ng âm hay các t song ti t. Khi vi t các này t lên b ng, gi ng viên có th v vòng tròn khác nhau phía trên hay phía d ưi c a t . Ví d : o O o O đen sì, đỏ nh ừ, o O o O đỏ choé, tr ắng dã, o O o O đỏ kè, vàng choé o O o O đỏ khè, vàng khè o O đỏ khé, i v i nh ng sinh viên m i h c thì cách ký hi u tr ng âm b ng các vòng tròn to và nh d hi u h n. T t nhiên, sinh viên trình cao h n thì có th dùng h th ng ký hi u mà các nhà Vi t ng h c hay s d ng, ki u: 136
46. đen nh ức [01] đỏ qu ạch [01] đỏ đọ c [01] tr ắng b ệch [01] đỏ n ọc [01] tr ắng ph ếch [01] đỏ c ạch [01] vàng ệch [01] Gi ảng d ạy tr ọng âm ng ữ đoạn Gi ng d y tr ng âm ng on nh ư th nào? Theo chúng tôi, c n ph i chia câu nói thành các ng on. Gi ng viên có th cho sinh viên luy n t p các ng on nh ư (1), luy n câu nói nh ư (2) và bài h i tho i nh ư (3) d ưi ây, theo t ng b ưc m t. Các ng on và câu nói ưc luy n phát âm tr ưc khi ti p xúc v i v n b n h i tho i: (1) bao lâu r i? (ng on) (2) Ch ã ây bao lâu r i? (câu nói) (1) Bao lâu n a? (ng on) (2) Ch s ó bao lâu n a? (câu nói) (1) Sao không? (ng on) (2) Sao không i Vi t Nam? (câu nói) Các ng on và câu nói trên có th ưc rèn luy n ti p trong on h i tho i. Ví d : (3) A- Ch ã Vi t Nam bao lâu r i? B- Tôi m i Vi t Nam hai tu n. A- Ch s Vi t Nam bao lâu n a? B- Tôi s Vi t Nam hai tu n n a. Gi ảng d ạy tr ọng âm trong các câu nói Khi kh o sát nh ng câu nói hay phát ngôn dài h n, vi c luy n t p lp l i là r t c n thi t và r t h u d ng làm sáng t nh ng hình th c tr ng âm và nh ng hình th c khinh âm. i v i nh ng phát ngôn dài hn thì phát âm các chu i có th s d ng cách ánh nh p. M t s c n 137
47. tr ng nh c ng c n ưc khuy n cáo là không nên ư a ra quá nhi u tr ng âm câu. iu ó có ngh a là, không nên ư a ra quá nhi u thành t trong cùng m t phát ngôn. Tr l i câu mà chúng ta ã dùng tr ưc ây “H n SNG trong m t c n NHÀ GÓC ph ”. Trong m t cu c h i tho i th c t , câu nói có th có âm ti t tr ng âm. Âm ti t này mang n s thay i cao và tr thành quan tr ng xác nh ngh a c a câu. Luy n t p câu này v i nh n ngang nhau trong t t c ba t n i dung có th d n n vi c s n sinh nh ng âm thanh không t nhiên. C n nh ng c nh mà trong ó câu xu t hi n và ý ngh a mà ng ưi nói mu n truy n t trong phát ngôn n m s chuy n ng c a cao . C n suy ngh và luy n t p theo h ưng ó. Hình th c y u có th ưc phân l p và luy n t p riêng tr ưc khi ưc t l i vào câu ho c phát ngôn. Ví d trong câu “Giá mà tôi bi t câu tr l i thì tôi ã nói v i anh” , nh ng t nh ư “ giá mà” có th ưc phân l p ra và luy n t p m t cách riêng bi t v i nh ng n v ng lo i ki u: h mà, khi mà, n u mà n u sinh viên g p khó kh n i v i nh ng n v này, thì toàn b câu có th ưc luy n t p l i m t l n n a. Trong vi c phát tri n nh n th c v nh ng v n có liên quan n tr ng âm t và tr ng âm câu, gi ng viên nên gi i quy t v n này nh ư m t b ph n c a ngôn ng ưc nghiên c u trong lp h c, nh ư i v i ng pháp và t v ng. Ch ng h n, gi ng viên nên ch cho sinh viên th y cách ghi l i m t tr ng âm nh ư th nào trong ca gi ng dy c a h ho c sinh viên có th t nghiên c u sau này. Vi c ghi chép này giúp cho sinh viên hi u và s n sinh ra các n v ngôn ng úng. C ng s r t h u d ng n u s d ng (và d y cho sinh viên) nh ng câu h i nh ư "T nào mang tr ng âm trong câu nói? hay t nào ưc ánh tr ng âm? âm ti t nào là âm ti t tr ng âm? lên gi ng và xu ng gi ng âu?". Bài h ọc ví d ụ Ph n này miêu t m t s ho t ng c a l p h c, nó s giúp cho vi c t p trung s chú ý vào tr ng âm t và tr ng âm câu. M t s 138
48. ho t ng này c n ưc th c hi n ng ưi h c nh n th c d n d n tng v n chung và có th ưc s a l i cho phù h p v i nh ng ch t v ng và ng pháp khác nhau. Bài h ọc ví d ụ 1: Tìm m t i tác (cho t t c m i trình ) • Ki u bài h c: Th c hành • dùng h c t p: Phi u có ghi t và câu Gi ng viên ư a cho m t n a s sinh viên nh ng t phi u có ghi mt t và m t n a s sinh viên khác nhn ưc các phi u có ghi câu. Mi phi u t ng v i m t phi u câu phù h p, c phi u t và câu u có cùng m t mô hình tr ng âm. Các sinh viên ưc ng i xen k , m t ng ưi c to câu ho c t c a mình lên và thông qua vi c nghe c g ng tìm ra i tác c a h . Khi sinh viên ã tìm ưc i tác, h ki m tra cùng v i gi ng viên và n u h là m t c p th c s , h có th ưc ng i xu ng. Khi t t c các sinh viên ã nh n ra c p c a mình thì các c p c t và câu c a mình lên cho các sinh viên khác nghe, h ph i vi t ra mô hình tr ng âm c a mình, b ng cách s d ng vòng tròn nh th hi n các âm ti t phi tr ng âm (khinh âm) và m t vòng tròn l n th hi n âm ti t tr ng âm, nh ư trong ví d sau ây: Ch ng h n en k t [oO] Tri êm en k t [oooO]. ây là m t bài t p n gin giúp cho sinh viên nh n th c ưc nh ng s khác bi t gi a các âm ti t tr ng âm và âm ti t khinh âm. Mi quan h ng ngh a không ưc c p ây. Bài h ọc ví d ụ 2: Ba t có tr ng âm i l p Ki u bài h c: Th c hành Ho t ng này cung c p m t cách n gi n ch ng minh m t nh h ưng mà âm ti t tr ng âm thay i có th làm thay i ngh a câu. Gi ng viên vi t: Tôi yêu em lên b ng và h i sinh viên xem âm ti t nào 139
49. là âm ti t tr ng âm, sau ó kh ng nh ó là âm ti t: Yêu . Gi ng viên yêu c u sinh viên tìm tr ng âm v i nh ng ý ngh a khác nhau: Tr ọng âm Ng ữ ngh ĩa Tôi YÊU em. tôi mu ốn em bi ết tôi yêu em. TÔI yêu em. tôi không yêu em. Tôi yêu EM . tôi không yêu em. Ba t này mang s c n ng ng ngh a khác nhau, chúng có th mang nh ng s khác bi t ng ngh a và có liên quan ch t ch n ng cnh. T t nhiên, gi ng viên có th dùng nh ng câu khác nh ưng v i iu ki n là ví d ó ph i ưc ưa ra nhanh và ng li u ph i vui. Bài h ọc ví d ụ 3: Phân lo i tr ng âm: Tr ng âm c a các t h p song ti t • Ki u bài h c: Th c hành • dùng h c t p: Gi y ki m tra Ki u ho t ng này yêu c u sinh viên phân lo i các t theo mô hình tr ng âm. Ch ng h n, sinh viên có th ưc nghe nh ng c p t song ti t khác nhau. Trên c s cách c c a gi ng viên mà sinh viên có th phân lo i thành nh ng mô hình tr ng âm khác nhau Ch ng h n, sinh viên ưc cung c p cho m t phi u bài t p d ưi ây: Sắp x ếp các t ừ vào c ột đúng, theo mô hình tr ọng âm oO OO Bỏ v ợ, b ỏ ch ồng, nuôi con, th ươ ng m ẹ, xây nhà, làm bánh, đẽo cày, n ặn t ượng, nấu cao, rèn ki ếm. yêu v ợ, chi ều ch ồng, l ấy v ợ, l ấy ch ồng Nh ng t h p trong bài t p ví d này u có c u trúc g m m t ng t và m t danh t , xét v m t ch c n ng ây là các ng t v ng và b ng c a chúng. T t nhiên, gi ng viên c n c g ng n i k t ki u bài t p này v i m t bài h c c th có ch ng pháp v lo i c u trúc này. Sau khi c cho sinh viên nghe, gi ng viên có th cho phép 140